SwapnilJirageTravelPost: ऐहोळे

https://www.misalpav.com/node/51143

ऐहोळे हा आमच्या भटकंतीमधला दुसरा दिवस, आदल्या दिवशी बदामीच्या गुहा, अगस्ती तलाव आणि यल्लमा मंदिर पाहिलेले होते आणि आजचा संपूर्ण दिवस ऐहोळे आणि पट्टदकलसाठी राखून ठेवला होता जेणेकरुन तिसर्‍या दिवशी कमी दगदग व्हावी. मात्र त्या तिसर्‍या दिवशीच्या भटकंतीत अनपेक्षितपणे सिदला फडीची दमदार भटकंती झाली त्यामुळे त्या दिवशी अधिकच दगदग झाली, बदामीच्या निकट असल्याने लिखाणात सलगता राहावी म्हणून बदामी किल्ला आणि सिदलाफडीवर आधी लिहिले आणि आता ऐहोळेची सुरुवत करत आहे.

तर आजचा दिवस होता ऐहोळे आणि पट्ट्दकलसाठीच. बदामीपासून पट्ट्दकल आहे साधारण २२ किमी तर ऐहोळे त्याच रस्त्यावर पुढे अजून १३ किमी. ऐहोळे साठी खरे तर २ दिवस आणि पट्टदकलसाठी किमान एक दिवस संपूर्ण हवा तरच ही ठिकाणे बर्‍यापैकी बघता येतात. मात्र वेळेअभावी तसे करणे शक्य नसल्याने एकाच दिवसात दोन्ही करायचे ठरवले आणि सकाळी लवकर उठून साधारण सात वाजता बाहेर पडलो. बदामीत एसटी स्टॅण्डजवळच्या हॉटेल उदय विलास मध्ये नाष्टा करुन निघालो ते वाटेत पट्टदकल पार करुन ऐहोळेत साधारण साडेआठच्या आसपास पोहोचलो. रस्ता एकदम मख्खन आहे. ऐहोळे-पट्टदकल येथे फिरताना वैयक्तिक वाहन नसल्यास बदामीपासूनच एखादी रिक्षा दिवसभरासाठी ठरवणे आवश्यक आहे कारण येथे सार्वजनिक वाहतुकीची तुलनेने बोंबच आहे आणि संध्याकाळी ५/६ च्या पुढे परतीसाठी वाहन मिळणे दुरापास्त होते. शिवाय ल़क्षात घेण्याजोगी अजून एक गोष्ट म्हणजे स्वतःसोबत काही खाण्याच्या वस्तू आणि पिण्याचे पाणी विपुल असावे. ऐहोळेत फक्त दुर्गामंदिराच्या आसपास काही खाण्याची किरकोळ दुकाने आहेत, जेवण मात्र मिळत नाही. तिथल्या केटीडीसीच्या मयुरा विश्रामगृहात तयार काहीच नसते, तयार करुन देतात मात्र दिडेक तास थांबावे लागते. पट्टदकलला मात्र साधे कन्नड पद्धतीचे जेवण मंदिराबाहेरच्या टपर्‍यांवर मिळते, त्यादृष्टीने नियोजन करावे. तर चला आता ऐहोळेच सफर करावयास निघू.

ऐहोळे ही पश्चिमी चालुक्यांची पहिली राजधानी. मलप्रभेच्या काठावर वसलेल्या ऐहोळे नगराचे प्राचीन नाव आर्यपूर असे मानले जाते. बदामीपासून मलप्रभा थोडी दूर असली तरी ऐहोळे आणि पट्टदकलला अगदी लगटून जाते. ही नदी मोठी अवखळ, हिचे पूर्वीचे नाव मलप्रहारी होते असे काही जण मानतात, मलाचा नाश करणारी नितळ, निर्मळ अशी. मात्र मला स्वतःला ह्या नदीचे पात्र मातकट, गढूळ असल्याने मलप्रभा अर्थात गढूळलेल्या पाण्याची असेच वाटते. मलप्रभेच्या काठावर ऐहोळेतील मंदिरसंस्कृतीचा विकास होत गेला. मंदिर निर्मितीची सुरुवात ऐहोळेतून झाली, बदामीत मध्य झाला तर पट्टदकलला संपूर्ण विकसित स्वरूपात मंदिरे उभारली गेली. ज्यांना कुणाला शिल्पशास्त्राच्या दृष्टीकोनातून मंदिर निर्मितीतला होत गेलेला बदल पाहायचा असेल, स्थित्यंतर अनुभवायचे असेल तर ते ऐहोळे, बदामी, पट्टदकलशिवाय संपूर्ण होणारच नाही. चालुक्य स्थापत्यशैलीची सुरुवात ऐहोळेपासून झाली, साधारण पाचव्या सहाव्या शतकापासून येथे मंदिरे उभारण्यास सुरुवात झाली किंबहुना दक्षिण भारतातील सर्वात आद्य मंदिरे ऐहोळे येथेच आहेत. गजपृष्ठाकार, मंडप, उतरत्या छपराची, फांसना शैली, द्राविड शैली, उत्तर भारतीय नागर शैली, लेणी अशी विविध पद्धतीची आणि जैन, बौद्ध आणि हिंदू आदी तिन्ही धर्मांची लहानमोठी मंदिरे बघावयास मिळतात अर्थात ऐहोळेत हिंदू मंदिरांची संख्या खूपच जास्त आहे. आजमितीस ऐहोळेत सुमार १२५ मंदिरे असून मंदिराच्या मध्येमध्येच गाव वसले आहे, जिकडे जावे तिकडे येथे काही ना काही पाहावयास मिळते. दुर्गा मंदिर येथील सर्वात प्राचीन असे मानले जाते, ह्याच मंदिरसंकुलात जवळपास ९९% लोक जातात आणि इतर संकुले मात्र पर्यटकांची वाट बघत एकांतावस्थेत असतात. ह्या सव्वाशे मंदिरांपैकी काही मंदिरसंकुले आम्हास पाहावयास मिळाली त्याबद्द्ल आता एकेक करुन पाहू.

जैन बसादी (जैन लेणी)

ऐहोळे गावात प्रवेश करण्याच्या आधी उजव्या हाताला एक टेकडी दिसते. तीच ही मेगुती टेकडी. गावात न जाता उजवीकडे टेकडीच्या कडेने एका लहानश्या रस्त्याने मागे वळल्यास एक खडकात खोदलेली एक लहानशी लेणी दिसते. तीच ही जैन बसादी. येथे नजर मात्र उजवीकडेच हवी नाहीतर आपण ह्या लेणीदर्शनास मुकू शकतो. येथे एक सांगणे अगत्याचे आहे की ह्या लेणीच्या वरच्या भागात म्हणजेच मेगुती टेकडीच्या पठारावर अश्मयुगीन दफनभूमी आहे(मोनोलिथिक डोल्मेन्स). येथूनच टेकडीच्या वरच्या पठारावर गेल्यास येथील पाषाणी दफनस्तंभ जवळून पाहता येतात. मेगुती टेकडीच्या दुसर्‍या बाजूस असलेल्या पायर्‍यांच्या मार्गाने गेल्यास मात्र सर्व बाजूंनी तटबंदी असल्याने हे डोल्मेन्स पाहायला उतरणे तसे जिकिरीचेच आहे.

बसादीचे होणारे प्रथमदर्शन

बाहेरुन अगदी लहानसे वाटणारे हे जैन लेणे आतून मात्र अगदी प्रशस्त आहे. एक पाषाणात खोदलेले हे लेणे अगदी ऐहोळेला येणार्‍यांनी अगदी आवर्जून पाहावे असेच आहे. सातवे शतक हा ह्या लेणीनिर्मितीचा काळ मानला जातो.

व्हरांडा, सभागृह आणि सर्वात शेवटी गर्भगृह अशी ह्याची रचना. व्हरांड्याच्या उजव्या भागात एका नागाचे छत्र धारण केलेल्या ( हा नाग म्हणजेच धरणेंद्र यक्ष) तीर्थंकर भगवान पार्श्वनाथांची मूर्ती कोरलेली असून बाजूस सेवक, सेविका आहेत. तर त्यांच्या समोरील बाजूस ( व्हरांड्याच्या उजव्या भागात) बाहुबली त्याच्या दोन सेविकांसह उभा आहे. निरखून पाहिल्यास बाहुबालीच्या पायांच्या बाजूस दोन नाग दिसतात तर पायांना वेलींनी विळखा घातलेला आहे.

पार्श्वनाथ

बाहुबली

ऐहोळे, बदामी, पट्टदकल येथील मंदिरांत, लेण्यांत फिरताना छताकडे कायम लक्ष जाणे आवश्यक आहे हे लक्षात ठेवले पाहिजे. येथील जैन बसादीही त्याला अपवाद नाही. येथील संपूर्ण छत सुरेख नक्षीकामाने कोरून काढलेले आहे. छताची उंची कमी असल्याने येथे सर्वच छत कोरून काढणे हे तुलनेने सोपे गेले असावे हे सहजच लक्षात येते. कमळे, स्वस्तिक, मकर, मकराने अर्धवट गिळलेले मानव अशा विविध कलाकृतींची येथे रेलचेल आहे.

फुलांची नक्षी

स्वस्तिक

नक्षीकाम

व्हरांड्याच्या पुढे सभागृह, ह्याच्या छतावर कमळ कोरलेले आहे.

तर गर्भगृहात ध्यानमुद्रेत बसलेल्या भगवान महावीरांची मूर्ती आहे.

ऐहोळेला आल्यावर हे लेणे अगदी चुकवू नयेच, जेमतेम १०.१५ मिनिटात पाहता येते आणि वेगळे काही पाहिल्याचे समाधान मिळते.

येथून परत फिरुन आम्ही गावाच्या दिशेने निघालो वाटेत डाव्या बाजूला पहिलाच लागतो तो हुच्चयप्पा मठ

हुच्चयप्पा मठ

ऐहोळे गावाच्या अगदी सुरुवातीसच असणारे हे मंदिर येथे येणार्‍यांनी न चुकता आवर्जून पाहावे असेच आहे. एका प्रशस्त्र प्रांगणात हे मंदिर उभारले आहे. ह्या मंदिराची रचना थोडी निराळी. येथे मुख्य शिवमंदिर आणि एक मठ असे दोन विभाग आहेत. ह्या मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे एक प्रशस्त आयताकृती चर खणून त्यात ही दोन्ही मंदिरे स्थापित केली आहेत. मंदिरात शिरण्यासाठी आपल्याला काही पायर्‍या उतरुन खालचा प्रांगणात जावे लागते, तिथून एका अधिष्ठानावर हे मंदिर आहे. ह्या मंदिराची रचना मंडप शैलीची, चौकोनी आकारातली. गर्भगृहाच्या वर जो शिखर भाग आहे तो देखील चौकोनीच. साधारणतः सहाव्या शतकातले हे मंदिर त्यावरील युगुल मूर्तींमुळे प्रेक्षणीय झाले आहे.

हुच्चयप्पा मठ

प्रवेशद्वाराच्या समोरील दोन्ही बाजूस युग्मं शिल्पे आहेत तर आतील बाजूस गंगा, यमुना आहेत.

प्रेम आंधळं असतं असा आशय असणारे युगुल शिल्प यापैकी एक. येथे एक प्रेमात वेडा झालेला एक प्रियकर एका गर्दभमुखी तरुणीसोबत आहे. प्रेमात पडलेल्या माणसाला सारासार विचारबुद्धी काही राहत नाही असेच सांगणारे हे शिल्प.

प्रवेशद्वाराच्या दुसर्‍या बाजूवरील हे एक शिल्प, स्त्रीच्या हातात पूर्ण भरलेल्या बांगड्या असून कमरपट्टा, बाजूबंद इत्यादी दागिने पाहण्यासारखे आहेत.

ह्या युगुलातल्या तरुणाची केशरचना आणि कमरेला बांधलेले वस्त्र इजिप्शियन वस्त्रशैलीशी कमालीचे मिळतेजुळते आहे. मस्तकावर अरब लोक पांघरतात तसे उष्णीष असून कमरेचे वस्त्र चुणीदार आहे.

मंदिराच्या डाव्या व उजव्या बाजूच्या सुरुवातीसही मैथुन शिल्पे आहेत.

प्रवेशद्वारातून आत जाताना दोन्ही बाजूस गंगा यमुना आहेत. दोन्ही सरितादेवींनी आपला प्रवाह हळुवार व्हावा म्हणून आधारासाठी बटूच्या मस्तकावर हात ठेवला आहे. त्यांच्या तलम वस्त्रांतून त्यांची नितळता प्रतीत होते.

गंगा यमुना

प्रवेशद्वारातून सभागृहामधे आत जाताच येथील सर्वात महत्वाची आश्चर्ये लपलेली आहेत. येथील एक वैशिष्ट्य म्हणजे येथील नंदी हा स्वतंत्र मंडपात नसून सभागृहातच आहे. मी कित्येकदा आधी सांगितल्याप्रमाणे तुमची नजर छतावर गेलीच पाहिजे नाहीतर तुम्ही अगदी महत्वाच्या शिल्पांना मुकू शकता. येथील छतावर आहेत ते ब्रह्मा, विष्णू, महेशाचे तीन भव्य शिल्पपट, इतके सुंदर शिल्पपट मी याधी कुठेही पाहिले नाहीत. चला तर मग एकेक करुन हे शिल्पपट बघूयात.

विष्णू

पाच फण्यांच्या वेटोळे घातलेल्या शेषनागावर आरामात बसलेल्या विष्णूच्या हाती शंख आणि चक्र आहेत तर इतर दोन्ही हातांनी गुडघ्यांचा आधार घेतला आहे. शयनमुद्रेऐवजी वेटोळ्यावर बसलेली विष्णूमूर्ती हे चालुक्य शैलीचे एक खास वैशिष्ट्य. विष्णूच्या दोन्ही बाजूंना भूदेवी (पृथ्वी) आणि श्रीदेवी (लक्ष्मी) आहेत. एका बाजूस गरुड असून दुसर्‍या बाजूस एक सेवक आहे

शिव
हा येथील एक कमालीचा सुंदर शिल्पपट. नंदीवार स्वार शिवाने एका हाती नाग धरला असून दुसर्‍या हाती अक्षमाला आहे. शेजारी पार्वती बसली असून एका सेविकेने तिच्यावर छत्र धारण केले आहे. शिवाच्या बाजूस चामरधारी सेवक, शिवगण आणि अस्थिपंजर झालेला भृंगी आहे. पटाच्या बाजूस सुरेख नक्षीकाम असून कमळे आणि शिवगण कोरलेले आहेत.

ब्रह्मा

हंसावर आरुढ असलेल्या ब्रह्माची चार मस्तके ही चार वेदांची प्रतिके आहेत तर त्याने हातांमध्ये कमळ, पुस्तक, कमंडलू आणि अक्षमाला धारण केली आहे. उपासतापास, तपाने कृश झालेल्या सप्तर्षींनी त्याला वेढलेले आहे. ब्रह्मासोबत सप्तर्षी असलेले हे दुर्मिळ शिल्प. सप्तर्षींच्या वाढलेल्या जटा दाढ्या येथे कमालीच्या निगुतीने कोरलेल्या आहेत.

मंदिराच्या गर्भगृहात ग्रॅनाईटचे शिवलिंग आहे. हे देखील येथील मंदिरांचे एक वैशिष्ट्य. येथील मंदिरे बांधली आहेत ती पिवळ्या वालुकाश्मातून जो येथे विपुल आहे, मात्र शिवपिंडी आहेत त्या जवळपास सर्वच ग्रॅनाईटमधल्या जो इथे मिळत नाही. गर्भगृहाच्या बाजूच्या कोनाड्यात मात्र एक वालुकाश्मातली शिवपिंड आहे आणि त्यावर सप्तमातृकापट कोरलेला आहे.

शिवपिंडीवरील सप्तमातृकापट

आता बाहेर येऊन मंदिराभोवतील एक फेरी मारली. अगदी सुरुवातीची शिल्पे वगळता मंदिराच्या तिन्ही भिंती अगदी साध्या आहेत.

मुख्य मंदिराच्या मागील बाजूस असणारा मठ तर अगदी साधा. चौकोनी रचनेच्या ह्या मठात स्तंभ वगळता काहीही अवशेष नाहीत.

हे मंदिर बघून बाहेर आलो आणि ऐहोळेतील पुढची मंदिरे बघायला सुरुवात केली त्याबद्द्ल पुढच्या भागात.

महत्वाची टिप:
बदामी, ऐहोळे, पट्टदकल फिरताना दोन गोष्टी अत्यंत आवश्यक - पिण्याचे पाणी आणि एक उत्तम दर्जाचा टॉर्च. टॉर्चशिवाय येथील शिल्पे पाहताच येणार नाहीत इतक्या अंधारात आहेत. मी ह्या भ्रमंतीत सर्वच ठिकाणची छायाचित्रे मोबाईलवर काढली असल्याने शिल्पांवर फोकस करण्यासाठी मला टॉर्चचा चांगला उपयोग झाला. मी ह्यासाठी अ‍ॅमिसीव्हिजनचा टॉर्च वापरला. जो पुरेसा प्रकाश देणारा असून झूम कमी जास्त करता येणारा, शिवाय खिशात अगदी सहजी मावणारा असा आहे. ह्यासाठी १८६५० चे रिचार्जेबल सेल आणि चार्जरदेखील घेतला ज्याने प्रकाशाची तीव्रता अजून वाढते आणि जास्तवेळ बॅकअप मिळतो. ही ह्या टॉर्चची जाहिरात नसून येथे फिरण्यासाठी एक अत्यंत उपयुक्त वस्तू म्हणूनच तिची माहिती येथे देत आहे. आपण आपल्याला हवा तो टॉर्च घ्या मात्र टॉर्चशिवाय येथे येऊ नका ही कळकळीची विनंती. मोबाईलच्या फ्लॅशलाईटचा प्रकाश येथे अजिबात पुरेसा नाही.

क्रमशः

मागच्या भागात आपण जैन बसादी आणि हुच्चयप्पा मठ पाहिला, गावाची सुरुवात येथूनच होते. मठाच्या बाजूने जाणारा रस्ता गावामधूनच जातो. रस्ता अतिशय अरुंद आहे दोन्ही बाजूंना ऐहोळेतील लहानलहान दुमजली घरे तर त्यांच्यामध्येच मंदिरे. किंबहुना हे गावच मंदिरांमध्ये वसलेले आहे. सर्वात पहिल्यांदा उजव्या बाजूस दिसतो तो त्र्यंबकेश्वर मंदिर समूह.

त्र्यंबकेश्वर मंदिर समूह

पाच मंदिरांचा असलेला हा समूह द्वित्रिकुटाचल पद्धतीत आहे अर्थातच त्रिदल गाभारा. ऐहोळेतील इतर मंदिरे जरी जुनी असली तरी हा मंदिरसमूह मात्र इसवी सनाच्या ११/१२व्या शतकात कल्याण चालुक्यांच्या राजवटीत निर्मिला गेला.
एका उंच अधिष्ठानावर निर्मित ह्या शिवमंदिराचे शिखर हे फांसना पद्धतीचे असून हा मंदिरसमूह एकमेकांना जोडला गेलेला आहे. रचीगुडी, मद्दिनागुडी ही येथील प्रमुख मंदिरं.

त्र्यंबकेश्वर मंदिर समूह

ह्या मंदिरसमूहात मूर्तीकाम जवळपास नाही, मात्र येथील बघण्यासारख्या गोष्टी म्हणजे येथील मंदिरातील लेथ मशिनवर तासून काढल्यासारखे गुळगुळीत स्तंभ आणि ग्रॅनाईटपासून बनवलेल्या चकचकित शिवपिंडी. प्रवेशद्वारातील अर्धमंडप, स्तंभयुक्त सभामंडप आणि गर्भगृह अशी यांची रचना. हे मंदिर अगदी गावातच असले तरी येथे फारसे कुणी येत नाही आणि गाभार्‍यात वटवाघूळांचा वावर आहे त्यामुळे येथे अगदी कुबट वातावरण आहे. टॉर्च घेऊनच येथील अंधार्‍या गर्भगृहांमध्ये शिरावे.

त्र्यंबकेश्वर मंदिर समूह

द्वारशाखेवरील गजलक्ष्मीची मूर्ती प्रेक्षणीय आहे.

सभामंडप आणि तेथील गुळगुळीत स्तंभ

राचीगुडी मंदिराच्या शिखरभागावर लाडकी ओंडक्यांसारखे दगडी ओंडके आहेत. ऐहोळे, पट्टदकलला अशी रचना सर्रास आढळते.

दगडी ओंडके आणि फांसना पद्धतीची शिखररचना

सभामंडपाच्या छतावर कमळाकृती कोरलेल्या आहेत.

मंदिर संकुल

हे मंदिर बघूनच बाहेर आलो, रस्त्याच्या पलिकडच्या भागात अजून एक मंदिरसमूह आहे. तो मात्र जैन मंदिरांचा.

जैन मंदिर समूह (चरंथी मठ)

दक्षिणच्या चालुक्य, राष्ट्रकूट, होयसळ, यादव ह्या सर्वच राजवटी हिंदू असल्यातरी ह्यांचे कित्येक महाल हे जैनांतून आलेले होते. ह्यापैकी काही राजांनी जैन धर्म देखील स्वीकारला होता किंवा जैनांना राजाश्रय देखील दिला होता. साजहिकच ह्या राजवटींनी जैन मंदिरांची देखील उभारणी केली. त्यापैकीच एक मंदिरसमूह येथे आहे. चरंथी मठ ह्या नावाने ओळखले जाणारे संकुल ऐहोळेतील सर्वाधिक दुर्लक्षित मंदिरसमूह मानता यावा. ऐहोळेतील इतर बहुतेक मंदिरांचा परिसर स्वच्छ असला तरी येथे मात्र बरीच अस्वच्छता आहे. ऐन गावांत असल्याने हे मंदिर येथील रिकामटेकड्यांचा एक अड्डाच झाले आहे. तंबाखू, गुटख्यांची पाकिटं, बिडी सिगारेट्सची थोटके, खाद्यपदार्थांच्या फाटलेल्या पिशव्या येथे सर्रास आढळतात. पुरातत्त्व खात्याने नीट निगा न राखलेला हा एकच मंदिरसमूह मला येथे आढळला.

तीन जैन मंदिरांचा हा समूह फांसना शैलीत असून १२ व्या शतकात कल्याण चालुक्यांच्या राजवटीत बांधला गेला. चौकोनी सभामंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह अशी याची रचना.

जैन मंदिर संकुल

मंदिराचे स्तंभ नक्षीकामामुळे देखणे दिसत आहेत.

महावीरांच्या ह्या मंदिरात दोन प्रवेशद्वारे असून प्रत्येक प्रवेशद्वारावर १२/१२ तीर्थंकरांच्या उभा मूर्ती कोरलेल्या असून त्यांच्या बाजूला आसनस्थ जैन देवीची प्रतिमा आहे. ह्या मंदिरात आल्यावर ही शिल्पे बघणे अजिबात चुकवू नये.

प्रवेशद्वारारील जैन तीर्थंकरांच्या प्रतिमा

आतील सभामंडप, गर्भगृहात महावीरांची मूर्ती आहे.

ह्या मंदिराच्या समोरचे जैन मंदिर मात्र मी वर म्हटल्याप्रमाणे अतिशय अस्वच्छ आहे. बाहेरुन जरी हे छान दिसत असले तरी आतमध्ये ह्याची अवस्था वाईट आहे.

जैन मंदिराचा बाह्यभाग

गर्भगृहाच्या द्वारपट्टीकेवर महावीर असून बाजूला त्यांचे दोन सेवक आहेत.

गर्भगृहात महावीरांची आसनस्थ मूर्ती आहे. ही मूर्ती देखील ग्रॅनाईटमध्ये कोरलेली आहे.

हा मंदिरसमूह पाहून येथील पुढिल एका मंदिरसमूहाकडे निघालो. हे आहे मल्लिकार्जुन मंदिर संकुल

मल्लिकार्जुन मंदिर संकुल

येथवर जवळपास साडेदहा वाजत आल्याने आणि ह्या पुढे दुर्ग मंदिर, रावणफडी, मेगुती टेकडीवरील जैन मंदिर आणि दुपारनंतर पट्टदकल येथील मंदिरे बघायची असल्याने वेळ मात्र अतिशय कमी उरला होता त्यामुळे ही मंदिरे झटपट बघून पुढे जाण्याचे ठरवले.

मल्लिकार्जुन मंदिरसमूह एका विस्तृत प्रांगणात आहे. पाच मंदिरांचा हा समूह फांसना पद्धतीत बांधला गेलेला आहे. येथील सर्वात जुने मंदिर आठव्या शतकातील वातापिच्या चालुक्यांच्या कारकिर्दित बांधले गेले असून शेवटचे मंदिर १२ व्या शतकांत कल्याण चालुक्यांच्या राजवटीत बांधले गेले आहे.

मल्लिकार्जुन मंदिर संकुल

एका उंच अधिष्ठानावर उभारल्या गेलेल्या ह्या मंदिरसंकुलांचे बांधकाम अपूर्ण दिसते किंवा कालौघात उद्वस्त झाले असावे. मुखमंडप, रंगमंडप आणि गर्भगृह अशी याची रचना. द्वारपट्टीकेवर गजलक्ष्मीचे शिल्प असून सभामंडपातील स्तंभांवर वादक, नर्तकी, नृसिंह अशी शिल्पे आहेत.

मल्लिकार्जुन मंदिर समूहाचा पाठीमागचा भाग

येथे पुढ्यात अवशेष शिल्लक राहिलेला नंदीमंडप आहे. शिखर फांसना पद्धतीचे असून त्यावर आमलक आहे.

आतील स्तंभ आणि स्तंभशिल्पे

वेगेवगळ्या प्रकारची मंदिरशैली हे ऐहोळे येथील मंदिरांचे वैशिष्ट्य. दक्षिण भारतातील मंदिर परंपरा ऐहोळेपासून सुरु झाली असे मानता यावे. साहजिकच येथे प्राथमिक अस्वस्थेतील विविध प्रकारची मंदिररचना, शिखररचना आढळते. ऐहोळेस आल्यावर येथील विविध मंदिरे पाहात हे अवश्य जाणून घ्यावे. असेच उतरत्या छपरांच्या रचनेचे आणि फांसना पद्धतीच्या शिखराचे हे मल्लिकार्जुन मंदिर. मंदिरसमूहाच्या आवारात एक विस्तीर्ण पुष्करिणी देखील आहे.

मंदिरसमूहातील एका मंदिरावर असलेली गजलक्ष्मी आणि नक्षीदार प्रवेशद्वारे

मंदिरसंकुल

मंदिरसंकुलातील अजून एक मंदिर

ह्या मंदिराच्या समोरच गौरी मंदिर आहे मात्र वेळेअभावी येथे जाता आले नाही, तर मंदिराच्या बाजूला ज्योतिर्लिंग मंदिर संकुल आहे, हा देखील एक मोठे समूह संकुल आहे मात्र येथील कुंपण कुलुपबंद केले असल्याने येथेही जाता आले नाही. मात्र बाहेरुन त्यांची काही काही छायाचित्रे घेता आली.

ज्योतिर्लिंग मंदिर संकुल - फांसना पद्धतीचे शिखर

ज्योतिर्लिंग मंदिर संकुल - मंडप रचना

मल्लिकार्जुन मंदिर संकुल हे मेगुती टेकडीचा उतार संपल्यावर लगेचच बांधले गेले असल्याने येथून मेगुती टेकडी, मेगुती किल्ल्याची तटबंदी आणि टेकडीच्या वरच्या बाजूस असणारे बौद्ध मंदिर अगदी सुरेख दिसते.

मेगुती टेकडी व बौद्ध मंदिर

येथे आपण जाणारच आहोत मात्र त्यापूर्वी येथील सर्वात प्रसिद्ध असे दुर्ग मंदिर आपल्याला पाहावयाचे आहे, त्याविषयी पुढील भागात.

क्रमशः

फांसना म्हणजे नक्की काय पद्धत

फांसना शैली म्हणजे एकावर एक वर निमुळत्या होत जाणार्‍या आकारात आडव्या दगडी स्लॅब्स बसवून केलेली रचना. ह्यात उभे अर्धस्तंभ किंवा लहान लहान शिखरांची रचना नसून एकावर एक ठेवलेल्या फासळ्या जशा दिसतील तशी रचना असते. प्रारंभीच्या नुसत्या आडव्या छतावरुन ही उत्क्रांत झालेली प्राथमिक शिखरपद्धतीची रचना.

दगडी ओंडके छतावर ठेवण्याचे कारण काय असावे

प्राचीनकाळी घरांचे, मंदिरांचे बांधकाम लाकडात असे. त्या रचनेशी साध्यर्म्य म्हणून असे लाकडाच्या ओंडक्यांसारखे दगडी ओंडके मंदिरांच्या छतांवर ठेवले गेले. हे अगदी जुन्या काळापासून चालत आलेले आहे, बौद्ध चैत्यगृहांची गवाक्षांची रचना ही त्याकाळच्या लाकडी प्रासादांच्या कामावरुन प्रेरीत होती. वेरुळ येथील १० व्या क्रमांकाच्या बौद्ध चैत्यगृहाला आजही सुतार लेणे म्हणतात हे विशेष.

दुर्ग मंदिर हे ऐहोळेतले सर्वात प्रसिद्ध मंदिर. ऐहोळेला येणारे जवळपास ९९% लोक केवळ फक्त याच मंदिरसमूहाला भेट देऊन निघून जातात आणि ऐहोळेतील इतर सर्वच मंदिरे दुर्लक्षित राहतात. अर्थात हे दुर्ग मंदिर संकुल आहे तितकेच प्रेक्षणीय यात काहीच शंका नाही. ऐहोळेतील सव्वाशे मंदिरांपैकी फक्त ह्याच मंदिरसंकुलात प्रवेशासाठी तिकिट आहे. माणशी २५ रुपयात हे संपूर्ण मंदिर संकुल आतमध्येच असणार्‍या पुरातत्त्व खात्याच्या संग्रहालयासकट बघता येते. हे संग्रहालय न चुकवण्याजोगेच. हे मंदिर संकुल ऐहोळेतील सर्वात मोठे. मुख्य दुर्ग मंदिर, सूर्यनारायण मंदिर, शिव मंदिर (लाडखान मंदिर), गौडरगुडी, चक्रगुडी, बडिगरगुडी आणि कुटिर अशी सात मंदिरे येथे आहेत, ती देखील भिन्न भिन्न शैलींत.

चला तर मग आता ह्या मंदिरसमूहाच्या सफरीला.

दुर्ग मंदिर

दुर्ग मंदिर हे सामान्यपणे दुर्गा मंदिर अर्थात दुर्गादेवीचे मंदिर असे चुकीचे ओळखले जाते. मूळात हे मंदिर सूर्य किंवा विष्णूचे आहे. गर्भगृहात आज मूर्ती नसल्याने नेमके सूर्याचे की विष्णूचे हे ठामपणे सांगता येत नाही मात्र एकंदरीत मंदिराच्या बाह्यभिंतीवर वैष्णव शिल्पे अधिक प्रमाणात आहे. मंदिराचे दुर्ग मंदिर हे नाव ह्या मंदिरसमूहाभोवती असणार्‍या दगडी तटबंदीवरुन पडले. जणू एखाद्या किल्ल्यात-दुर्गात हे मंदिर आहे. मात्र पुढे अपभ्रंश होऊन आज ते सर्वसामान्यपणे दुर्गा मंदिर म्हणूनच ओळखले जाते जे चुकीचे आहे.

ह्या मंदिराच्या प्रवेशद्वारात असलेल्या शिलालेखानुसार ह्याचे निर्माण विक्रमादित्य द्वितीय (इस. ७३३-७४४) कारकिर्दित कोमारसिंग नाम व्यक्तीने केले. हा विक्रमादित्य द्वितीय हा विजयादित्याचा मुलगा. हे मंदिर पहिले भारतातील सर्वात जुन्या मंदिरांपैकी एक (साधारण पाचवे/सहावे शतक) मानले जात होते मात्र शिलालेखामुळे ह्याचा काळ आता सातव्या/आठव्या शतकातला मानला जातो. ह्या मंदिराची शैली एकदम आगळीवेगळी. ह्याचे साधर्म्य बौद्ध चैत्यगृहांशी आहे. गजपृष्ठाकार आकार असलेल्या ह्या मंदिराचे शिखर आज भग्न आहे मात्र त्याचे अवशिष्ट शिखर नागर शैलीत आहे. संसदभवनाचा आराखडा ह्याच मंदिरावरुन प्रेरीत होता असे म्हणतात. हे मंदिर पूर्वी प्राकाराने बंदिस्त असावे असे वाटते. आज मात्र फक्त प्रवेशद्वार शिल्लक राहिले असून बाजूचा कोट पूर्ण भग्न झालेला असावा. मंदिराच्या शिखराभोवती पूर्वी विटांचे बांधकाम होते असे संग्रहालयातील जुन्या छायाचित्रांवरुन समजते. आज मात्र ह्या विटा अस्तित्वात नसून फक्त शिखरभाग आहे. शिखरावरील आमलक हा मंदिराच्या बाजूलाच पडलेला आहे.

दुर्ग मंदिराचे प्रवेशद्वार

गजपृष्ठाकार दुर्ग मंदिर

दुर्गमंदिर समोरील बाजूने

गजपृष्ठाकर आकार असलेले हे मंदिर एका अधिष्ठानावर उभे असून अर्धमंडप, स्तंभयुक्त सभामंडप, त्यावरील विविध शिल्पे, अंतराळ,अर्धवर्तुळाकार गर्भगृह आणि सभामंडप व मंदिराचा बाह्यभाग ह्यांच्या मधल्या भागात असलेल्या प्रदक्षिणापथाने युक्त आहे.

मंदिराच्या द्वारस्तंभांवर विविध युगुलशिल्पे आहेत. त्यातीलच एक आहे तो अर्धनारीश्वर.

मी आधीच्या लेखांत म्हटल्याप्रमाणे ऐहोळेला आल्यावर छतावर नजर टाकायला अजिबात विसरु नये. दुर्ग मंदिरातही छतावर अद्भूत नक्षीकाम केले आहे. छतावर एक चक्र खुबीने कोरलेले आहे. चक्रातील आरे लक्षपूर्वक पाहिल्यास ते मत्स्य आकृतींनी बनल्याचे पाहण्यात येईल. बदामीच्या प्रथम क्रमांकाच्या गुहेतील ओसरीतील छतावरदेखील असे नक्षीकाम आहे.

चक्र

ह्याच्याच पुढे आदिशेषाची एक अतिशय देखणी मूर्ती आहे.

तर अंतराळाच्या प्रवेशद्वारावर दोन्ही हातांत नाग पकडलेल्या गरुडाची मूर्ती आहे. यावरुनच हे मंदिर विष्णूचे असावे असा तर्क सहज करता येतो.

द्वारावरील मूर्ती प्रेक्षणीय आहेत.

गर्भगृहात पीठासन असून आतमध्ये मूर्ती नाही. आता आपण गजपृष्ठाकर प्रदक्षिणामार्गातून फेरी मारण्यास सुरुवात करु. मंदिराचे सौंदर्य सामावले आहे ते ह्या मार्गावरील मूर्तींमध्ये. बदामी, ऐहोळे पट्टदकल येथील मंदिरांचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे येथील विविध आकार असलेल्या खिडक्या. त्याला दुर्गमंदिरही अपवाद नाही. प्रदक्षिणापथावर जागोजागी स्वस्तिकाकार,जाळीदार, चक्राकार अशा विविध प्रकारच्या खिडक्या आहेत.

प्रदक्षिणापथावर विविध देवतांच्या मूर्ती आहेत. सर्वात पहिली येते ती शिवाची.

अष्टभुज असलेल्या शिवाने हाती नाग, डमरु, अक्षमाला, फळ आदि धारण केले असून नंदीच्या मस्तकाचा त्याने आधार घेतला आहे. शिवाने येथे व्याघ्रचर्म परिधान केले असावे त्याच्या कमरेजवळच्या वाघाच्या मुखाच्या आकृतीने ते सहज स्पष्ट होते. एका शिवगणाने नंदीची शेपटी हातात धरली आहे.

ह्या नंतर येथे ते नृसिंहाची मूर्ती. बदामी परिसराचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे येथील उभ्या असणार्‍या केवल नृसिंहाच्या मूर्ती. येथे विदारण नृसिंह त्यामानाने अगदी कमीच दिसतात. कमरेवर हात ठेवलेल्या नरसिंहाने हातात शंख आणि चक्र धारण केले आहे. इतर दोन हात भग्न आहेत मात्र गदा आणि पद्म असावेत हे नक्की.

ह्यानंतर येते ती विष्णूची भव्य मूर्ती. शंख, चक्र धारण केलेल्या विष्णूच्या एका बाजूस लक्ष्मी आहे तर पुढ्यात सारथी गरुड आहे.

येथे काही देवकोष्ठांमधील मूर्ती गायब आहेत, त्या बहुधा भग्न झाल्या असाव्यात किंवा ब्रिटिशांनी परदेशी नेल्या असाव्यात, असेच मंदिराच्या गर्भगृहाच्या मागील वर्तुळाकार भागाच्या पुढे वराहमूर्ती आहे. हा विष्णूचा तिसरा अवतार. नरवराहाने हिरण्याक्ष्याने अपहरण केलेल्या पृथ्वीदेवीची सुटका केली असून तिला आपल्या मजबूत बाहूंच्या आधारावर तोललेली आहे. खालच्या बाजूस आदिशेषाची मूर्ती आहे.

ह्यानंतर येते ती महिषासुरमर्दिनीची देखणी मूर्ती. वाघावर आरुढ अष्टभुजा महिषासुरमर्दिनीने शंख, चक्र, घंटा, ढाल, खड्ग, पाश आदि आयुधे धारण केलेली असून हाताता त्रिशूळ पूर्णरूप असलेल्या महिषाच्या गळ्यात ती खूपसत आहे.

ह्यानंतर येते ती अष्टभुज हरिहराची मूर्ती. विष्णूचा मुकूट भरजरी आहे आणि शिवाचा जटायुक्त असून त्यावर अर्धचंद्र आहे. विष्णूच्या भागात लक्ष्मी असून शिवाच्या बाजूला शिवगण आहे. विष्णूच्या बाहूंवर दागिने असून शिवाच्या बाहूंवर रुद्राक्षमाला आहेत.

येथे आपली प्रदक्षिणापथावरुन प्रदक्षिणा पूर्ण होते. मंदिराभोवती बाहेरुन प्रदक्षिणा मारतानाही गर्भगृहाच्या एकदम पाठीमागच्या भागात एक युद्धपट जगतीवरील आयताकार दगडावर कोरलेला आहे. शिल्पपट विदिर्ण झाल्यामुळे आज तो नीट ओळखता येत नाही मात्र महाभारत किंवा रामायण यापैकी एक असावा किंवा देवासुर संग्रामाचा असावा असे दिसते.

विदिर्ण शिल्पपट

दुर्ग मंदिर बाहेरील बाजूने

ह्या दुर्गमंदिराच्या बाजूलाच आहे ते कुटिर मंदिर

कुटिर मंदिर

हे अगदी लहानसे उतरत्या छपरांचा आकार असलेले झोपडीसारखे दिसणारे मंदिर. व्हरांडा, मुखमंडप, सभामंडप आणि गाभारा अशी ह्याची रचना. ह्याच्या खांबांची शैली बदामीतील भूतनाथ मंदिरातल्या स्तंभांशी साधर्म्य असलेली. बाहेरुन जरी अगदी लहानसे दिसत असले तरी आतमध्ये शिरल्यावर ते प्रशस्त वाटते. ह्याचे शिखर आज पूर्णपणे भग्न झालेले आहे. ह्याच्या बाजूलाच एक देखणी पुष्करिणी आहे.

ह्याच्या बाजूलाच आहे सूर्यनारायण मंदिर

सूर्यनारायण मंदिर

अर्धमंडप, सभामंडप आणि गर्भगृह ह्यांनी साकार झालेल्या ह्या सूर्यनारायण मंदिराचे शिखर द्राविड आणि नागर अशा मिश्र शैलीत आहे. द्वारशाखांवर गंगा आणि यमुनेची शिल्पे कोरलेली आहेत जी येथील परिसरावर मंदिरांत बहुतांशी दिसतात. आठव्या शतकात निर्मिलेल्या ह्या मंदिरात सूर्यनारायणाची एक भव्य मूर्ती आहे. पूर्णपणे ग्रॅनाइटमध्ये कोरलेली ही मूर्ती मूळची ह्या मंदिरातली वाटत नाही, ती येथे आणून ठेवल्यासारखी दिसते. कदाचित ती दुर्गमंदिरातील प्रमुख मूर्ती असावी असेही वाटते.

सूर्यनारायण मंदिर

दोन्ही हातात कमळे धारण केलेल्या सूर्याच्या दोन्ही बाजूस उषा आणि निशा आहेत. पायापांशी सात अश्व कोरलेले आहेत आणि मध्ये सारथी अरुण दिसतो.

सूर्यनारायणाच्या मंदिराच्या बाजूलाच दुर्ग संकुलातील दुसरे प्रसिद्ध मंदिर आहेत ते लाडखान मंदिर

लाडखान मंदिर (शिव मंदिर)

इस्लामिक काळात येथे कुणीतरी मुसलमान सरदार राहिल्यामुळे ह्या मंदिराला लाडखान हे नाव पडले व तेच आज रूढ आहे, वास्तविक ह्याला शिवमंदिर म्हणूनच ओळखले जायला हवे. हे मंदिर प्रसिद्ध आहे ते ह्याच्या मंडप पद्धतीच्या शिखरशैलीसाठी. चौकोनी आकारातील स्तंभयुक्त सभामंडप आणि चौकोनी आकारतल्याच गर्भगृहाने युक्त असलेल्या ह्या मंदिरात शिवलिंग स्थापित आहे. काही संशोधकांच्या म्हणण्यानुसार येथील शिवलिंग नंतरचे असून येथे आधी कोणी दुसरी देवता असावी. मंदिराच्या चौकोनी शिखरभागाच्या भिंतींवर विष्णू, सूर्य आणि अर्धनारीश्वराच्या प्रतिमा आहेत. तर मंडपातील भिंतींवर गंगा, यमुना आणि युगुलशिल्पे आहेत. लाडखान मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे येथील छपरावर असणारे दगडी ओंडके, तसे हे येथे सर्वत्र दिसतात पण येथे त्यांचे अस्तित्व प्रकर्षाने जाणवते.

लाडखान मंदिर, एका बाजूस गंगा तर दुसर्‍या बाजूस यमुना आहे.

शिखरावरील विष्णूप्रतिमा

मंदिराच्या बाह्यभिंतीवर युगुलशिल्पे आहेत, त्यातील डावीकडील आहे ते रती मदनाचे, इक्षुदण्ड धारण केलेला मदन अगदी सहज ओळखू येतो.

मंदिराच्या भिंतीवर वेगवेगळ्या नक्षीची जालवातायने आहेत.

आतून त्यांचे सौंदर्य अधिकच खुलते

गर्भगृहातील शिवलिंग

लाडखान मंदिराच्या बाजूला आहे ते गौडर मंदिर

गौडर मंदिर

हे बहुधा ऐहोळेतील सर्वात जुने मंदिर. हेही मंडप शैलीतले. आयताकार सभामंडप आणि आतील चौकोनी गर्भगृह. ह्या मंदिराचे शिखर आज अस्तित्वात नाही मात्र लाडखान मंदिरासारखेच ते असावे असे ह्याच्या उर्वरित भागावरुन दिसते. ह्याच्या भिंतीवर असलेल्या शिलालेखावरुन हे मंदिर दुर्गा देवीचे असावे हे स्पष्ट होते. गौडर मंदिराला लागूनच एक भव्य पुष्करिणी आहे.

गौडर मंदिर

गौडर आणि लाडखान मंदिरे

ह्याच्या जवळच आहे ते चक्र मंदिर

चक्र मंदिर

रेखानागर शैलीतले हे मंदिर त्याच्या सुस्पष्ट नागर शैलीमुळे अगदी झटक्यात ओळखता येते. सभामंडप, रेखानागर पद्धतीचे शिखर आणि त्यावरील आमलक अशी ह्याची रचना. नवव्या शतकातले ह्या मंदिरावर फारसे अलंकरण नाही.

चक्र मंदिर

सभामंडप-चक्र मंदिर

ह्याच्याच बाजूला अगदी एका कोपर्‍यात आहे ते अगदी लहानसे बडिगेरा मंदिर

बडीगेरा मंदिर

फांसना पद्धतीचे शिखर असलेले हे ९ व्या शतकातले मंदिर सूर्यनारायणाचे असावे. मुखमंडप, सभामंडप अशी याची रचना. शिखराचा वरील भाग आज नष्ट झालेला आहे. छपरावर दगडी ओंडके आणि शिखराच्या भागावरील देवकोष्ठात सूर्याची मूर्ती आहे.

बडीगेरा मंदिर

येथे आपली दुर्ग संकुलातील सफर पूर्ण होते. ह्या संकुलातील प्रत्येक कोनांतून येथील मंदिरांचे नयनरम्य दर्शन होत असते त्याचीच काही प्रकाशचित्रे पाहूयात

ऐहोळेत आल्यावर हे दुर्ग संकुल तर सर्वजण पाहतातच मात्र येथील वस्तुसंग्रहालय पाहणे न चुकवण्याजोगे आहे. आतमध्ये चालुक्यकालीन मातृकांच्या अत्यंत भव्य प्रतिमा, आज त्यांची प्रचंड मस्तकेच येथे दिसतात, तसेच इतर कित्येक मूर्ती, मकरतोरणे, देवी देवता, शिखरशैलींच्या प्रकाराची ओळख, मंदिरांच्या जीर्णोद्धाराच्या आधीची छायाचित्रे तसेच येथील परिसराच्या नकाशाचे प्रारुप येथे आहे. दुर्ग मंदिर ते सांग्रहालय येथील आवारातही उघड्यावर येथे कित्येक मूर्ती ठेवलेल्या आहेत. त्यापैकी काही आपण येथे पाहू.

सप्तमातृका

ब्राह्मणी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इंद्राणी आणि चामुंडा

वीरगळ

पुरुष पुरुष उंचीचे भले प्रचंड वीरगळ येथे आहेत.

----

गणेशाच्या विविध प्रतिमा

मकरावर बसलेला वरुण

हा प्रसंग नक्की कळत नाहीये, भृंगी, की शिवगण की भैरव?

खड्ग आणि ढाल हाती धारण केलेला वीरभद्र, डाव्या बाजूस खाली बकर्‍याचे मस्तक लावलेला प्रजापती दक्ष तर दुसरे बाजूस गणेश आहे.

येथे अगदी असंख्य मूर्ती आहेत मात्र विस्तारभयास्तव येथे अधिक छायाचित्रे न देता ह्या भागाची इथेच सांगता करतो. बदामी, ऐहोळे येथील यापूर्वीच्या भागातही मी आधी सांगितले तेच परत येथेही सांगतो. येथे मंदिरे पाहण्यासाठी टॉर्च अत्यंत आवश्यक. मोबाईलच्या फ्लॅशलाईटच्या इथल्या गडद, अंधार्‍या गर्भगृहांमध्ये उपयोग नाही. आधी सांगितल्याप्रमाणे ऐहोळेत जेवण्याची व्यवस्था शक्यतो होत नाही मात्र दुर्ग मंदिराच्या बाहेर नारळपाणी, फळे, तसेच इडली वगैरे देणारे काही स्टॉल्स आहेत. तेथे पोटभर जरी नाही तरी थोडेसे काही नक्कीच मिळू शकते. पायपिटीमुळे पाणी अवश्य जवळ ठेवावे. आता ह्यापुढील भागात आपण रावणफडी, हुच्चीमली मंदिर आणि मेगुती टेकडी पाहून ऐहोळेतून बाहेर पडूयात.

क्रमशः

केवल नृसिंह आणि विदारण नृसिंह म्हणजे काय? पोट फाडणारा का?

काही निरीक्षणे:

१. दगडांचे दोन रंग दिसतात
२. काही कोरीव काम अगदी फारच सुस्थितीत, टवकाही न उडालेले आणि काही अगदीच भग्न झिजलेले दिसते.
३. वीरगळावर आपल्या महाराष्ट्रातील वीरगळांपेक्षा खूपच जास्त तपशीलवार कोरीवकाम आहे.

केवल नृसिंह आणि विदारण नृसिंह म्हणजे काय? पोट फाडणारा का?

केवल नरसिंह म्हणजे नृसिंहाची एकल मूर्ती. तर विदारण नरसिंह म्हणजे नृसिंहाची हिरण्यकश्यपूचे पोट फाडतानाची मूर्ती. स्थौण नृसिंह म्हणजे खांबातून प्रकट झालेल्या नृसिंहाची मूर्ती यात हिरण्यकशयपूबरोबत युद्ध सुरु असताना दिसते, लक्ष्मी नृसिंह, योग नृसिंह असेही काही प्रकार आहेत.

काही निरीक्षणे:

इकडील दगडांचा पोत वेगळा आहे, लाल, गुलाबी, तांबूस, करडे, काळसर असे विविध रंग दिसतात. वालुकाश्म असल्याने कोरणे अतिशय सोपे जाते मात्र हा दगड ठिसूळ असल्याने बाह्य वातावरणामुळे ह्यांची झीजही लवकर होते त्यामुळे काही मूर्ती सुस्थितीत तर काही झिजलेल्या दिसतात. शिवाय इकडचे वीरगळ राजाश्रयाखाली कोरले गेलेत शिवाय वालुकाश्म असल्यामुळे त्यामुळे ह्यांवर लेख आणि निगुतीने केलेले कोरीवकाम आढळते तर महाराष्ट्रातील वीरगळ हे कठीण बसाल्ट दगडात कोरले गेले असल्यामुळे रेखीवता तुलनेने कमी प्रमाणात आढळते.