कूर्ग - १/२

 https://www.maayboli.com/node/84306

Submitted by विशाखा-वावे on 30 October, 2023 - 10:56

बंगळूरला रहायला येऊन इतकी वर्षं झाली पण अजून कूर्गला गेलो नव्हतो. यावेळी नवरात्रीच्या सुट्टीत जायचं ठरवलं. कूर्गबद्दल खूप ऐकून होतो, इतक्या वर्षांमध्ये अनेक कूर्गी लोक ओळखीचे झाले आहेत. ही माणसं कणखर, लढवय्यी असतात, अशी त्यांची ख्याती आहे. सैन्यात भरती होण्याचं प्रमाणही इथे खूप आहे. हा प्रदेशही तसाच रांगडा आहे, कोकणासारखा. ’सह्याद्रीच्या कड्याकडून छातीसाठी ढाल घ्यावी’ कूर्गमध्ये फिरताना कावेरी नदीचं प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष अस्तित्वही सतत जाणवत राहतं.

वीस तारखेच्या शुक्रवारी सकाळी घरून साडेसात-पावणेआठला जे निघालो ते थेट दहाच्या सुमारास म्हैसूरला नाश्ता करायला जाऊन पोचलो. काही महिन्यांपूर्वी सुरू झालेल्या बंगळूर-म्हैसूर द्रुतगती महामार्गामुळे म्हैसूरला पोचायला आता अगदी कमी वेळ लागतो. अंतर तसं फारसं नसूनही पूर्वी ’ठेचेवर ठेच’ करत म्हैसूरला पोचायला बराच जास्त वेळ लागायचा. वाटेत लागणार्‍या मंड्यासारख्या शहरालाही इतक्या वर्षांत बायपास काढलेला नव्हता. आता मात्र सहापदरी एक्स्प्रेस वे झाल्यामुळे हा प्रवास एकदम सहज होतो.

’विनायक मैलारी डोसा’ हे एक जुनं, लहानसं, जरा कळकटच, तरीही सुप्रसिद्ध, ’आमची कुठेही शाखा नाही’ प्रकारातलं ठिकाण.(मैलारी हे ’मल्हारी’चं कन्नड रूप आहे.) बर्‍याच वर्षांपूर्वी तिथला डोसा खाल्ला होता आणि अतिशय आवडला होता. त्यानंतर आत्ताच परत तिथे जायचा योग आला. गिर्‍हाईकांची रांग लागलेली होती. नवरात्र असल्यामुळे म्हैसूरमध्ये पर्यटकांची गर्दी होती. त्यात चार दिवस सुट्टी आलेली. थोड्या वेळाने जागा मिळाली. इथले डोसे मऊ असतात, इतरत्र जसे कुरकुरीत मिळतात, तसे नसतात. अत्यंत स्वादिष्ट. ताटं भरभरून वेटर डोसे आणत असतो आणि वाढत असतो. ’इतका धंदा करतात तर जरा मोठी जागा का घेत नाहीत?’ असं आम्ही तक्रारीच्या सुरात एकमेकांशी बोलत होतो. पुण्यातल्या तत्सम ( वर्षानुवर्षे लहान जागेतच असलेल्या, काहीशा कळकट, सुप्रसिद्ध, कुठेही शाखा नसलेल्या) काही नावांची उजळणी झाली. डोसे संपवून बिल देऊन निघालो. स्वच्छतागृहाची चौकशी केल्यावर दोन-तीन जणांकडून जी विविध उत्तरं मिळाली, त्यांचा एक म.सा.वि. काढला आणि शोधत शोधत शेजारच्या गल्लीतून बाहेर निघालो. बघतो तर समोर परत ’विनायक मैलारी डोसा’! ओल्ड, ओरिजिनल अशा विशेषणांसहित. पण एकदम प्रशस्त, चकाचक, नवीन रेस्टॉरंट.( मग त्या विविध उत्तरांचा अर्थ लागला!) गंमत म्हणजे पाच मिनिटांपूर्वी ज्याने डोसे आणून दिले तोच वेटर इथेही आणि जिला बिल दिलं ती गल्ल्यावरची मुलगीही तीच. हा काय चमत्कार, असा विचार करत आत शिरलो आणि कॉफी मागवली. लक्षात आलं की मूळ मालकांनीच हे नवीन, मोठं रेस्टॉरंट अगदी काही दिवसांपूर्वीच उघडलेलं होतं. काम करणारे लोक दोन्ही ठिकाणी अधूनमधून जा-ये करत होते. आमची आधीची तक्रार अशा प्रकारे निकालात निघाली.

म्हैसूरच्या नंतरचा रस्ता हळूहळू घाटात शिरणारा, वळणावळणांचा. परत वाटेत कुठेही न थांबता मडिकेरीला पोचलो. हे कूर्ग (कोडगू) जिल्ह्याचं मुख्य ठिकाण आहे. डोंगरावरच वसलेलं आहे, त्यामुळे शहरातले रस्ते चढ-उतारांचे, मुख्य रस्ता सोडल्यास अरुंदच आणि वळणदार आहेत. त्या मानाने रहदारी मात्र खूपच जास्त होती. ती नंतरच्या दोन दिवसात आणखी वाढली. आम्ही जिथे राहणार होतो, त्या होम स्टेमध्ये दुपारच्या जेवणाची सोय होणार नव्हती. जेवून मग होम स्टेला जाऊन पोचलो.
मायबोलीवर काही वर्षांपूर्वी दिनेशदांनी कूर्ग प्रवासवर्णन लिहिलं होतं, त्यात त्यांनी ते जिथे राहिले होते त्या होम स्टेचं खूप कौतुक केलं होतं. त्याच ’परिवार’ होम स्टेमधे आम्हीही राहिलो. खरोखरच, अगदी घरगुती म्हणावा असा हा ’होम स्टे’ आहे. साधा आणि अनौपचारिक. अगत्यशील पतीपत्नी. जेवण उत्तम. घराच्या आवारात असंख्य फुलझाडं आहेत. शेजारीच कॉफीचा मळा. घरात तीन मांजरं आणि दोन कुत्रे.
कॉफी पिऊन मग संध्याकाळ निवांत घालवली. काकांबरोबर समोरच्या रस्त्यावर एक फेरफटका मारला. रात्री जेवून लवकरच झोपलो. दुसर्‍या दिवशी ’तलकावेरी’ म्हणजे कावेरी नदीचा उगम जिथे होतो, तिथे जाणार होतो. ब्रह्मगिरी नावाच्या पर्वतावर हे ठिकाण आहे.

कावेरी नदी तलकावेरीला उगम पावत असली, तरी तिथे तिचा प्रवाह परत जमिनीत शिरतो आणि खाली काही किलोमीटरवर ’भागमंडला’ नावाच्या ठिकाणी बाहेर पडतो. तिथे लगेचच तिला दोन उपनद्या येऊन मिळतात (बहुतेक त्यातली एक सरस्वतीसारखी गुप्त आहे. त्रिवेणी संगमावर प्रचंड गर्दी असल्यामुळे आम्ही तिथे गेलो नाही.) आणि मग कावेरी पुढे वाहू लागते. कर्नाटक आणि तमिळनाडूची ही जीवनदायिनी नदी.

तलकावेरीहून दिसणारा प्रदेश

नदीचा उगम ही पवित्र जागा मानली जात असल्यामुळे त्या ठिकाणाला धार्मिक महत्त्व खूपच असतं. तलकावेरीलाही पवित्र स्नानासाठी कुंड आहे. खूपजण तिथे सचैल स्नान करत होते. पुढे खूप विस्तार पावलेली, म्हैसूर, बंगळूरसारख्या शहरांना पिण्याचं पाणी पुरवणारी, कर्नाटक-तमिळनाडूत राजकारण आणि भांडणांनाही निमित्त पुरवणारी ही नदी इथे ज्या बालरूपात दिसते, त्या रूपासमोर नतमस्तक व्हावंसं वाटणं स्वाभाविकच आहे. या कुंडात स्नान केल्यावर पुण्य मिळतं यावर माझी श्रद्धा नसूनसुद्धा मलाही क्षणभर त्या कुंडात डुबकी मारून येण्याचा मोह झाला, पण कपडे वगैरे काही तयारी आणली नसल्यामुळे ते शक्य झालं नाही.

स्नानाच्या कुंडाशेजारी हे गोमुख आहे.

कुंडाच्या वरच्या बाजूला शंकराचं मंदिर आहे. हे शिवलिंग अगस्ती ऋषींनी स्थापन केलं असं मानलं जातं. तिथे जे पिंपळाचं झाड आहे, ते, अगस्तींनी ज्या अश्वत्थ वृक्षाखाली तपश्चर्या केली, त्याचं वंशज आहे असं मानलं जातं.

तलकावेरीहून आजूबाजूच्या प्रदेशाचं खूप सुंदर दर्शन होतं. आपल्याकडे एकंदरीतच अशा तीर्थक्षेत्रांच्या ठिकाणी धार्मिक बाबींची माहिती खूप दिली जाते, पण त्याच्याबरोबरीने तिथल्या निसर्गाची, भूप्रदेशाची माहिती, उदाहरणार्थ तिथला खडक कुठल्या प्रकारचा आहे, जंगल कुठल्या प्रकारचं आहे, कुठली झाडं जास्त करून दिसतात, कुठली दुर्मिळ झाडं, प्राणी, पक्षी असल्यास त्यांची माहिती, असं काहीच कुठे दिसत नाही. खरं तर अशी माहिती मिळाली असती तर आवडलं असतं, कारण निसर्गसौंदर्याने नटलेला हा प्रदेश आहे. असो.
तलकावेरीहून निघून मडिकेरीला आलो. हा सगळा घाटातला रस्ता, शिवाय सुट्ट्या असल्यामुळे रस्त्यावर गाड्या, बसेस भरभरून गर्दी. त्यामुळे प्रवासाचा वेग तसा कमीच राहिला. मडिकेरीला पोचून जेवायला उशीर झाला. जेवण झाल्यावर मात्र मग कसली घाई नसल्यामुळे मडिकेरीमधल्याच ’राजा’ज सीट’ नावाच्या बागेत गेलो. कूर्गचे राजे म्हणे इथे बसून सूर्यास्त बघत असत. जागा छानच आहे. पश्चिमेला समोर खूप विस्तीर्ण प्रदेश दिसतो.

बागेतून पश्चिमेला दिसणारं दृश्य

बागही सुंदर आहे. तिथे एका बाजूला काही साहसी खेळ खेळण्याची सोय आहे. त्यापैकी एक, ’झिप लाईन’ नावाची राईड आम्ही घेतली. एकमेकांपासून बर्‍यापैकी लांबवर असलेल्या दोन उंच मनोर्‍यांना तारा (केबल्स) जोडलेल्या. मजबूत पट्ट्यांनी आणि हुकांनी एकेका व्यक्तीला त्या केबलला अडकवतात आणि ’रोप वे’ सारखे आपण केबलवरून खालच्या टॉवरकडे सरकत जातो. खाली सगळा खोल प्रदेश. सुरुवातीला थोडी भीती वाटली, पण मजा आली. थोडे सावकाश गेलो असतो, तर खालच्या प्रदेशाकडे नीट पाहता आलं असतं, असं वाटलं, पण वेगावर आपलं नियंत्रण नसतं.
भरपूर गर्दीमुळे मडिकेरीतून बाहेर पडायला वेळ लागला आणि काळोख पडता पडता आम्ही होम स्टेला पोचलो.

आमच्या खोलीच्या बाहेरून सकाळच्या वेळात दिसलेले काही पक्षी

Yellow-browed bulbul

Orange minivet (male)

Orange minivet (female)

Oriental white-eye (चष्मेवाला)

 कूर्ग- २/२

Submitted by विशाखा-वावे on 1 November, 2023 - 10:57

रविवारी सकाळी बाहेर सुंदर धुकं होतं. छान थंडी पडली होती. आदल्या दिवशी सकाळी बरेच पक्षी दिसले होते, पण आज मात्र धुक्यात तेही बाहेर पडलेले दिसत नव्हते.

नाश्ता वगैरे करून बाहेर पडलो. आज अ‍ॅबी फॉल्स हा धबधबा पहायचा बेत होता. पाऊणेक तासात तिथे पोचलो. धबधबा छानच आहे, पण प्रचंड गर्दी होती. अर्थात आपणही त्याच गर्दीचा भाग असताना गर्दीची तक्रार करण्यात काय अर्थ आहे? धबधबा पाहून बाहेर पडताना येणार्‍या गाड्यांची लांबलचक रांग बघून त्यामानाने आपण कमी गर्दीत धबधबा बघितला, या विचाराने उलट हायसं वाटलं.

अ‍ॅबी फॉल्सकडून मडिकेरीकडे परत येताना ’मंडलापट्टी’ नावाच्या ठिकाणाची पाटी दिसली. आज इतर कुठे जायचं ठरवलेलं नव्हतं, त्यामुळे वेळ आहे तर इथे जाऊन पाहू, असा विचार केला. त्या फाट्यापासून पंधरावीस किलोमीटरवर हे ठिकाण आहे. खूप उंचीवर आहे. पुढचा रस्ता खडकाळ आहे, त्यामुळे तिथे जीपने जावं लागतं असं कळलं. मग आमची गाडी तिथेच पार्क केली आणि जीप ठरवली. असंख्य जीपगाड्या तिथे होत्या आणि त्यांचा भरपूर धंदा होत होता. जीपमधून जाताना लक्षात आलं की अगदी शेवटचे चारपाच किलोमीटर सोडले तर बाकी रस्ता तसा चांगला होता, आपल्या कारने येऊ शकलो असतो. काही जणांनी तिथपर्यंत गाड्या आणल्याही होत्या. तिथून पुढे मात्र जीपच हवी. ही सगळी एक छोटीशी अर्थव्यवस्थाच निर्माण झालेली आहे. एका कन्नड चित्रपटामुळे हे ठिकाण प्रसिद्ध झालं आणि मग तिथे पर्यटक गर्दी करायला लागले. जीप चालवणार्‍यांची दबावफळी असल्यामुळे तिथले रस्ते सुधारत नाहीत असंही ऐकलं. चिकमगळूरला गेलो होतो, तेव्हा ’क्यातनमक्की’ या उंचावरच्या ठिकाणीसुद्धा असंच, जीपने जावं लागलं होतं. तिथला जीप ड्रायव्हरही ’हा रस्ता सुधारणार नाही’ असं म्हणाला होता, त्याचाही अर्थ हाच असणार.

मंडलापट्टीला पोचल्यावर मात्र खरोखरच फार सुंदर विहंगम दृश्य दिसलं.

आधी अचानक पाऊस आला, पण आला तसा लगेच थांबलाही आणि स्वच्छ ऊन पडलं.

तिथे सर्वात उंच जागी एक लहानसं मचाण बांधलेलं आहे. पलीकडे थोडं खाली उतरून कठड्याजवळ उभं राहून खालचा मोठा प्रदेश पाहता येतो.

अशा ठिकाणी निसर्गासमोर आपण आपोआप नम्र होतो. असं दृश्य डोळ्यात किंवा कॅमेर्‍यात पूर्णपणे साठवण्याचा कितीही प्रयत्न केला, तरी तो अपुरा पडतो.

आमच्या जीपच्या चालकाने पाऊण तासात परत यायला सांगितलं होतं, त्यामुळे निघणं भाग होतं. शिवाय आता भूकही लागायला लागली होती. परत पाऊणेक तास जीप, मग कारने अर्धाएक तास प्रवास करून मडिकेरीला आलो आणि जेवलो. कूर्गला आल्यावर कॉफी पावडर, मसाले आणि चॉकलेट्स ही खरेदी केली नाही तर ’फाऊल’ धरतात. त्यामुळे ती केली, शिवाय इतरही काही बारीकसारीक वस्तू घेतल्या आणि परतीचा रस्ता धरला.
संध्याकाळी काकांबरोबर त्यांच्या कॉफीच्या मळ्यात चक्कर मारली. कॉफी, काळी मिरी, वेलचीची वगैरे लागवड बघितली. चिकमगळूरलासुद्धा तिथली कॉफी इस्टेट बघितली होती. पण इथे काका झाडांकडे ’इस्टेट’ म्हणून न बघता आम्ही जसे कोकणात आमच्या झाडांबद्दल प्रेमाने बोलतो, तसे बोलत होते, त्यामुळे छान वाटलं. मला अशा ठिकाणी गेल्यावर एक गमतीशीर अनुभव येतो. एकदा कोकणात एका ठिकाणी कुठल्यातरी कार्यक्रमासाठी गेलो असताना एका पर्यटक-निवासात उतरलो होतो. तेव्हा उन्हाळा होता, बागेत कोकमं होती. जिथे उतरलो होतो, तिथल्या काकू मला कोकम या फळाची ओळख करून देऊन त्याचं ताजं सरबत कसं करायचं ते दाखवायला लागल्या. मला मनातून फारच गंमत वाटली, कारण आमच्याकडेही कोकमाची झाडं आहेत, असं सरबत घरी करताना मी लहानपणापासून बघत आले आहे, कित्येकदा कोकमाच्या आंबटढाण बिया नुसत्या मीठ लावून चघळल्या आहेत. अर्थात हे त्यांना कसं कळणार, त्यामुळे मीही ते गंभीरपणे ऐकून घेतलं. चिकमगळूरला कॉफी इस्टेट दाखवताना सुरुवातीला आंब्याच्या झाडाकडे बोट दाखवून तिथला माणूस म्हणाला, ’This is mango tree' आम्ही मनात म्हटलं, बरं झालं सांगितलंत! नाही तर आम्ही कधी आंब्याचं झाड बघितलंय? कूर्गचे काकाही उत्साहाने कॉफीबरोबरच पोफळी, मिरीच्या वेली वगैरे दाखवत होते.

वाटेत ही एक नेहमीपेक्षा खूप मोठी गोगलगाय दिसली.

फिरून आल्यावर खोलीसमोरच्या गच्चीतून रस्त्याच्या पलीकडे झाडावर बसलेला हा ’मलबार राखी धनेश’ दिसला. काळोख पडल्यामुळे याहून स्पष्ट फोटो मिळाला नाही.

रात्री आमच्या खोलीच्या समोर एक कोळी त्याचं जाळं विणताना दिसला. आम्ही जवळजवळ पहिल्यापासून त्याचं हे काम पाहिलं.

सोमवारी सकाळी नाश्त्याला तांदुळाचे वेगळ्या प्रकारचे, जाडसर डोसे होते. आदल्या दिवशी राईस बॉल्स होते आणि त्याआधी नीर डोसे. सोबत रोज वेगळ्या चवीची चटणी, सांबार, भाजी वगैरे. रात्रीचं जेवणही छानच असायचं. आपण नेहमी उतरतो तशा प्रकारचं हॉटेल आणि अशा ’होम स्टे’ मधला हा फरक महत्त्वाचा वाटला. इथलं जेवण घरगुती, साधं, तरीही चवदार आणि अनौपचारिक होतं.

नाश्ता करून बंगळूरला जाण्यासाठी निघालो. वाटेत कुशलनगर नावाच्या गावी असलेली बौद्ध मोनास्टरी बघितली. तिथेही आत प्रचंड गर्दी होती. गर्दी नसताना तिथे कदाचित छान वाटत असेल, पण आम्हाला तरी तिथे फार थांबावंसं वाटलं नाही. बुजबुजाट वाटला. आत बरीच दुकानं, रेस्टॉरंट्सही होती. तिथे फार वेळ न थांबता पुढे निघालो. म्हैसूर यायच्या थोडंसं आधी जेवायला थांबलो आणि मग कुठेच न थांबता थेट बंगळूरला घरी येऊन पोचलो!
एकंदर प्रवास आणि सहल छान झाली. गर्दी मात्र प्रत्येक ठिकाणी खूप होती. विशेषत: मंडलापट्टीसारख्या ठिकाणी जर शांतपणे जरा वेळ घालवता आला असता, तर आवडलं असतं. पण सुट्टीच्या दिवसांमध्ये अशी गर्दी असणारच, हे स्वीकारलं पाहिजे आणि गर्दी टाळायची असेल तर सुट्टीच्या दिवसांत प्रसिद्ध ठिकाणी जाणं टाळलं पाहिजे.

वि

चक्रेश्‍वरवाडी,ता.राधानगरी येथील प्राचीन हेमाडपंथी महादेव मंदिर.

 https://linknewsindia.com/ancient-mahadev-temple-at-chakreshwarwaditalradhanagari-like-time-of-hemadpanthi-04092020/

8–10 minutes

---

चक्रेश्‍वरवाडी,ता.राधानगरी येथील प्राचीन हेमाडपंथी महादेव मंदिर.

चक्रेश्‍वरवाडी(ता.राधानगरी) येथील प्राचीन शिवमंदिर 

अनिल पाटील/पेठवडगांव(LNIता.04)

दाजीपूर वन्यजीव अभयारण्य आणि विपूल निसर्ग सौंदर्य यामुळे प्रसिद्ध असलेल्या राधानगरी तालुक्याला चक्रेश्‍वरवाडी येथील प्राचीन शिवमंदिरामुळे राज्याच्या नकाशावर स्थान मिळाले आहे. तालुक्याच्या पूर्व भागातील डोंगरमाथ्यावर असणारे चक्रेश्‍वर मंदिर हजारो शिवभक्तांचे श्रद्धास्थान आहे. भोगावती नदीपासून नऊशे मीटरवर डोंगरावर असणार्‍या या देवस्थानाजवळ असणारी पवित्र पाण्याची गंगबाव हे आश्चर्यच असून हा डोंगरमाथा खगोलशास्त्राच्या अभ्यासकांनाही खुणवत असतो.
चक्रेश्वरवाडी नाव कसे पडले-
राधानगरी तालुक्याला सह्याद्रीच्या डोंगररांगा लाभल्या आहेत. तालुक्याच्या पूर्वेकडे असणार्‍या डोंगरमाथ्यावर चक्रेश्‍वरवाडी ही सुमारे हजारभर लोकसंख्येची छोटीशी वाडी वसली आहे. मात्र या ठिकाणी असणार्‍या प्राचीन शिवमंदिरामुळे या वाडीला मोठे धार्मिक महत्व प्राप्त झाले आहे. या वाडीला चक्रेश्‍वरवाडी हे नाव कसे पडले? याबाबतची माहिती रंजक आहे. या गावाच्या प्रवेशद्वाराच्या पूर्वेला असणार्‍या टेकडीवर एक शिवमंदिर आहे. या मंदिरावर अनेकदा छत करूनही ते उध्वस्त होते अशी आख्यायिका आहे.
या मंदिराच्या परिसरात चक्राकार असलेले विशिष्ट आकारांचे शेकडो पाषाण आहेत. प्रत्येक पाषाणावर चक्राकार कोरीव आकार आहे. त्यावर ओम सारणी व कंकाळ अशी चक्रे आढळतात. त्यावरूनच या वाडीला चक्रेश्‍वरवाडी हे नाव पडले असावा अशी आख्याचिका आहे. या टेकडीच्या माथ्यावर सुमारे दहा बाय दहा फूटांचा उंचवटा (शिळावर्तूळ) असून हे शिलावर्तूळ म्हणजे अश्मयुगातील सामुहिक दफनभूमी असावी असे संशोधकांचे मत आहे.
या टेकडीच्या उजव्या बाजूला गंगापूर माळ नावाचे शेत आहे. आजही येथे शेतीची मशागत करताना जुन्या काळातील दळणाचे जाते, फुटकी भांडी सापडतात. त्यामुळे या ठिकाणी पूर्वी एखादे नगर गाडलेले असावे असा संशोधकांचा अनुमान आहे. या ठिकाणी असणार्‍या शिलावर्तुळासारखी वर्तुळे नांदूरमध्यमेश्‍वर माहुरझरी व नागपूर परिसरासह राज्यात सुमारे दिडशे ठिकाणी आढळतात. त्यामुळे या टेकडीलाही प्राचीन इतिहास असल्याचे स्पष्ट होते.
प्रवेशद्वारावरच तीन नंदी गणेशमूर्ती.
येथील चक्रेश्‍वर मंदिर हे हेमाडपंथी शैलीचे पूर्वाभिमुख मंदिर आहे. मंदिराच्या समोर मोठी दीपमाळ तर उजव्या बाजूला गैबीचा दर्गा असून या दर्ग्यावरही छत राहत नाही. हा छोटासा दर्गा आजही पडक्या अवस्थेतच आहे. या दीपमाळेवर महाशिवरात्री दिवशी दीप पाजळले जातात. मंदिराचा उंबरठा ओलांडताच प्रवेशद्वारातच श्री. गणेशाची भव्य बैठी मूर्ती आहे. गणेशमूर्तीच्या बरोबर पाठीमागे एकमेकाला लागूनच बसलेल्या तीन नंदीच्या मूर्ती असून गणेशमूर्ती दीपमाळेकडे पहात आहे. तर तिन्ही नंदी मुख्य मंदिरातील शिवलिंगाकडे पहात आहेत. तीन नंदी असणारे हे एकमेव शिवमंदिर असल्याचा ग्रामस्थांचा दावा आहे.
या तिन्ही नंदी समोरच गर्भगृह अथवा मुख्य गाभारा असून या गाभार्‍यात शिवलिंग रूपातील पिंडी आहे. या पिंडीवर पितळेचे मोठे मुखलिंग असून त्यावर नागमूर्ती आहे. गाभार्‍यासह त्याच्या पुढील भागात हेमाडपंथी शैलीचे कोरीव खांब त्यावर चक्रे व टप्प्याटप्प्यांचा मंडप आहे. येथील बांधकाम हेमाडपंथी शैलीचे असून ते खिद्रापूर येथील कोपेश्‍वर मंदिराशी मिळते जुळते आहे.
मंदिर १५ व्या शतकातील?
या मंदिराच्या निश्‍चित कालावधीतबद्दल मत मतांतरे आहेत. मात्र मंदिर हेमाडपंथी शैलीतील आहे. मंदिराच्या मंडपात एक शिलालेख आहे. त्यावर विक्रम सवत १४२९ म्हणजे इ. स. १४९९ अशी अक्षरे स्पष्ट दिसतात. मात्र या शिलालेखाचे पूर्ण वाचन करणारा उपलब्ध नाही. मंदिराच्या प्रवेशद्वार उंबरठ्यानजीकही काही अक्षरे कोरली आहेत. मात्र त्यांचा अर्थ लागत नाही. या मंदिराला प्रति करवीरही म्हटले जाते. कारण या मंदिरात महालक्ष्मी महाकाली व महासरस्वतीच्या पाषाणमूर्ती असून महालक्ष्मी मूर्ती कोल्हापुरच्या मंदिरातील मुर्तीप्रमाणे हुबेहुब आहे. याशिवाय मंदिरात सप्तमातृकाच्या मूर्ती आहेत. रंकभैरव, भैरवी, कार्तिकस्वामी, महाविष्णू, महिषासूर, मर्दिनी, नरसिंह या देवदेवतांच्या मूर्ती आहेत. मंदिराच्या उजव्या कोपर्‍यात भैरव मूर्ती असून ग्रामस्थ त्याला खोकलोबा म्हणतात.
चक्रेश्‍वराचे महत्व-

कोल्हापूरच्या अंबाबाई इतकेच असून करवीर क्षेत्राची प्रदक्षिणा करताना दक्षिण द्वाराच्या चक्रेश्‍वराचे दर्शन घ्यावे अशी आख्यायिका आहे. गाभार्‍यातील शिवलिंगामध्ये मानवी उत्कांतीतील सर्व टप्पे पहावयास मिळतात. सुरूवातीचे सयोगी शिवलिंग, मानूष लिंगयुक्त पिंडी, मुखलिंग आणि सद्याचे शिवलिंग असे प्रकार येथे आढळतात. मंदिर परिसरात विविध देवतांची छोटी मंदिरे असून येथे शिवलिंगासह विविध प्रकारच्या भग्न पाषाणमूर्ती आढळतात.
बोटावर उचलणारी दगडी गुंडी-

या मंदिरात महाशिवरात्रीला मोठी यात्रा भरते. त्यादिवशी हजारो भाविक येतात. त्याशिवाय श्रावण सोमवार व अमावस्येदिवशी भाविकांची मोठी गर्दी असते. या मंदिराच्या पूजा अर्चेचे काम सात घराण्यातील गुरव कुटूंबांकडेच आहे. ही गुरव मंडळी देवाची यथाविधी पूजा, अभिषेक करतात. या मंदिराच्या पुर्वेला ग्रामदैवताचा मांड आहे. या ठिकाणी असणारी सुमारे दिडशे किलो वजनाची दगडी गुंडी विज्ञानाला आव्हानच आहे. ही नवसाची गुंडी म्हणून ओळखली जाते. या गावातील जत्रेचा मांड जागवताना रंगपंचमी व धूलीवंदन अशा तीन वेळा गुंडी उचलण्याचा कार्यक्रम होतो. या ठिकाणी नवस बोलण्यासाठी व पूर्ण करण्यासाठी भाविकांची गर्दी होते. नवस पूर्ण होणार असेल तर ही गुंडी पुजार्‍यासह पाच जणांच्या प्रत्येकी दोन अशा केवळ दहा बोटांवर अलगद दोन तीन फूटवर उचलली जाते. नवस पूर्ण होणार नसेल तर ही गुंडी जागेवरून हलतही नाही हे वैशिष्ट्य आहे.
मंदिर शिखरावर घुमट व अर्थचंद्राकृती-
या मंदिराला ऐतिहासीक वारसाही आहे. हिंदूच्या प्रत्येक मंदिरावर कळस असतो. मात्र या मंदिरावर कळसाच्या जागी घुमटाकृती असून त्यावर अर्धचंद्राकृती आहे. एखाद्या मशिदीवर असणार्‍या चिन्हासदृश्य ते आहेत. या गोष्टीचा उलगडा होत नाही. मात्र त्याबाबत पुढील आख्यायिका आहे. औरंगजेबने करवीरवर स्वारी केली असता तो हिंदू मंदिरे उध्वस्त करत होता. त्याचा तळ मंदिरापासून चार पाच किलोमिटरवर तुरंबे येथे होता. त्यामुळे औरंगजेबाने  येऊन मंदिर उध्वस्त करेल अशी भिती होती. परिणामी मंदिराच्या रक्षणासाठी पुजार्‍यांने कळस काढून त्याजागी घुमटाकृती व त्यावर चंद्रकोर बसवली तसेच प्रवेशद्वाराशेजारी गैबीच्या छोट्याश्या दर्ग्याची स्थापना केली व मंदिराचे रक्षण केले अशी आख्यायिका आहे.
तपसा आणि प्राचीन गुहा-
या मंदिराची नदी तळापासूनची उंची नऊशे मीटर आहे. मात्र एवढ्या उंचीवरही मंदिराशेजारीच गोड्या पाण्याची विहीर असून तेथे वर्षभर पाणी असते. हे वैशिष्ट्य आहे. पुर्वेकडील टेकडीवर ही गंगबाव नावाची विहीर असून तिच्या पाण्याचा रंग दरतीन वर्षांनी बदलतो. मात्र ही गंगबाव आता मूजत आली आहे. या शिवाय मंदिरापासून दोन किलोमिटरवर तपसा नावाचा पवित्र कुंड (कोडबाव) असून या कुंडात स्नान केल्यास चर्मरोग नाहिसे होतात. अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. त्यामुळे आजही महाशिवरात्रीच्यावेळी तपश्यावर पवित्र स्थानासाठी भाविकांची मध्यरात्रीपासून गर्दी असते. या तपशा जवळच एक प्राचीन गुहा आहे. या गुहेची वाट सात आठ किलो मीटरवर भोगावती नदीपर्यंत जाते असे म्हणतात. या गुहेवर संशोधन होणे गरजेचे आहे.
खगोलशास्त्राच्या अभ्यासाला संधी
मंदिराच्या पुर्वेला असणार्‍या शिखर टेकडीभोवती सर्वत्र चक्राकार पाषाण आढळतात. हे ठिकाण खगोलशास्त्राच्या अभ्यासाला उपयुक्त आहे. येथील शिलावर्तुळावर उभे राहिले असता संपूर्ण अवकाशगोल दृष्टीपथात येऊन अदभूत अशा ब्रम्हशांतीचा अनुभव येतो. या ठिकाणी चार वर्षापूर्वी शिवाजी विद्यापीठाच्या खगोलशास्त्राच्या विद्यार्थ्यांनी पाहणीही केली होती. या ठिकाणी अवकाश निरीक्षण यंत्रणा उभारल्यास खगोल शास्त्र अभ्यासकांना पर्वणीच उपलब्ध होणार आहे.
मंदिराच्या विकासाचा श्रीगणेशा-
या मंदिरापासून कोल्हापूर शहर ३५ किलोमीटरवर आहे. सकाळी १० वाजता रंकाळा कोल्हापूर बस स्थानकावरून थेट एसटी बस येते. कोल्हापूर गारगोटी मार्गावरून शेळेवाडी येथून तसेच कोल्हापूर राधानगरी मार्गावरून परिते फाटा येथून येण्यास वाहनांची सोय आहे. या मंदिराचा विकास रखडला होता. मात्र मंदिराचा आता ब वर्ग पर्यटन स्थळात समावेश झाला असून दोन कोटींचा निधी मंजूर झाला आहे. विविध विकास कामांना सुरूवात झाली असून मंदिराच्या मूळ ढाच्याला धक्का न लावता विकास करण्याची ग्रामस्थ व भाविकांची मागणी आहे.https://bit.ly/2EQx63K.

Bijli Mahadev Temple : या मंदिरावर १२ वर्षातून एकदा पडते वीज!

 https://pudhari.news/features/tour-and-travels/622180/know-about-kullu-bijli-mahadev-temple/ar

Swaliya Shikalagar

2–3 minutes

---

Bijli Mahadev Temple

पुढारी ऑनलाईन डेस्क : हिमाचल प्रदेशातील सुंदर पर्वतीय प्रदेशातील एक म्हणजे कुल्लू. निसर्गाने वेढलेलं आणि समृद्ध, सुंदर घरे, प्राचीन संरचनांपर्यंत अनेक गोष्टींसाठी ओळखले जाते. कुल्लू जिल्ह्यातील एका अनोख्या मंदिराविषयी काही रंजक गोष्टी सांगितल्या जातात. या मंदिराला खूप धार्मिक महत्त्व आहे. हे मंदिर बिजली महादेव म्हणून ओळखले जाते. (Bijli Mahadev Temple) बिजली महादेव मंदिर हे २ हजार ४६० मीटर उंचीवर असलेल्या कुल्लू खोऱ्यातील काशवारी या सुंदर गावात आहे. हे मंदिर शिव देवतेला समर्पित आहे. भारतातील सर्वात प्राचीन मंदिरांमध्येही याची गणना होते. अनेक पर्यटकांचे हे आवडते ठिकाण आहे. कुल्लू घाटीतील सुंदर गाव काशवरी येथे हे बिजली महादेव मंदिर आहे. (Bijli Mahadev Temple). हे भारतातील सर्वात प्राचीन मंदिरांपैकी एक असल्याचे म्हटले जाते.

रिपोर्टनुसार, मंदिराच्या आत स्थित असलेले शिवलिंग प्रत्येक वर्षी १२ वर्षांनी विजेच्या संपर्कात येते. ज्यामुळे शिवलिंग खंडित होते. यानंतर पुजारी खंडित शिवलिंगला अन्न, डाळ आणि पीठ तसेच मीठविरहित लोण्याच्या मिश्रणाने जोडतात. स्थानिक लोक हा भगवान शिवचा आशीर्वाद मानतात. काही लोकांचे हेदेखील म्हणणे आहे की, ही वीज एक दिव्य आशीर्वाद आहे, ज्यामध्ये अनेक शक्ती असतात.

काही महिन्यांनंतर शिवलिंग पहिल्यासारखे स्थितीत येऊ लागते. येथील लोकांची मान्यता आहे की, भगवान शिवच्या आदेशाने भगवान इंद्र देव १२ वर्षानी वीज सोडतात. हे मंदिर कुल्लूहून जवळपास २० किमी दूर आहे. तुम्ही ३ किमीचा ट्रेक करतदेखील तिथे पोहोचू शकता. हा ट्रॅक पर्यटकांसाठी खूप मजेदार आहे. घाट आणि नद्यांच्या मनोहर दृश्यांसाठी हे ठिकाण परफेक्ट आहे.

file photo

Karnala Bird Sanctuary

 

Fort in the midst of Sanctuary
Height: 1538 ft.
Grade: Easy.
Region: Raigad.
Range: Karnala.
Climbing Time: 2 Hours.
Food source: At base in hotel, which is on the Panvel-Pen Highway.

Best Seasons: July To February.
Nearest Railway Station: Panvel.
Water: Water tank available on fort.
Where to stay: Forest rest houses and hotels  available, which is situated near the Sanctuary

Emergency Contacts: Forest Office.

Karnala Bird Sanctuary which is situated near Panvel (12 Km. from Panvel ) on Mumbai Goa Hoghway in Raigad District in Maharashtra state. Just a short drive outside Mumbai on the Mumbai-Pune Highway to Goa, is the densely forested Karnala Bird Sanctuary, a pleasant surprise away from Mumbai's concrete jungle

Maharashtra Government in 1968-69 declared this 4.48 Sq.Km. region as the Karnala Bird Sanctuary. 

The total rainfall through the year is aproximate 2000 mm. The period is June to October. The monsoons rouse a number of feathered musicians, amongst them the Shama, Paradise Flycatcher, Magpie Robin and the Malabar Whistling Thrush. This is the season when the stillness of the forest is ruffled by the melodies of these songbirds, and the antics of the Racket-tailed Drongo as it mimics the calls of other birds! Winter heralds the journey of migratory birds as they flock to Karnala - the Ashy Minivet (Rare Bird), Spotted heart woodpecker (Rare Bird), Red-breasted Flycatcher, Blackbird, Black-headed cuckoo-shrike, Blue-throat, the Blue-headed Rock Thrush, Blue Rock Thrush and many others. 

Rich with natural habitats for various kinds of birds, in the sanctuary one can find around 140 species of residensial bird & 40 species of migretery bird found in this sanctuary.

On the east of the fort, on the bank of the river Patalganga, is village Apta, on the west is Ransai Dam, while on the north is Vhichwan. The whole area is full of greenery. 

The fort of Karnala and its famous steep rock always has been challenge for trekkers. Bird watchers are advised to bring powerful binoculars to avoid disappointment. Karnala is worth visiting all year round except between March and June.

History of karnala Fort:

The Karnala fort is an important feature of the sanctuary. Its geographical location is 18053'N and 73007'E. The fort was built by Yadavas of Devgiri. It was under their rule from 1248 to 1318. from 1318 to 1347 it was in charge of the Muslim Dynasty of Daulatabad. During this period it was the head quarter of North Konkan Districts. Afterwards it came under the influence of the Gujrathi rulers. In 1540 the Nizam of Ahmednagar defeated the Gujrathis and took charge of the fort. With the help of Portuguese, the Gujrathis got the fort back again and handed it over to the Portuguese. To develope a friendship with Burhan Nijamshah of Ahmednagar, Portuguese handed it over to Nijamshah for 1750 pounds per year. In 1760 Chhatrapati Shivaji attacked the fort and took the possession. The fort was surrendered to the Moghuls under the Purander treaty, But soon it was again conquered by Shivaji. After the death of Shivaji the fort was captured by Aurangzeb in 1735. In 1740 the fort was captured by Peshwas. In year 1818 the Grandfather of the famous freedom fighter Vasudev B. Phadke fought as a keeper of the fort with the British forces and lost 300 soldiers, finally the fort was surrendered. Karnala Fort is situated at 445 Mt height above MSL. An exhaustive trek of 3Km is required to reach the Northern Gate of the fort. There are five gates in a row on the fort. The munitions store building and plinths of few other building are the only remnants on the fort. There are 12 water storage rock cut tanks at the base of the funnel hill which contains water all the year round. The funnel hill has many recharging drains which drain the rain water in to the tanks. There are many small tanks which get charged with the percolating water from the near by tanks. Earlier there were two stone carved inscriptions on the main gate. One was in Modi which read 'Bhalji Gambhirrao Thandar' and the other in Farsi which read 'Sayyed Burhanuddin Khan Hijri 1947(1735B.C.). This inscriptions was probably fixed during the conquer of the fort by Aurangzeb in 1735. At present none of these inscriptions can be seen. The plateau in front of the fort seems to be a grave yard, with stones arranged to form several rectangular shapes. The fort is situated on a strategic position. It was used to keep watch on the trade route from Pune to Mumbai or Chaul port. If the sky is clear, forts like Manikgad, Prabalgad, Chanderi, Saksi, Malang gad, Rajmachi and Sagargad can be seen from here.

Getting there : Karnala Bird Sanctuary is 60 km from Mumbai, on the Mumbai-Goa Highway, NH-17. This is a 2-hour drive via Thane Creek and Panvel. Central Railway trains from CST-Mumbai Station stop at Panvel, 12 km from the sanctuary; from here you can catch autorickshaws, taxis and buses. State Transport buses run from Mumbai Central, Panvel and Pen to Karnala. Ample parking for 4 and 2 wheeler vehicles is available at the entry point.

Best time to visit : The sanctuary is open to visitors throughout the year. The resident bird and animal population can be seen at any time of the year, especially the monsoons, while the best time to see migratory birds is from October to April.

Time: Daily 6am to 6pm ( Strictly) the sanctuary is open for the visitors

APPROACH
By Air : The nearest domestic airport is Santacruz in Mumbai and the international airport is Sahar in Mumbai. Both the air ports are 65 Kms. from the sanctuary.

By Rail :The nearest railway station is Panvel.. Panvel is the last stop on the Harbour line and an important station on the Konkan Railway. The important trains including Rajdhani and Express trains stops at Panvel. The Apte station is also the nearest station, but very few trains, that to passenger trains stop at Apte. Apte village is on the eastern boundary of the sanctuary. 

By Road :K.B.S. is accessible mainly by road. The Mumbai-Goa National Highway No. 17 passes through the sanctuary. The major taluka place Panvel is 12 Kms. from the Sanctuary. 
Panvel and Pen are the nearest and adjoining taluka headquarters having facilities of Rail head, Petrol, STD telephones and good hotels. Few good hotels with luxurious facilities are also coming up along the highway outside the sanctuary. 

Legal Status : Original status of the sanctuary was reserve Forest which was declared in the year 1885. In the year 1968 an area of 4.27 Sq.Km was carved out and was upgraded as Karnala Bird Sanctuary. The enquiry regarding the rights and privileges of the surrounding villages was completed and finally an area of 12.11 Sq.Km. was declared as Karnala Bird Sanctuary in the year 2003. In the year 1994 the area was transferred from Alibag Forest Division to Thane Wildlife Division. The eco sensitve zone of 10 km from the boundary of the K.B.S. was eastablished as per the supreme courts order. The eco-sensitive zone is drafted to be reduced to 0-8km, the notification is pending with Govt. of India for final notification. link for the Draft notification http://envfor.nic.in/sites/default/files/S.O.%201658%20(E)%20[17-06-2015].pdf

Terrain : The sanctuary is located on totally hilly terrain. The sloppy areas of the hillock forms ‘V’ shape basin, drains at a nalla and ultimately contribute to the river Patalganga. The entire profile of the land is deeply wavy with setting of long hill ranges which run in North-South direction. Karnala Fort is situated on a steep rocky edge. The difficult terrain has perhaps prevented the area being proliferated by human settlements for agriculture. The area also lack road network. 
To augment the water source to some extent three cement bunds and two ponds have been constructed. However the silt coming along the fast flowing rain water gets accumulated in them.
Trails :
There are 5 trails in the sanctuary which move in 4 directions from the camping site

1. Garmal trail :- 3Km. It goes towards the hilltop at the western direction. During spring It is exciting to watch the birds on the fully blossom Silk Cotton tree.

2. Mortaka Trail :- 6Km. It passes through probably all the terrains and the forest types. There are chances of siting maximum number of birds on this trail. 

3. Killa trail :- 6Km. It goes straight to the Karnala Fort. This is the most busiest trail with lot of enthusiast passing by. Watching the deep flights of the Shaeen Falcon at the funnel hill is sheer joy. 

4. Tadamba Trail :- 1.5Km. This trail takes you to the dense forest areas of the sanctuary. Few giant mango trees, Borassus palms and woody climbers of Gnetum are interesting to visit on the way. 

5. Hariyal Trail :- 1Km. Part of the Mortakka trail is good for visitors with short time available to spent in the sanctuary.

Admiistration of the K.B.S.
The final notification  of the Eco-sensitive area  around KBS published on 22nd January 2016 vide  MoEF Notification no. 230(E) Linkhttp://www.moef.gov.in/sites/default/files/SO%20230(E)%5B22.01.2016%5D%20Notification%20declaring%20Eco-sensitive%20Zone%20around%20the%20KARNALA%20Wildlife%20Sanctuary%20%20in%20the%20state%20of%20Maharashtra.pdf

Common Birds Found in K.B.S.

Babbler, Common    Babbler, Jungle    Babbler, Spotted    Barbet, Crimson breasted    Barbet, Large Green    Baya weaver bird    Bee eater, Small green    Black bird    Bulbul, Black    Bulbul, Red vented    Bulbul, Red Whiskered    Bulbul, White cheeked    Chloropsis, Gold fronted    Chloropsis, Gold mantled    Cormorant, Little    Crow pheasant    Crow, House    Crow, Jungle    Cuckoo shrike, Black headed    Cuckoo shrike, Large grey    Cuckoo, Bay banded    Cuckoo, Hawk    Cuckoo, Pied crested    Dove, Emerald    Dove, Ring    Dove, Spotted    Drongo, Ashy    Drongo, Black    Drongo, Bronze    Drongo, Hair crested    Drongo, Racket tailed    Drongo, White bellied    Eagle, Crested serpent    Egret, Cattle    Falcon, Shaheen    Flower pecker, Thick billed    Flower pecker, Tickell's    Flycatcher, Black naped blue    Flycatcher, Grey headed    Flycatcher, Paradise    Flycatcher, Red breasted    Flycatcher, Rufous tailed   Flycatcher, Tickell's blue   Flycatcher, White browed fantail   Flycatcher, White spotted fantail Fowl, Grey jungle   Fowl, Red spur   Heron, Pond   Hoopoe   Hornbill, Indian grey   Iora, Common   Iora, Marshall's   Kingfisher, Small blue   Kingfisher, Three toed   Kingfisher, White breasted   Kite, Black shouldered   Kite, Common pariah   Koel   Lapwing, Red wattled   Lark, Malabar   Lorikeet   Martin, Dusky Craig   Minivet, Ashy   Minivet, Scarlet   Minivet, Small   Munia Spotted   Munia, Black heade   Munia, White backed

Myna, Commo   Myna, Jungle   Oriole, Black headed   Oriole, Black naped   Oriole, Golden   Owlet, Jungle barred   Owlet, Spotted   Parakeet, Alexandrine   Parakeet, Blossom headed   Parakeet, Rose ringed   Partridge, Grey   Peacock, Pea fowl   Piculet, Speckled   Pigeon, Blue Rock   Pigeon, Green     Pitta, Indian     Redstart     Robin, Indian     Robin, Magpie     Roller; Blue Jay   Shama     Shikra     Shrike, Common wood     Shrike, Large wood     Shrike, Rufous backed     Sparrow, House     Sparrow, Yellow throated     Sunbird, Loten's     Sunbird, Olive backed     Sunbird, Purple     Sunbird, Purple rumped     Sunbird, Small     Sunbird, Yellow backed     Tailor bird     Thrush, Blue headed rock     Thrush, Blue rock     Thrush, Malabar whistling     Thrush, Orange headed     Thrush, White throated     Tit, Grey     Tree pie     Vulture, White backed     Wagtail, Forest     Wagtail, Grey     Wagtail, Pied     Warbler, Ashy wren     Warbler, Booted     Warbler, Leaf     Water hen, White breasted     Woodpecker, Golden backed     Woodpecker, Heart spotted     Woodpecker, Maratha     Woodpecker, Pygmy     Woodpecker, Rufous

Butter flies and Moths

Baronet
Blue Mormon
Blue Tiger
Brown Awl
Baron
Chestnut streaked sailor
Chocolate Pansy
Commander
Common Banded Awl
Common Crow
Common Evening Brown
Common Five Ring
Common Jezebel
Common Leopard
Common Mormon
Common Rose
Common Sailor
Common Blue Bottle
Crimson Rose
Danaid Eggfly
Glassy Tiger
Great Egg fly
Grey Pansy
Lemon Pansy
Lime Butterfly
Plain Tiger
Pea Blue
Peacock Pansy
Psyche
Striped Tiger
Tree Brown
White Orange Tip
MOTHS
Atlas moth
Death's head Hawk
Moon Moth
Owlet moth

Common animals

Barking Deer  Common Mongoose

Jackal

Indian Flying fox

Indian Pipistrelle- Bat

Indian Gerbille-Rat

Blacknaped Grey Hare

Indian Porcupine

Fivestriped Palm squirrel bonnet Macaque Rhesus Macaque Indian langur

For the List of Plants or reptiles contact 

Chandrashekhar marathe 9860028238

Email; ccmarathe@gmail.com

 

 

 http://karnalasanctuary.blogspot.com/