कट्टा संपताना मी चित्रगुप्तांना चिंचवडच्या मोरया गोसावी समाधी मंदिर
आणि सुमारे तीनशे वर्ष जुन्या अशा मंगलमूर्ती वाड्याबद्दल माहिती सांगितली.
माहिती त्यांना खूपच रोचक वाटली. ते म्हणाले "योग जुळून आले तर एखादा दिवस
मंगलमूर्ती वाडा पाहायला नक्की येईन"
मला या शनिवारी सुट्टी होती त्यामुळे माझी शनिवारची सकाळ मोकळीच होती.
आदल्या रात्री चित्रगुप्तांशी संपर्क साधला आणि उद्या जमेल का असा
विचारलं…. आणि चित्रगुप्त यांनाही वेळ होता. योग जुळून आले !
चित्रगुप्त थेट कॅबने सकाळी नऊ वाजता मंगलमूर्ती वाड्यासमोर प्रकट झाले !
(आदल्याच दिवशी मी मिपाकर अभ्याला या मिनी कट्ट्याच्या आमंत्रण दिले होते, पण अभ्याच्या काही अडचणींमुळे तो येऊ शकला नाही)
माझा आणखी एक मित्र प्रफुल्ल यालाही आमंत्रण देऊन ठेवले होते.... प्रफुल्लची सविस्तर ओळख नंतर करून देतोच.
मंगलमूर्ती वाड्याचे सुंदर प्रवेशद्वार पाहून चित्रगुप्त खुश झाले
सकाळची प्रसन्न वेळ किंचित थंडी त्यामुळे वातावरण अल्हाददायक होते. मग काय,
इथं फोटो मस्ट की !
शुभ सकाळ : चित्रगुप्त मी आणि मंगलमूर्ती वाड्याचे सुंदर प्रवेशद्वार
पेशवेकालीन हा वाडा दगडी बांधणीचा आहे आणि आत मध्ये लाकडाचे कोरीव काम
केलेले स्तंभ आहेत नक्षीदार कमानी खूपच आकर्षक आहेत. कौलारू छतांमुळे ही
वस्तू वास्तु आणखीच लक्षवेधक ठरते. वाड्यातली शांतता मनाला वेगळ्याच
वातावरणात घेऊन येते.
मंगलमूर्ती वाड्याचाचे वरून दिसणारे दृष्य
(प्रचिसौजन्य : आंजा )
आम्ही इथल्या मुख्य मूर्तीचं म्हणजे तांदळाचे (महान साधू मोरया गोसावी
यांना नदीत मिळालेला शेंदरी स्वयंभू मूर्ती) आणि कोठारेश्वरचे गणेशाचे
दर्शन घेतलं. वाड्यातले लाकडी खांब कोरीव कमानी लाकडाचे छत, वरच्या
मजल्यावर जायला जुन्या पद्धतीचा लाकडी जिना, तिथे असलेली गच्ची हे सगळं
बघितलं…. लोभसवाणं होतं. मुख्य सभागृहात मोरया गोसावी यांच्या जीवनावरचे
प्रसंग चित्रे यांचाही आस्वाद घेतला वरच्या मजल्यावर गेलो. तिथेही मोरया
गोसावी यांच्या जीवनावरचे अतिशय सुंदर पेंटिंग्स लावलेले होते हे पेंटिंग्स
जुने प्रसिद्ध चित्रकार चंद्रशेखर जोशी यांच्या कलाकृती आहेत, साधारण
पंचवीस तीस वर्षांपूर्वी काढलेली ही सुंदर पेंटिंग्स पाहताना आम्ही हरवून
गेलो.
त्याचवेळी माझा चित्रकार मित्र प्रफुल्लही तिथे आला. त्या पेंटिंग्स वर
चर्चा झाल्या, त्यातल्या कलाकारीच्या नजाकती याबद्दलही चर्चा झाली.
अर्थातच इथे फोटो काढायला परवानगी नाही. तरी आम्ही आजूबाजूचा अंदाज घेत
गपचूप फोटो काढले.
चित्रगुप्त पेंटिंग्स आणि पेंटिंगची माहिती बघताना आणि वाड्याचं सौंदर्य निरखताना रंगून गेले होते.
वरच्या मजल्यावरून जुन्या लांबलचक लाकडी जिन्यावरून उतरून खाली आलो.
मागच्या बाजूच्या कोठारेश्वर गणेशाचे दर्शन घेतले. समोरच संस्थेची गोशाळा
आहे. सकाळी गो-दर्शन झाल्यामुळे मन प्रसन्न झाले.
तिथला गोशाळेतलाही फोटो टिपला.
वाड्यातून बाहेर आल्यावर “एक तो सेल्फी बनता है” असं म्हणत चित्रगुप्तांनी आमची स्व-छबी टिपली
मंगलमूर्ती वाड्याच्या मागच्या बाजूस चित्रगुप्त आणि प्रफुल्ल
मंगलमूर्ती वाड्याचा मागच्या बाजूचा आडवा फोटो
मंगलमूर्ती वाड्याच्या बाहेरही गप्पा रंगल्या. बोलता बोलता चित्रगुप्त
यांना सांगितले की “इथून अगदी जवळ “पुनरुत्थान समरसता गुरुकुलम’ आहे,
पाहण्यासारखा सुंदर प्रकल्प आहे. पद्मश्री गिरीश प्रभुणे यांनी भटक्या
विमुक्त जमातीतील मुलांसाठी, विशेषतः पारधी मुलांसाठी हे निवासी गुरुकुल
बांधलेला आहे आणि आत्तापर्यंत तिथे अशा शेकडो मुलांना शिक्षण देऊन
प्रस्थापित करण्यास सुरुवात केलेली आहे” ही सगळी माहिती चित्रगुप्तांना खूप
रोचक वाटले वाटली मग तिथूनच जवळ असलेल्या गुरुकुलम कडे आमचा मोर्चा
निघाला.
पुनरुत्थान समता गुरुकुलम मध्ये प्रवेश करताना
पुनरुत्थान समता गुरुकुलम पवना नदीच्या काठीच आहे. इथून पलीकडे जायला
रस्ता तयार करण्याचे काम चालू आहे आणि त्याच्यासाठी नदीवर टांगलेल्या पुलाच
(बास्केट ब्रिज) काम आता पूर्णत्वास देत आहे. त्यामुळे इथलं जुनं सुंदर
असं प्रवेशद्वार पाडावं लागलं आणि त्या रस्त्याच्या खालून अर्ध भुयारातून
आम्ही गुरुकुलम मध्ये प्रवेश केला.
गुरुकुलमचा नामफलक आणि कार्यालय
तिथल्याच डाव्या भिंतीवर भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातील क्रांतिकारकांचे सुंदर म्युरल आहे आणि अर्थातच त्यात भटक्या विमुक्त जमातीतील वीरांच्या प्रतिमांचाही समावेश आहे.
ही गुरुकुलमच्या आतले प्रचि
दगड, विटा, माती, बांबू, तट्ट्या, वासे असं साधं-स्वस्त साहित्य वापरून विविध खोल्या- कक्ष तयार करण्यात आल्या आहेत
या सर्व खोल्या, कक्ष इथल्याच भटक्या विमुक्त जमातीतील निवासी
विद्यार्थ्यांनी स्वयंसेवकांच्या आणि कारागिरांच्या मार्गदर्शनाखाली तयार
केलेल्या आहेत हे विशेष !
लाल भिंत, विटांचा पोत, कोनाडे, खिडकीच्या कमानी, त्रिकोणी सवणे
समाजाच्या दातृत्वातून आणि कार्यकर्त्यांच्या अथक प्रयत्नाने ही संस्था उभी राहिलेली आहे.
गेरूचा रंग आणि पारंपरिक चित्रं
भिंतींना गेरूचा रंग आणि त्यावरची पारंपरिक चित्रं या मुळं परिसराला एक नैसर्गिक टुमदारपणा आलेला आहे.
मागे दगडी बुरुज आणि समोर प्रतिभावंत चित्रकार
सुखावणारी झाडी
गुरु-कुलम हे पवना नदीच्या काठीच असल्याने हा परिसरात सुखावणारी झाडी आहे,
वेली फुल झाडं आहेत. गुरु-कुलमचा हा रम्य परिसर आपण वेगळ्याच जगात आल्याचा
अनुभव देतो.
गुरुकुलम चा परिसर पाहून खुश झालेले चित्रगुप्त
तीन दिग्गज.
प्रफुल्ल हा सामाजिक कार्यकर्ता, कलाक्षेत्रातील संघटक असल्यामुळे
त्याचं गुरुकुल मध्ये नेहमी येणं जाणं असतं आणि अर्थातच पद्मश्री गिरीशजी
प्रभुणे यांच्याशी गेल्या कित्येक वर्षांपासून परिचय आणि स्नेह-बंध आहे.
गुरुकुलमच्या विविध कामात ,कार्यात प्रफुल बऱ्याचदा सहभागी असल्यामुळे
तिथला कर्मचारी वर्ग सुद्धा प्रफुल्ल आल्यावर आदराने स्वागत करतो. आज सकाळी
पद्मश्री गिरीशजी प्रभुणे गुरुकुलम मध्येच होते. प्रफुल्ल आलाय
म्हटल्यानंतर त्यांनी भेटण्यासाठी थांबायला सांगितलं ते आल्यावर चित्रगुप्त
यांच्याशी ओळख करून दिली आणि गप्पांच्या छोट्या सत्रात गुरुकुल मध्ये काय
काय चित्रकला शिल्पकला यांच्या कार्यशाळा होणार आहेत याबद्दल माहिती दिली.
याच वेळी मी संधी साधून चटकन या त्रयींचे प्रचि टिपले. वरील प्रचिमध्ये हे
तीनही दिग्गज.
इथून बाहेर पडता पडता चिंचवड मधल्या पुरातन काळभैरवनाथ मंदिराचा विषय
निघाला. हे मंदिर 200-250 वर्ष जुने असून चिंचवडचे ग्रामदैवत आहे. इथं
वर्षातून एकदा बगाड उत्सव आणि दसरा दिवाळीच्या सुमाराला यात्रा यात्रा
भरते. हे मंदिर दुमजली असून प्रवेशद्वारावर नक्षीदार कमान कमाल आहे. जुन्या
चौसोपी वाड्यासारखी रचना असलेल्या त्या मंदिरात लाकडाचे नक्षीदार खांब
आहेत.
लाकडी खांबावरील सुंदर नक्षीकाम
आता या खांबांवर रंग देऊन त्याचं मूळ सौंदर्य लपवून टाकलेला आहे.
हे सौंदर्य चित्रगुप्तांच्या नजरेतून सुटलं नसतं तरच नवल !
मंदिराच्या भिंतीवर पारंपारिक पद्धतीने देव-देवतांची आणि पौराणिक
प्रसंगांची चित्र रेखाटण्यात आलेली आहेत. हे एक पेंटिंग, यावरचे रंगाची
पोपडी गिलाव्याची निघालेली होती. चित्रगुप्त यांच्या कलाकार नजरेला त्यात
एखादी कलाकृती दिसली तर नवल नाही ! त्यांनी त्याचा फोटो काढून घेतला मग पण
मी पण फोटो काढला.
मंदिराच्या प्रदक्षिणामार्गावर मागच्या बाजूला असा हा जुना लाकडी दरवाजा
दिसला. कडी-कोयंडा बिजागिरी गंजलेला ओलीमुळे लाकडावर वेगवेगळे फॉर्म
उमटलेला चित्रगुप्तांच्या कलाकार नजरेतून तिथेही क्लिक. मग माझंही क्लिक.
प्रवेशद्वाराच्या समोरच प्रशस्त पारावर एक मोठा वटवृक्ष होता, त्यामुळे
या भागातलं गावपण उठून द्यायचं दिसायचं. तो उन्मळून पडला आणि पाराचा कट्टा
ओका बोका दिसायला लागला. एखादी सुकेशा सुंदरी केस निघून गेल्यावर कशी दिसते
तसं वाटतं ताई इथे बघितलं की. मी तर या पारावरचा वृक्ष खूपच मिस करतो.
आता अकरा वाजत आले होते पोटात कावळे ओरडत होते. मोरया गोसावी मंदिराच्या
कॉर्नरलाच कवी उपहारगृहात मिसळपाव आणि बटाटा वडा याची ऑर्डर देत असताना
शेजारच्या बाकावरील कन्येला आमच्या चित्रकलेच्या आणि इतर गप्पा ऐकून आम्ही
भारी माणसं लक्षात आलं !
आम्ही, मी मिपावर लिहितो हे ऐकून तिला भारी वाटलं. मग तिनं आनंदाने आमचा तिघांचा फोटो काढला.
चित्रगुप्तांना नंतर मोरया गोसावी समाधी मंदिरा गणेश दर्शनाला न्यायचा
विचार होता पण ते म्हणाले "मला टिपिकल मंदिर पाहण्यात इंटरेस्ट नाही दुसरं
काही असेल तर बघूया" त्यांना तिथेच जवळ असलेल्या क्रांतिवीर चापेकर
वाड्याच्या दिशेने निघालो. या वाड्याचा पूर्ण जिर्णोद्धार करून तिथे आता
क्रांतिकारक चापेकर बंधू स्मारक आणि संग्रहालय तयार केले आहे या वाड्याच्या
नूतनीकरणाचा काम सुरू असल्यामुळे हा वाडा बंद होता. बाहेरूनच फोटो काढून
वाड्याच्या आत साधारण काय काय आहे याची माहिती चित्रगुप्तांना दिली. वाडा
बघायचा वेळ वाचल्यामुळे लगेचच मी त्यांना ऑफर दिली "प्रफुल्लच्या घरी
येताय का ? त्याची पेंटिंग, कलाकृती सुद्धा बघता येतील" त्यांनी आनंदाने
होकार दिला.
लगोलग मी आणि चित्रगुप्त रस्टन कॉलनीत रिक्षाने माझ्या नातेवाईकांच्या
घरी निघालो कारण तिथे माझी दुचाकी पार्क केलेली होती. चिंचवडचा हा
वृक्षराजी असलेला परिसर बघून चित्रगुप्त खुश झाले. मग माझ्या दुचाकी वर
बिजलीनगर आकुर्डी रेल्वे स्टेशन मार्गे रावेतला प्रफुल्लच्या घरी आलो.
तोपर्यंत प्रफुल्ल त्याच्या दुचाकीवरून त्याच्या घरी पोहोचला होता.
प्रफुल्लच घर पीसी-सीओई या इंजिनिअरिंग कॉलेजच्या पुढच्या टेकडाजवळ नवीन
भक्ती शक्ती चौक ते रावेत या नवीन झालेल्या रेल्वे ओव्हर ब्रिजच्या जवळच
आहे. इथे पुढे कुठलीच वस्ती नाही. देहूरोड कंटोन्मेंटचा भाग लागून आहे. इथे
छानशी झाडी आणि हिरवळ आहे. प्रफुलच्या घरातून सकाळच्या वेळेला चक्क मोर
दिसतात आणि एरवी तर पक्षी कुजन करत असतातच. त्याच्या घरी यायचं म्हणजे छोटी
निसर्गातली सहल वाटते मला. आत्तापर्यंत कित्येक सहली झालेल्या आहेत. आमचं
एकमेकांकडे खूप येणं-जाणं असतं ! रावेतचा हा वृक्षराजींनी नटलेला
निसर्गरम्य भाग बघून चित्रगुप्त आनंदी झाले.
अरे हो, प्रफुल्लची ओळख करून द्यायची राहिलीस ना ! प्रफुल्ल हा
चित्रकार, शिल्पकार असून उत्कृष्ट कलासंघटक देखील आहे. वॉटर कलर,
ऍक्रेलिक, ऑइल पेंटिंग इत्यादी बरोबरच अनेक माध्यम त्याला वश आहेत.
त्याच्या कलेची विशेषता सांगायची म्हणजे दगडी पाठीवरील कोरीवकाम अर्थात
स्लेट कार्व्हिंग आणि कोलाज सुतचित्र !
सुंदर सुतचित्रासह देखणा कलाकार प्रफुल्ल
आत्तापर्यंत त्याच्या मार्गदर्शनाखाली आणि संयोजना खाली पुणे पिंपरी
चिंचवड मध्ये अनेक कला प्रदर्शने झाली आहेत. तो संस्कार भारती (पुणे,
पिंपरी चिंचवड परिसर) हा महत्त्वाचा शिलेदार असून अनेक प्रथितयश
चित्रकार-शिल्पकार- कलाकार-कारागीर इत्यादी लोकांशी त्याचा दांडगा संपर्क
आहे. शाळेतल्या नोकरीतून त्याने स्वेच्छा निवृत्ती घेऊन कलाक्षेत्रात
मुशाफिरी सुरू केली.
त्याला पहिल्यांदा भेटलो तेव्हा त्याचं ऋषीतुल्य असं व्यक्तिमत्व बघून
दबून गेलो होतो ... पण हळूहळू आमची मैत्री इतकी खुलत गेली की आम्ही
“अरे-तुरे ”वर कधी आलो ते कळलच नाही. त्याच्या नादांनच मला विविध
कलाकारांना भेटण्याचा छंद लागला. यावर अधून मधून फेसबुक वर लिहीत असतो.
त्याच्या घरी पोहोचल्यावर सुरुवातीचा चहा-पाणी झाल्यावर आम्ही सैलावलो. आणि त्याच्या एकेक कलाकृती बघायला सुरुवात केली.
स्लेट कार्व्हींग दाखवताना प्रफुल्ल.
आपली जुनी दगडी पाटी असते ना त्याच्यावर चिनी चिनी ब्लेड्स अशा विविध
साधनांनी तो त्या दगडी पाटीवर (तीच ती दगडी पाटी जी आपल्यापैकी काहीजणांनी
लहानपणी वापरली असेल, काही जणांनी पाहिली असेल) कोरीवकाम करतो. अशा
प्रकारचं कोरीवकाम क्वचित कोणीतरी करत असेल !
स्लेट कोरीव कामाची वैशिष्ट्यं सांगताना प्रफुल्ल
भिंतीवरील सुतचित्र दाखवताना प्रफुल्ल
विविध प्रकारचे कागद विविध प्रकारचे टेक्स्चर्स आणि त्याच्या जोडीला
पॅचेसची बॉर्डर करण्यासाठी विविध प्रकारचे दोरे सुतळ्या किंवा लोकरी धागे
योग्य तो गोंद वापरून चिटकवले जातात. असं हे सुतचित्र तयार होतं !
मोठं जिकिरीचं काम असतं, कारण वळणदार रेषा लयीत येण्यासाठी लक्ष खूप
केंद्रित करावं लागतं. आपण जे सुरुवातीचे चित्र बघितलं ज्याच्यात शंकराची
पिंड आणि शंकर-पार्वती अशा प्रतिमा आहेत ते चित्र देखील असंच सुत-चित्र
आहे. वेळोवेळी त्याला वेगवेगळे भन्नाट फॉर्म सुचत असतात त्याच्या विविध
भौमितिक रचना आणि त्यातून व्यक्त होणारा आशय हा थक्क करत राहतो. आपल्याला
असं का सुचू शकत नाही असं वाटत राहतं !
एका वैशिष्ट्यपूर्ण कलाकृतीसह प्रफुल्ल
अशा प्रकारच्या चित्रांना काय नाव द्यावं असा त्याला प्रश्न पडला. मग
मीच त्याला सुचवलं की : धागा वापरल्यामुळे याला “सुत-चित्र असं म्हणता
येईल” ते त्याला आवडलं आणि तिथून पुढे मग आम्ही सूत-चित्र म्हणू लागलो.
मागील भिंतीवर प्रफुल्लने चितारलेल्या विविध कलाकृती आणि चित्रगुप्त
आणि शेवटी ...... चित्रगुप्त प्रफुल्ल आणि मी
आमच्या गप्पांची मैफिल चांगलीच रंगली होती. प्रफुल्लकडे कलाकारांचे,
कलाक्षेत्रातले आणि सामाजिक क्षेत्रातल्या अनुभवांचे विविध किस्से होते. ते
ऐकताना मजा वाटत होती. चित्रगुप्तांच्या पेंटिंगचाही विषय निघाला. मोठ्या
डेस्कटॉपच्या भव्य स्क्रीनवर आम्ही त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण पेंटिंगचा
पुरेपूर आनंद घेतला. पेंटिंग तयार होत असताना मनात येणारे विचार, पेंटिंग
करताना केलेले विविध प्रयोग, त्यातून निर्माण होणारे परिणाम आणि चित्र
रसिकाला जाणवणारी व्यापक जाणीव, पेंटिंगला प्रदेशातून मिळणारा प्रतिसाद
परदेशी रसिकांच्या दर्दी प्रतिक्रिया याच्यावर भरभरून गप्पा झाल्या.
या दोन्ही कलाकारांच्या सहवासात माझा क्षण-न -क्षण संपन्न होत होता. ही
महफिल संपूच नये असं वाटत होतं. पण चित्रगुप्तांच्या पुढील कार्यक्रमामुळे
थांबणं भाग होतं.
माझा संपूर्ण दिवस मंत्रमुग्ध करून टाकणारा हा "अचानक मिपाकट्टा" खूपच आनंददायी होता !
आमच्या
तारांगण सोसायटीतल्या उत्साही युवकांनी .. अर्थातच तारांगण ज्येष्ठ
नागरिक चमूनं अचानक ठरवलं की क्रांतिवीर चापेकर बंधू राष्ट्रीय संग्रहालय
स्मारक आपल्या पासून जवळच आहे पण अजून भेट द्यायचा योग आला नाही हे काय बरं
नाही. स्मारकाचे उदघाटन तर एप्रिल महिन्यातच झाले .... तीन महिने झाले
तरी नाही पाहिलं हे योग्य आहे का हे तुम्हीच सांगा. जगदीश अंकल लैच पेटले
अन जाहीर करून टाकले " उद्या दुपारी दोन वा. सोसायटीच्या बाहेरच्या बस
स्टॉप वर मी उभा राहणार... ज्यांना कुणाला स्मारक बघायचंय त्यांनी तिथं
उपस्थित राहावे." म्हणून लगेच व्हाट्सअप ग्रुपवर यादी करायलाही घेतली. ५ - ७
जण जमले सुद्धा म्हणे.
त्याच दिवशी संध्याकाळी ७ वाजता रोजची गार्डन मिटिंग सुरु झाली .. अन
नेमका मी तिथून जात होतो... जगदीश अंकलनी मला आवाज टाकला " चौको, उद्या
दुपारी वेळ आहे का तास भर ?
मी : हो, आहे की. काय विशेष ?"
मधेच इंटरप्ट करत किरणभाई : उद्या दु २ नंतर चापेकर स्मारकाला भेट
द्यायचं चाललंय ... एकदीड तास लागेल.. आम्ही ५ - ७ जण चाललो आहे. येणार का
?"
मी थोडा विचार करून म्हटलं " हो येईन की"
प्रकाशअंकल, षण्मुगम अंकल किरणभाई आणि इतर खूष झाले !
" व्वा छानच. उल्हासजी उद्गारले. आणि सर्वाना उद्देशून " पण मी काय म्हणतो ... सरळ आपल्या गाड्यांची जाऊ ना !"
" अरे पण कशाला ..? दारासमोरून सिटी बस आहे ... तिकीटही फक्त १० रु... जाऊ
या सगळे बसनं" जगदीश अंकल बसनं जाण्याविषयी आग्रही होते .. बसनं बरेच
हिंडले होते ... लोकांना एकत्र करणे , बसने जाऊन विविध ठिकाणं हिंडणं ,
लोकांना इकॉनॉमी ट्रिप्स घडवणे हा त्यांच्या आवडीचा छंद !
" बरोबर ... आणि तिथं जागा तरी आहे का कार किंवा आपल्या टूव्हिलर पार्क
करायला ? आधीच अरुंद रस्ता ..समोर मंदिर .. बसनेच जाऊ " सुरेंद्रसरांनी
बसला अनुमती दर्शवली !
" आम्ही येतो माझ्या टू व्हीलर वर... चलो मोघेसर... " प्रकाश अंकल
उद्गारले. दोन्ही गाड्या दहा पंधरा मिनिटात स्मारकपाशी पोहोचल्या. दुपारची
वेळ असल्याने गाड्या लावायला फारशी अडचण आली नाही.
सगळेजण स्मारकाच्या प्रवेशद्वारापाशी पोहोचलो. वर ठसठशीत अक्षरे
लिहिलेली " क्रांती तीर्थ आणि चौकटीवर क्रांतिवीर चापेकर वाडा " सुंदर
नक्षीकाम असलेले लाकडी प्रवेशद्वार.. वर सज्जा त्याला कमानीदार नक्षी काळा
कुळकुळीत रंग भारी वाटत होतं. क्रांतीतीर्थ डोळ्यांत भरून घेतले !
दरवाजा मात्र बंद होता. शेजारी खुर्चीवर रक्षक बसला होता.. त्याच्याकडे
चौकशी केली त्याने सांगितलं “एक बॅच ऑलरेडी आत मध्ये गेली आहे... दहा
मिनिटात येतीलच ते बाहेर. तोपर्यंत इथे या रजिस्टर मध्ये तुमचं नाव आणि
मोबाईल नंबर लिहा.
शेजारी वीटकाम डिझाईन असलेल्या भिंतीवर दामोदर, बाळकृष्ण व वासुदेव या
तिन्ही चापेकर बंधू आणि महादेव रानडे यांचे भित्तीशिल्प कोरलेले होते.
स्वातंत्र्यलढ्यातील धगधगती मशाल आणि त्यात या चार क्रांतिकारकांचे चेहरे
आणि खाली संदेश "राष्ट्रीय स्वाहा" त्यांच्या हौतात्म्याला उदात्त करत
होते... या क्रांतिकारकांना मनोमन अभिवादन केले
तोपर्यंत आमच्यातील प्रकाश अंकल किरण भाई आणि सुरेंद्र सर यांनी
चटपटीतपणा दाखवत क्रांती तीर्थाच्या प्रवेशद्वारांच्या पायऱ्यावर फोटो
काढून घेतला. स्मार्ट गाईज !
दहा एक मिनिटांनी आत गेलेला पहिला चमू बाहेर आला. आता पर्यंत आमच्या बॅच
सोबत आणखी काही लोकही जॉईन झाले होते. एकावेळी फक्त पंधरा जणांनाच प्रवेश
देतात... (अगदी गर्दी असेल तरच वीस जण) प्रवेश विनामूल्य. वेळ सकाळी १०
ते संध्याकाळी ५ पर्यंत. दर सोमवारी साप्ताहिक सुट्टी आणि सार्वजनिक
सुट्टीच्या दिवशी सुट्टी.
प्रवेश करते वेळी आपोआप मुखातून उद्गार उमटले " क्रांतिवीरांचा विजय असो"
आम्ही सर्वजण आत प्रवेश करताच दरवाजा बंद करून घेतला गेला. प्रगायुने
(प्रशिक्षित गाईड युवतीने) आमचा ताबा घेतला. सर्वांचा स्वागत करत " तुम्ही
भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्यातील एका ऐतिहासिक परवाचे साक्षी होणार आहात.
पुढील तासभरात मी तुम्हाला क्रांतिवीरांचे जीवनदर्शन घडवणार आहे तसेच या
संग्रहालयाची सफर घडवणार आहे.
यावेळी प्रगायुने चापेकर बंधूंच्या वाड्याचा इतिहास सांगितला... चापेकर
बंधूंना फाशी झाल्यानंतर त्यांच्या कुटुंबीयांची वाहतात झाली वाताहत
झाली... त्यांच्या घराचा ताबा टवाळखोर लोकांनी घेतला आणि तिथे गप्पा छाटणे,
पत्ते खेळणे, जुगार खेळणे, आधी गैरप्रकार सुरू केले. 1972 साली तेव्हा
युवा अवस्थेत असलेल्या पद्मश्री गिरीशजी प्रभुणे आणि त्यांच्या तरुण
सहकाऱ्यांनी हे थांबवण्याचा निश्चय करून हे त्यांचे उद्योग उध्वस्त केले.
ज्या वास्तूत क्रांतिक चापेकर बंधूंचा जन्म झाला शिक्षण झाले ज्यांच्या
मनात प्रखर देशभक्तीचा जागर झाला आणि त्यातून देश धर्माच्या रक्षणार्थ
अतुलनीय धैर्याने त्याने हौतात्मे स्वीकारले त्यांच्या पश्चात त्यांच्या
कुटुंबीयांनी त्यागाची परिसीमा गाठली त्या वास्तूचे पुनरुत्थान करून त्याला
पूर्व वैभव प्राप्त करून देण्याचा दृढ निश्चय केला.
1972 साली क्रांतिवीर चापेकर स्मारक समितीची स्थापना करण्यात आली इथे
व्यायाम शाळा स्थापन करून व्यायाम पटू तयार करण्याची जबाबदारी घेण्यात आली,
चापेकर बंधू स्मृती व्याख्यानमाला उत्साहात साजरी करण्यात आली बालवाडी
माध्यमिक शाळा वाचनालय आरोग्य केंद्र इत्यादी सुरू करून स्थानाचा कायापालट
करण्यात आला. अशा उपक्रमांना समाजातील दानशूर लोकांनी उदाक्तपणे देणगी देत
यात सहभाग घेतला.
1998 साली क्रांतिवीर दामोदर हरी चापेकर यांच्या स्मृती शताब्दी
सोहळ्याचे भव्य आयोजन करण्यात आले. या वेळी वाड्यामध्ये यथोचित स्मारक आला
करण्यात आला या कालावधीत मी बऱ्याच वेळेला या वाड्याला भेट दिली होती. कोणी
पाहुणे आले परगावणि संग्रहालय करण्याचे ठरवण्यात आले. त्यानुसार वाड्याची
डागडूजी करून वाडा लोकांना पाहण्यासाठी 2005 साली खुला करण्यात आला.
(या कालावधीत हा वाडा पाहण्याचे मला अनेकदा योग आले परगावहून कोणी
पाहुणे आले की त्यांना मोरया गोसावी मंदिर पाठोपाठ क्रांतीतीर्थ ची मी
हमखास सहल घडवत असे.)
२०१४ सालानंतर सरकार पालटले. त्यावेळी हे स्मारक आणखी भव्य करून त्याला
डिजिटल तंत्रज्ञानाची जोड "एक अनुभव देणारे" स्मृतिस्थळ घडवण्याचे ठरवण्यात
आले. आणि या साठी योग्य तो विधी वेळेत मिळत राहील याची काळजी घेतली गेली.
आता तर या स्मारकाला राष्ट्रीय संग्रहालयाचा दर्जा मिळाला असून चापेकर
वाड्याच्या मागील बाजूस बहुमजली भव्य संग्रहालय उभा करण्याची प्रक्रिया
सुरु झाली आहे. या साठी भूसंपादनचे काम पूर्णत्वास येत आहे.
स्मारकाचे उदघाटन करण्यास स्वतः पंतप्रधान उपस्थित राहणार होते, पण
त्यांच्या व्यग्र कार्यबाहुल्यांमुळे शेवटी एप्रिल २०२५ मध्ये मा
मुख्यमंत्री देवेन्द्रजी फडणवीस यांच्या हस्ते आणि अनेक मान्यवरांच्या
उपस्थितित करण्यात आले.
थोड्या वेळाने तळमजल्यावरचे काही दिवे मालवले गेले.
तिथलं तुळशी वृंदावन, गाय वासरू आदि पाहून मन मागच्या शतकात गेलं. एक
पडदा जिवंत होऊन बोलू लागला... जुन्या काळातील वाड्याची रचना कशी असायची,
कोण कोणत्या वस्तू असायच्या, त्याचा कसा कसा वापर व्हायचा .. याच बरोबर
चापेकर कुटुंबीय चिंचवडला कसे आले ... त्यांचे शिक्षण, तरुणपण
या बद्दल माहिती दिली !
वाड्याचा मधला भाग : दोन प्रचि
चापेकर वाड्यातील स्वयंपाकघर
दिवाणखाना / कीर्तन संगीत सरावाची खोली
चापेकर वाड्यातील देवघर
असे प्रसंग सादर करत तळमजल्यावर पूर्ण चाफेकर बंधूंच्या वाड्याची गोष्ट सादर करण्यात आली.
संपूर्ण स्मारक तीन मजले आहे. प्रत्येक मजल्यावर वेगेवेगळे विभाग आहेत.
चाफेकर बंधूंच्या जीवनावर आधारित सिलिकॉन पुतळ्यांच्या माध्यमातून अठरा
प्रसंग साकारले आहेत. प्रत्येक प्रसंग सादर करण्यापुर्वी प्रगायु ने विशेष
माहिती सांगितली. प्रसंग सादर होत असताना त्यांची याची ध्वनीफिती द्वारे
माहिती सांगितली गेली तसेच काही प्रसंग दृकश्राव्य माध्यमाने सादर केले
गेले.
अरुंदश्या जिन्यावरून वर जाताना पुढील विभाग कोणकोणते आहेत याची माहिती फलका द्वारे दिली होती.
द्रविड बंधूनी ब्रिटिशांना फितूर होत आर्थिक लाभपोटी रँड च्या
मारेकऱ्यां विषयी चापेकर बंधूची माहिती ब्रिटिशांना दिली. नंतर वासुदेव
चाफेकर व महादेव रानडे यांनी द्रविड बंधूंना ठार केले तो प्रसंग
चापेकर बंधूंना मृत्यूदंडाची शिक्षा दिल्यानंतर भगिनी निवेदिता यांनी
त्यांच्या आईचे सांत्वन करण्यासाठी वाड्यास दिलेली भेट दिली तो प्रसंग
येरवडा कारागृहातील भेट : लोकमान्य टिळक आणि चापेकर
आणि शेवटी : ब्रिटिश कमिशनर वॉल्टर चार्ल्स रँड यांची हत्या करण्याचा थरारक प्रसंग ... पाहताना अंगावर काटा येतो.
सगळे पुतळे जिवंत भासावेत इतके हुबेहूब होते. त्याला योग्य ती वेशभूषा,
प्रकाश योजना आणि नेपथ्य या मूळे प्रसंग सादर होताना ते पुतळे जिवंत होऊन
आपल्याशी बोलत आहेत असा भास होता होत होता.
प्रदर्शन पाहताना तासभर कसा निघून गेला ते कळालेच नाही. शेवटच्या रँड वधा प्रसंगाने कळस चढवला.
स्मारकातून बाहेर पडताना अंगात वेगळेच स्फुरण जाणवत होते. चापेकर बंधू
आणि अश्याच क्रांतिकारकांनी आपल्या स्वातंत्र्याचा पाया रचण्यासाठी आपले
प्राणार्पण केले !
आज आपण जे काही स्वातंत्र्य उपभोगतो आहोत ते अशाच क्रांतिकारक आणि स्वातंत्र्यसैनिकांमुळे ही कृतज्ञतेची भावना मनात तरळत होती.
बाहेर प्रतीक्षेत असणारी पुढील बॅच चापेकर बंधू स्मारकात शिरली. पुढील शो साठी दरवाजा लावून घेतला गेला.
क्रांतीतीर्थ बाहेर आमच्या चमूचा फोटो.
आमची दोन तासाची लघुसहल झकास पार पडली त्या आनंदात जवळील कॅफेमध्ये गरमागरम
वडापाव खादाडी अन चहापान झाल्यानंतर आम्ही उत्साही तारांगण वासी !
धन्यवाद !
.jpg)
