अहमदनगर जिल्ह्याची भटकंती ( अंतिम )

 

औरंगाबाद मंडलात सर्वाधिक 28 संरक्षित वास्तू नगर जिल्ह्यात आहेत. संरक्षित नसलेल्या वास्तूंची संख्या तर कितीतरी अधिक आहे. नगरचा भुईकोट किल्लाही संरक्षित वास्तूंच्या यादीत नाही.
नगर शहरातील संरक्षित वास्तू - 1) दमडी मशीद, 2) न्यामतखानी दरवाजा, 3) कोटला, 4) मक्का मशीद, 5) चंगेजखान महालाजवळील सज्रेखान मकबरा (दोबोटी चिरा), 6) अहमद निजामशाहचा मकबरा, बागरोजा, 7) सलाबतखान मकबरा (चांदबीबी महाल) 8) फराहबख्क्ष महाल.
जिल्ह्यातील संरक्षित वास्तू - 1) ढोकेश्वर लेणी (ता. पारनेर), 2) जैन मंदिर, घोटण, ता. शेवगाव, 3) मल्लिाकार्जुन मंदिर, घोटण, 4) हेमाडपंती मंदिर, 5) गुहा व मंदिर, हरिश्चंद्रगड (ता. अकोले) 6) जरासंधनगरी, जोर्वे (ता. संगमनेर), 7) मल्लिकार्जुन मंदिर व 8) नकटीचे देऊळ, कर्जत, 9) जुने महादेव मंदिर, कोकमठाण (ता. कोपरगाव), 10) देवी मंदिर, मांडवगण (र्शीगोंदा), 11) सिद्धेश्वर मंदिर, पारनेर, 12) बाळेश्वर मंदिर व 13) लक्ष्मीनारायण मंदिर, पेडगाव बहाद्दूर(र्शीगोंदा), 14) अमृतेश्वर मंदिर, रतनवाडी (ता. अकोले), 15) भवानी मंदिर, टाहाकारी (ता. अकोले), 16) तिसगावच्या वेशी (ता. पाथर्डी), 17) सिद्धेश्वर मंदिर, 18) देवी मंदिर व 19) विष्णू मंदिर व घाट, कायगाव टोका (ता. नेवासे), 20) दायमाबाद (ता. र्शीरामपूर) व 21) लाडमोड टेकडी (नेवासे).

टाकळी, पळशी, जामगाव नि पारनेर

३.. जामगावचा भुईकोट  :

पारनेरपासून साधारण बारा कि.मी. वर असलेला व ज्यात महादजी शिंदे यांचा वाडा आहे, असा जामगावचा भुईकोट तथा नगरकोट निश्चितच पाहण्यासारखा आहे. सन १९५५ मध्ये हा व श्रीगोंदा येथील भुईकोट, असे दोन्ही भुईकोट महादजी शिंदे यांचे वंशज श्री. जिवाजीराजे शिंदे यांनी रयत शिक्षण संस्थेला दान स्वरूपात दिला असून आज या कोटात रयत शिक्षण संस्थेच्या वतीने  शिक्षण पदविका महाविद्यालय चालविले जात आहे.

 पूर्वाश्रमीचे जामगाव भुईकोटाचे तथा  महादजी शिंदे यांच्या वाड्याचे प्रवेशद्वार अर्थात आजचे रयत शिक्षण संस्थेचे अद्यापक महाविद्यालय प्रवेशद्वार 

जामगावचा हा भुईकोट सुमारे शहाऐंशी  एकरभर जागेत वसला असून त्याला कोट व परकोट अशी दुहेरी तटबंदी आहे आणि विशेष म्हणजे अजूनही ती बव्हंशी सुस्थितीत आहे. मागे असलेल्या टेकडीपर्यंत दोन्ही बाजूने ही तटबंदी वर चढवून हा कोट अधिक सुरक्षित करण्यात आला आहे. त्यामुळेच कोटाचे आतले बाजूस, टेकडीवर, राजपरिवारासाठी असलेला वाडा, जणू बालेकिल्लाच आहे. या कोटास एकोणीस बुरुज नि चार दरवाजे आहेत; पैकी, यातील पूर्वाभिमुख प्रवेशद्वार सोडलं तर उर्वरित तीनही दरवाजे आजमितीला पूर्णपणे बंद करण्यात आले आहेत.

पूर्वाभिमुख दरवाजातून आतमध्ये प्रवेश करताच डावीकडील वाटेने पुढे गेल्यावर आपल्याला दगडी बांधकाम असलेलं एक मंदिर दिसते; ते राममंदिर असून त्यात राम- लक्ष्मण- सीता यांच्या मुर्ती आहेत तर त्याच्यासमोर एक छोटे घुमटीवजा मंदिर असून तेथील हनुमानाची मूर्ती चांगलीच भव्य अशी पंधरा फुट उंचीची आहे.  या राममंदिरासमोरच, दुसरे एक मंदिर असून ते विठ्ठल रखुमाईचे आहे. ही मंदिरे दुर्लक्षित असल्याने अस्वच्छही आहेत. या मंदिराच्या मागच्या बाजूला काही अंतरावर किल्ल्याचे बंद केलेले दोन दरवाजे आहेत. दोन्ही मंदिरे पाहून परत वाड्याकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर दोन्ही बाजूला अनेक वास्तूंचे चौथरे दिसतात. यात उजव्या बाजूला तीन कमानी असलेली एक मस्जिद दिसते तर डाव्या बाजूला एक वीटांनी बांधलेली पडकी इमारतही पाहायला मिळते.

भुईकोटाची बुरुजरचना 

शिंदे यांच्या वाडयालादेखील चहुबाजूने अखंड दगडी तटबंदी असुन या तटबंदीत मुख्य दरवाजाशेजारी दोन व तटबंदीमध्ये सहा असे भक्कम आठ बुरुज आणि पूर्व, पश्चिम व उत्तर अशा  तीनही बाजूस तीन मोठे दरवाजे आहेत. यातील पुर्वेकडील दरवाजा दगडांनी बंद केलेला आहे. मुख्य दरवाजाच्या आतील दोन्ही बाजूने वरील बाजुस जाण्यासाठी जिना असुन दोन्ही बाजूस पहारेकऱ्याच्या देवड्याही आहेत. किल्ल्याचा दरवाजा अजूनही भक्कम स्थितीत दिसत असून या बुरुजांवरून कोटाची संपूर्ण तटबंदी न्याहाळता येते. दरवाजातून आत गेल्यावर डाव्या बाजूला घोड्यांच्या पागा दिसतात.

जामगाव भुईकोटातील अंतर्गत रचना .. वाड्याच्या चौकात महाविद्यालयाने फुलविलेली औषधी वनस्पती बाग 

शिंदे यांचा हा वाडा तीनमजली व दोनचौकी आहे. वाड्यासमोर उजव्या बाजूला दगडी बांधकामाची साधारण दिडेकशे फुट खोल अशी प्रशस्त विहिर असून विहीरीतील पाणी खेचण्यासाठी मोटेची व्यवस्थाही आहे. वाड्याच्या प्रवेशद्वारावर छान नक्षीकाम असून त्यावर शिंदे घराण्याचे राजचिन्हही कोरलेले दिसते. चौकाच्या रचनेत दोन भाग तथा टप्पे असून खालच्या आणि वरच्या अशा दोन्ही  टप्प्यांत आज छानपैकी बाग फुलविण्यात आल्याचे दिसते. वरच्या रचनेत बव्हंशी शोभेची तर खालच्या टप्प्यातील रचनेत सगळीच झाडे ही औषधी वनस्पती आहेत. हे दोन्हीं टप्पे एकमेकांना, दोन टप्प्यातील पायरीमार्गाने जोडलेले आहेत. या बागेला कर्मवीर भाऊराव पाटील औषधी वनस्पती बाग असे नावही दिलेले आहे. किल्याच्या तटबंदीबाहेरही सुंदर अशी सागबागही महाविद्यालयाकडून बनवण्यात आलेली असून एका बुरुजाच्या बाह्यबाजूस तसे लिहिलेले आढळून येते. खालील टप्प्यावरुन वर चढून गेल्यावर मुख्य दरवाजातून आत जाण्यापूर्वी भिंतींवर आजमितीला  आपल्याला कर्मवीरांच्या जीवन व कार्याचा पट आणि शिंदे राजघराण्याची वंशावळ व कार्य इ. नमूद केलेले दिसून येते. बाजूस, 'ही मालमत्ता खाजगी असून ती पाहण्यासाठी पूर्वपरवानगी व पाहण्यापूर्वी ओळखपत्र दाखवून तशी नोंदवहीत नोंद करणे आवश्यक असल्याचे तसेच झाडे, वनस्पती यांना हात न लावणे, पाणी जपून वापरणे, वाड्याच्या आतील व बाहेरील बाजूस, भिंती-बुरुजांवर काही लिहून विद्रुपीकरण न करणे नि विशेष म्हणजे वाड्याचे आतील व बाहेरील बाजूची छायाचित्रे काढू नयेत', असेही महाविद्यालयाच्या वतीने नमूद केलेले आहे.

राजदरबाराच्या चौकामध्ये असणाऱ्या प्रत्येक खांबावर सुबक नक्षीकाम आहे. वाड्याच्या एका कोपऱ्यात महादेवाचे लहानसे मंदिर आहे. वाड्याच्या मजल्यावर जाण्यासाठी सोप्यांमध्ये दोन्ही बाजूला जिने काढलेले आहेत. वाड्यातील महालांना 'रंगमहाल', 'मछलीमहाल', 'आंबेमहाल' व 'मुदपाकखाना' अशी नावे दिलेली आहेत. वाड्याच्या दुसऱ्या व तिसऱ्या मजल्याची पडझड झालेली असून तिसऱ्या मजल्यावर भिंतीमधे काही ठिकाणी कोठारे आढळतात. वाड्याच्या भिंतीतही जंग्या असुन वाड्याच्या गच्चीवरून कोटाचा संपूर्ण परिसर न्याहाळता येतो.

 महाविद्यालयाने आपल्या आवारात जोपासना केलेला व रयत शिक्षण संस्थेचे बोधचिन्ह असलेला  वटवृक्ष.. 

संपुर्ण कोट पाहाण्यासाठी साधारण तीन ते चार तास लागतात. महाविद्यालयास सुट्टी असलेल्या दिवशी गेल्यास वाडा पूर्णपणे फिरता येतो. जामगाव किल्ल्याबाहेर असलेले मध्ययुगीन चक्रधर मंदीर देखील पाहण्यासारखे आहे.

४.. पारनेर  :

पुण्याहून आल्यास पुणे–अहमदनगर रस्त्यावरील शिरूर गाव ओलांडले की नदी पार केल्यानंतर आपण शिरूर, अर्थात पुणे हद्द संपवून पारनेर अर्थात अहमदनगर हद्दीत प्रवेश करतो. शिरूरहून  साधारणपणे साडेसात-आठ कि.मी. वर डावीकडे पारनेर फाटा लागतो. या फाट्याने आत साधारण चार-साडेचार कि.मी.वर सुप्रसिद्ध 'राळेगण (सिद्धी) हे गाव व त्या पुढे साधारण तेरा कि.मी. वर 'पारनेर' हे तालुक्याचे गाव लागते.

या गावची सीमा विस्तार-वाढीमुळे रुंदावली असून पूर्वी गावाभोवती असलेली तटबंदीही आज दिसत नाही; मात्र, गावच्या पूर्व व पश्चिम बाजुस वीस-पंचवीस फूट उंचीचे एकेक असे दोन दरवाजे व त्याच्या बाजूंस बुरुज तेवढे पहायला मिळतात. हे दोन्ही दरवाजे गावच्या बाजारपेठेतून जाणाऱ्या मुख्य रस्त्याने एकमेकांना जोडले गेलेले आहेत.

पश्चिम दरवाजाच्या बाजूस दोन बुरूज असून पैकी एक आज पुर्णपणे नामशेष झालेला आहे तर दुसरा कसाबसा तग धरून आहे. शेजारीच एक मारुती मंदीर असून या मंदिरआवारात चार वीरगळ अर्धवट गाडलेल्या अवस्थेत पहावयास मिळतात. एक 'पंजात हत्ती पकडलेले शरभशिल्प' व एक 'कोरीव मुर्ती' असे दोन अवशेष मात्र मारुती मंदिराशेजारी उघड्यावरच ऊन, पाऊस झेलत तशाच पडून असलेले पहावयास मिळते.

पारनेरचा पूर्व दरवाजा 

पूर्व दरवाजाच्या बाजूसही दोन बुरूज असून यातील एका बुरुजावर बाहेरील बाजुस तीन दगडावर देवनागरी लिपीत एक शिलालेख कोरलेला दिसुन येतो. दोन्ही बुरुजांना बाहेर, खालील बाजुस पाणी बाहेर सोडण्यासाठी व्याघ्रमुखही बसविलेले आहेत. बाहेरील बाजुस समोरच एक कोरीव दगडी खांब असलेले प्राचीन शनी मारुती मंदीर असून या मंदिराच्या आवारात देखील एक 'शरभशिल्प, दोन विरगळ व एक तोफगोळा' असे अवशेष पडून आहेत. उजव्या बाजूस काही अंतरावर एक दगडी बांधकामातील चौकोनी आकाराची, वापरात नसल्याने मोठया प्रमाणात गाळ व कचरा साचलेली, पायरी-बारव असून तीमध्ये एका दगडावर देवनागरी लिपीत 'शके १६८८' असे कोरलेले आहे. समोरच काही अंतरावर एक दर्गाही दिसुन येतो. दुसऱ्या दरवाजापासून साधारणपणे तीनेकशे फुटांवर अधिक सुरक्षिततेच्या हेतुतून परकोटसदृश बांधकाम केलेले दिसत असून त्याचा दरवाजा मात्र आज ढासळलेला आहे. बाजूंस असलेले दहा फुट उंचीचे दोन बुरूजही असून समोरच नव्याने बांधलेले गणेशमंदिरही आहे.

या गावात, आतल्या बाजूस, साधारणपणे दीड-दोन एकरात सरदार दाभाडे यांचा जुना वाडाही आहे, जो आज पूर्णपणे पडझड झालेला आहे. या ठिकाणी नगरपंचायतीची सुसज्ज प्रशासकीय इमारत बनवण्याचा पारनेरकरांचा मानस आहे.

साधारणतः अर्ध्या तासात हा परिसर पाहून होतो.

     पारनेरच्या आसपासची आणखी काही ऐतिहासिक तथा धार्मिक स्थळे :

पारनेरच्या पश्चिमेस गणेशखिंडीमध्ये भालचंद्र गणपती नामक एक देवस्थान असून मूळ पारनेरमधीलच स्वातंत्र्यसेनानी सेनापती महादेव बापट हे ब्रिटिश काळात या ठिकाणी भूमिगत राहून गावठी बॉम्ब बनवायचे. या प्रकरणी त्यांना ब्रिटिशांकडून पकडण्यातही आले होते. आज पारनेरकरांनी त्यांच्या स्मृतिप्रित्यर्थ त्यांच्या राहत्या जागीच एक छानसे हुतात्मा स्मारक बनवले असून  एक 'सांस्कृतिक सभागृह' म्हणून याचा वापर केला जातो. तसेच अगदी रास्त दरात येथे विविध सांस्कृतिक, धार्मिक, व राजकीय कार्यक्रमांस अनुमती दिली जाते व झालेल्या अर्थलाभातून या स्मारकाची देखभाल-दुरुस्ती केली जाते.

 पारनेरजवळील श्री सिद्धेश्वर मंदिर

पारनेरपासून जवळच साधारण चार कि.मी. वर एक छानसं पुरातन सिद्धेश्वर मंदिर असून ही पाराशर ऋषींची तपोभूमी होती, असं स्थानिक सांगतात. आत खोलवर असलेल्या गाभाऱ्यात शिवपिंड असलेल्या या मंदिराच्या आवारात गरम पाण्याचे कुंडही आहेत, असेही सांगितले जाते. या मंंदिराभोवतालचा  परिसरहीी अगदी निसर्गरम्य असाच आहे.

छत्रपती शिवरायांचा तिसरा डोळा म्हणून ख्याती पावलेले, महाराजांच्या आयुष्यातील प्रत्येक घटनेत गुप्तहेर म्हणून ज्यांचा सहभाग होता असे गुप्तचर प्रमुख बहिर्जी नाईक हे ही अहमदनगरचेच!

त्यांचं मूळ गाव नगर तालुक्यातील 'शिंगवे' (नाईक) तर जन्मगाव तथा मुळ  गाव पारनेर जवळील हंगा हे होय, असं पारनेरकर अभिमानानं सांगतात. येथून जवळच नगर तालुक्यातील शिंगवे नाईक येथेही त्यांचं वास्तव्य असल्याचं सांगितलं  जातं. हेरगिरीनिमित्ताने ते नेहमी फिरत असत. सांगली जिल्ह्यातील बाणूरगड तथा भूपाळगड येथे या महान गुप्तहेराची समाधी आहे.

पारनेरहून साधारण तीस कि.मी. असलेलं पिंपळगाव (रोठा) गावाजवळील कोरठण येथील खंडोबा मंदीर, टाकळी हाजी येथील जगप्रसिद्ध जलकुंड तथा रांजणखळगे, आदरणीय आण्णा हजारेंचं राळेगण (सिद्धी), श्री.संत निळोबाराय यांची समाधी असलेलं व पंचक्रोशीत प्रतिपंढरपूर म्हणून प्रसिद्ध असलेलं पिंपळनेर  ही सर्व ठिकाणे अवश्य पहावीत, अशीच आहेत.

टाकळी हाजी, ता. शिरूर, जि. पुणे व निघोज, ता. पारनेर, जि. अहमदनगर या दोहोंची  सीमाहद्द विभागणाऱ्या कुकडी नदीतील जगप्रसिद्ध रांजणखळगे व दोन्ही तीरावरील मातामंदिरे 

याशिवाय 'अळकुटी' येथील 'सरदार कृष्णाजी कदमबांडे' यांचा वाडा, 'कान्हूर (पठार)' येथील 'सुप्रसिद्ध पानिपत योद्धे 'नारो बाबजी अभ्यंकर' यांचा 'नगरकरवाडा' ही यात सामावून घेता येतील अशी काही ठिकाणं आहेत. अजून शोध घेतला तर आणखीही काही ठिकाणं नक्कीच सापडतील.

शिवाय, परतीचा प्रवास रांजणगाव (गणपती) मार्गे केल्यास अष्टवनायकांपैकी एक अशा महागणपतीचे मनस्वी दर्शनही घडू शकेल.  मात्र, यासाठी स्वत:चे वाहन नि तीन दिवस जर उपलब्ध केले तर मित्रमंडळी तथा कुटुंबासह हे एक 'मुक्त नि सुखावह' असं ऐतिहासिक व धार्मिक पर्यटन तर नक्कीच होईल यात शंका नाही!

टाकळी ढोकेश्वर आणि पळशी

परवा अहमदनगर जिल्ह्यातील गड, कोट आणि भुईकोट भटकंतीवेळी  असाच योग आला आणि श्रीगोंदा, नगर व पारनेर तालुक्यातील काही ठिकाणी जाणं  झालं. या भटकंतीत  अनेक  ठिकाणच्या  कोट, भुईकोट, ऐतिहासिक गढ्या नि वाडे तसेच लेणी  अन  मंदिरांची भटकंती झाली. पेडगावचा बहादूरगड तसेच श्रीगोंदा नि अहमदनगर येथील भुईकोट त्यानंतर मांजरसुंभा, पेमगिरी हे किल्ले यांचा प्रामुख्याने अंतर्भाव होता.

यानिमित्ताने यासंदर्भात एकूण  तीन ब्लॉग लिहिण्याचा मानस असून; त्यातला एक, पेमगिरी, याआधी नुकताच प्रसिध्द केलाय आणि हा दुसरा आता तुमच्यासमोर येतोय..
टाकळी ढोकेश्वर येथील ढोकेश्वर मंदिर व लेणी, जामगावचा भुईकोट, पळशी येथील विठ्ठल मंदिर आणि पळशीकरांचा वाडा नि पारनेर या शहराबद्दल चार शब्द घेऊन! 
तर तिसरा ब्लॉग मात्र पेडगावच्या  बहादुरगड तथा धर्मवीरगडाविषयी असेल आणि तो लवकरच आपल्यासमोर येईल. 

१..  टाकळी ढोकेश्वर येथील
      ढोकेश्वर मंदिर व लेणी 

टाकळी ढोकेश्वर येथील सुप्रसिद्ध ढोकेश्वर मंदिर 

महामार्ग सोडून गावात जाणाऱ्या रस्त्याने गाव पार करताच छानश्या वळणदार रस्त्याने थोडं पुढे गेल्यावर टाकळी ढोकेश्वरची ही लेणी असलेली एक छोटीशी टेकडी आपल्या दृष्टीस पडते. टेकडीचा हा संपुर्ण परिसर गावाबाहेरील एक माळरान जरी असलं तरी आजमितीला तेथे मोठ्या प्रमाणात वृक्षारोपण केले गेले असून शोभेची झाडे व फुलझाडे यांच्यासाहाय्याने येथील परिसर अतिशय सुंदर आणि  सुखावह बनवण्यात आला आहे. त्यामुळे येथे पोहोचताच मन तर अगदी प्रसन्न होतेच होते शिवाय हे स्थळ गावापासून एवढ्या दूर असूनही इथं असं उत्तम व्यवस्थापन करून काही चांगल्याची जोपासना केल्याबाबत कौतुकही  वाटतं. टेकडीवरील या  लेण्यांपर्यंत जाण्यासाठी छानपैकी रुंदसा दगडी पायरीमार्ग बनविण्यात आला  असून यामार्गे साधारण आठ-दहा मिनिटांतच आपण मुख्य  लेण्यांपर्यंत पोहोचतो.

 

टाकळी ढोकेश्वर येथील सुप्रसिद्ध लेणी 

टाकळी ढोकेश्वर या गावाजवळील हे ढोकेश्वर मंदिर  खूप प्राचीन मंदिर असून ते  मंदिर डोंगरात कोरलेले आहे.  किंबहुना,  या मंदिरावरूनच या गावाला टाकळी ढोकेश्वर असे नाव पडले आहे. या मंदिरात महादेवाची खूप मोठी आकर्षक अशी  पिंड आहे. श्रावण महिन्याच्या तिसऱ्या सोमवारी आणि  महाशिवरात्रीला येथे खूप मोठी यात्रा भरते. पंचक्रोशीतील अनेक भाविकही या यात्रेसाठी आवर्जून जमतात.

श्री ढोकेश्वर 

श्री नंदी 

जवळ जाताच अगदी समोर असलेलं मध्ययुगीन प्रवेशद्वार आणि त्याच्या बाजूची तटबंदी जी  खरे तर दुरूनच आपलं लक्ष वेधून घेते. पायऱ्यांच्या सुरुवातीलाच एक दगडी रांजण आडवा पडलेला दिसतो. येथूनच पुरातन अवशेष आपलं लक्ष वेधून घेऊ लागतात. पायऱ्या चढताना प्रवेशद्वाराच्या अलीकडे उजव्या बाजूला दगडी फुलं कोरलेली दोन समाधी मंदिरंही दिसतात. याच ठिकाणी एक शरभ शिल्पही असंच पडलेलं आपल्या दृष्टीस पडतं. हे बहुदा प्रवेशद्वारावरचं असणार असा अंदाज आहे. इथल्या पायरीमार्गातही अनेक ठिकाणी असे नक्षीकाम असलेले अवशेषस्वरूपी अनेक दगड वापरलेले आपल्याला दिसून येतात. याबाबत या अवशेषांचं नेमकं काय व कसं व्यवस्थापन करावं हे अगम्य असल्यानंच बहुदा ते इतस्ततः विखुरलेले दिसतात. साहजिक आहे, व्यवस्थापनातील सर्वाना वा काहींना याबाबत कल्पना असेलच वा असावी हे अशक्य आहे. खरे तर जवळपासच्या जाणकारांनी या बाबीत लक्ष घालून मार्गदर्शन करणेच  इष्ट ठरेल. आम्ही तेथून निघताना मात्र खटकलेल्या काही गोष्टी तेथील मंदिराची पूजा-अर्चना करणाऱ्या सद्गृहस्थाच्या कानावर घातल्या. 

 

लेण्यांचे प्रवेशद्वार 

टाकळी ढोकेश्वरचं मुख्य लेणं प्रशस्त असून आत शिरताच दोन्ही बाजुला असलेल्या शालभंजिकेच्या मूर्ती आपलं लक्ष वेधून घेतात. लेण्यांचा सभामंडप हा चार खांबांवर तोललेला असून त्याच्या डाव्या बाजूस भिंतीवर पाच वृक्षांखाली बसलेल्या सप्तमातृका त्यांच्या वाहनांसह कोरलेल्या दिसून येतात. तिथेच एका बाजूला गणेशाची तर दुसऱ्या बाजूला वीरभद्राची मूर्तीही कोरलेली आढळते. गाभाऱ्याच्या प्रवेशदारावर द्वारपालाचं शिल्पही असून आत गाभाऱ्यात एक आगळी व भव्य अशी शिवपिंड असून त्या समोर सभामंडपात नंदीही आहे. गाभाऱ्यात शिवपिंडीभोवती कोरलेला प्रदक्षिणापथ असून या प्रदक्षिणामार्गावर अनेक वीरगळ आज व्यवस्थितरित्या बंदिस्त करून सुरक्षित ठेवलेल्या दिसून येतात. एक मोठा नंदी आणि सर्पशिळाही येथे पहावयास मिळतात. मुख्य लेण्याच्या बाजूलाच  पाण्याचं एक  टाकं असून  बाहेरून डाव्या बाजूला थोडं उंचावरही आणखी एक पाण्याचे टाके आहे;  ज्याला 'सीतान्हाणी' असं संबोधतात. या टाक्यापर्यंत जाण्यासाठी दगडात कोरलेल्या खोबण्याही आहेत. 

येथे एक पुजारीही असून त्यांना या लेण्यांच्या इतिहासाविषयी बरंच काही माहिती आहे.  ते तिथं असल्यास व आपल्याला त्यांत रस असल्याचे दाखविल्यास आपणांस याबाबत सहकार्य होऊन त्यांचेकडून  बरीच माहिती मिळू शकते.

हा संपूर्ण परिसर पाहायला साधारण एक तास लागतो. 


येथील आणखी काही  छायाचित्रे  :

---X---X---X ---

२.. पळशीचे विठ्ठल मंदिर, भुईकोट 

     आणि पळशीकर यांचा वाडा 

खरं तर, पळशी, पारनेर ही नावं माझ्या खूपच परिचयाची. म्हणजे, नोकरी निमित्ताने येथून जवळच शिरुरलाच रहात असताना माझ्या कार्यकक्षेत असलेल्या पारनेर तालुक्यातील काही गावांना मी पळशी या राज्य परिवहन मंडळाच्या बसने जायचो- यायचो. त्यामुळे पळशी म्हटलं की लाल डबा अन तिचा तो काळा-पांढरा फलक एवढाच काय तो संबंध! कधी काळी आपण या  पळशीलाही जाऊ, ते ही ऐतिहासिक पर्यटक म्हणून, असं मात्र स्वप्नातही वाटलं नव्हतं. पण, असतात काही योग..  ते थोडेच सांगून येतात!

पळशी इथं जाणं झालं. पेमगिरीचा किल्ला, तेथील बारव आणि विशाल वटवृक्ष पाहून आम्ही पळशीला पोहोचलो तेंव्हा दुपारचे एक वाजले होते.

     विठ्ठल मंदिर  :

आम्ही प्रथम येथील प्रेक्षणीय असं विठ्ठल मंदीर पाहिलं. नदीकिनारी असल्याने ते अधिक मनोहारी अन रमणीय बनलं आहे. बाहेरचं ते प्रशस्त आवार, तेथील वृक्षराजी, विहीर आणि तेथील स्वच्छता पाहून आकर्षक प्रवेशद्वारातुन आत शिरताना मनी आपोआप भक्तिभाव निर्माण होतो.

पळशीचे श्री विठ्ठल मंदिर .. १

. 

पळशीचे श्री विठ्ठल मंदिर .. २

आत प्रवेश करताच मंदिराचं भव्य आणि सुरेख स्वरुप, आकर्षक शिल्पकला आणि चहुबाजीची तटबंदी आपलं लक्ष वेधून घेते. मुख्य मंदिर व त्यावरील शिल्पकला, सभामंडप व त्याच्या तिन्ही बाजुंच्या त्या नवविद्याभक्तीचं प्रतिक असलेल्या नऊ पायऱ्या, तो गाभारा व त्यातील  अठरा पुराणांचं प्रतिक असलेले ते अठरा खांब व त्यावरील सुरेख नक्षीकाम, दरवाजाच्या दोन्ही बाजुस रिद्धी-सिद्धीसह गणेश, भैरवाच्या मुर्ती, दरवाजावर चौसष्ट योगिनी, उंबऱ्यावरील दोन्ही किर्तीमुखे, आतील ती शाळीग्राम शिळेतील सावळी विठ्ठलमुर्ती तर बाजुला संगमरवरातील राही-रुख्मिणी, आणि त्यांच्याही बाजुला ज्ञानराज माऊली अन तुकोबाराय.. असं, क्वचितच दिसणारं, विलक्षण शांती-समाधान देणारं ते दिव्य देव-दरबार अन भक्तीमय वातावरण पाहून मन आणि चक्षु अगदी तृप्त-तृप्त होतात.

पळशी गावचे मुळ वतनदार रामराव पळशीकर यांचे चिरंजीव आनंदराव हे पेशव्यांकडे सुभेदार होते. पानिपतच्या तिसऱ्या युद्धातील (१७६१) पराक्रमाने ते सरसेनापती झाले. बहुदा, यामुळंही कदाचित, सुरतेची लुट स्वराज्याकडे घेवून जाणाऱ्या पथकाचा पळशीस मुक्काम झाला व  मुक्कामी सभेत लुटीतील काही अंश पळशी विकासकामी देण्याचं ठरलं; ज्यातुन पळशीभोवती ही भक्कम तटबंदी आणि नदीकाठी विठ्ठल मंदिर, रामेश्वर मंदिर, घाट व सतीची मंदिरे निर्मिली गेली. मंदिराच्या तटावरून  संपुर्ण भोवतालही अत्यंत नेत्रदीपक भावतो. समोरील भुईकोट, त्याच्या तटबंदीचा सुंदर नजाराही आपलं लक्ष वेधतो. हा परिसर पाहून आम्ही भुईकोटाकडेे वळालो.

     भुईकोट :

दुरूनच लक्ष वेधून घेणारी पळशी भुईकोटाची तटबंदी

भुईकोटाचे प्रवेशद्वार

विठ्ठल मंदिराच्या तटबंदीवरुन दिसणारा हा मोहक नजारा जवळून पाहताच अधिकच मोहवून गेला. प्रवेशद्वार अन तटबंदी अजुनही अत्यंत सुंदर अन मजबुत आहे. पण, आत शिरताच, ती दगड-विटांमधील माती/सिमेंटची नवी-जुनी घरे, त्यांची रचना व रंगकाम, आणखी पुढे गल्ली-बोळ, कुठे रस्त्यावर आलेलं सांडपाणी.. आणि मग छोटी-मोठी दुकाने व मंदिरे पाहून एखाद्या गावात प्रवेशल्यासारखे झाले. चार-एक वाडेच काय ते आपल्या जुन्या वैभव अन संस्कृतीची साक्ष पुरवीत असल्याचे दृष्टीस पडले. त्यातल्या एकात साखरपुड्यास आलेल्या महिलांची गजबज, त्यामुळे तिथं जाताच नाही आलं, दुसऱ्याची अवस्था पूर्णतया मोडकळीस आलेली, पण, इथलं मुख्य आकर्षण तो पळशीकरांचा वाडा मात्र पहावयास मिळाला.

       पळशीकर यांचा वाडा :

पळशी येथील पळशीकरांचा वाडा ... १

पळशी येथील पळशीकरांचा वाडा ... २

पळशी येथील पळशीकरांचा वाडा ... ३

पळशी येथील पळशीकरांचा वाडा ... ४

हा वाडा म्हणजे काष्ठशिल्पाचा अतिशय सुंदर अन मनमोहक असा नजारा! सुबक अन ठेंगण्या दरवाजातुन आत प्रवेश करताच मध्यभागी चौक आणि सभोवतीची चौसोपी रचना आपलं लक्ष वेधून घेते. लगोलग तिथला प्रत्येक खांब, त्यावरील मनोहारी नक्षीकामाने आपले मन मोहवतो तर वरील मजल्याचा संपुर्ण पट आपली नजर तिथंच खिळवून ठेवतो. वर्णन काय करता वा छायाचित्रे काय पाहता.. ते प्रत्यक्ष पाहण्यातच अतीव सुख आहे, हे मात्र निश्चित! पुन्हा जावं आणि आणखी निरखुन पाहावं, इतकी सुंदर अशी कलाकुसर असलेलं हे नक्षीकाम पाहून ईथवर आल्याचं सार्थक होतं.

आजमितीला इथं, या वाड्यात, एक कुटुंब रहात असल्याने बऱ्यापैकी निगा राखली जाऊन ऐतिहासिक ॠणानुबंधाचा हा स्तुत्य  असा सांस्कृतिक ठेवा आम्हां भटकंतीकारांची कलातृष्णा निश्चितच तृषार्त करतो. हा ठेवा व त्याची निगा-जपणूक अशीच अन निरंतर राहो, ही मनीषा!

आता, जेंव्हा केंव्हा मी पळशी हे नाव पाहील, वाचेल, ऐकेल तेंव्हा मला तो लाल डबा अन तो काळा-पांढरा फलकच नव्हे, तर, हा भुईकोट, ही मंदिरं आणि ती विशाल तटबंदी अन प्रवेशद्वारही माझ्या नजरेसमोर नक्कीच उभं राहील!

पळशी हे गाव तसं बऱ्यापैकी आत जरी असलं तरी आपली गाडी असेल तर पळशी बरोबरच जामगावचा भुईकोट, टाकळी ढोकेश्वरची लेणी आणि थोडा अधिक वेळ हाती ठेवल्यास पेमगिरीचा किल्ला, तेथील बारव आणि विशाल वटवृक्ष असंही नियोजन, एकदिवसीय, थोडंसं धावाधावीचं, पण, नक्कीच छान होईल. नाहीतर फक्त पळशीसाठी पुण्याहुन थेट बस आहेच की!

पेमगिरी (संगमनेर)

'थोडकाच माथा नि कमी अवशेष पण भोवताली निसर्गाची खासी किमयागिरी;
स्वराज्याची मुहूर्तमेढच जणू रोवली जिथं, तो हा संगमनेरजवळील किल्ले पेमगिरी!'

पेमगिरी :

संध्याकाळ होत  आलेली. आजच आमची अहमदनगर  जिल्हा भटकंती मोहीम सुरु झालेली होती. अगदी  सकाळी सकाळीच  बहादुरगड तथा धर्मगड, मग  श्रीगोंदे शहरातील भुईकोट, त्यानंतर अहमदनगर शहरामधील भुईकोट नि पाठोपाठ किल्ले मांजरसुंभा अन  बाजूचे कानिफनाथ देवस्थान येथील देवदर्शन आटोपून आम्ही आजच्या दिवशीच्या  भटकंतीची  सांगता केलेलीच होती. कानिफनाथ मंदिराकडून परतताना सायंकालचा तो रम्य सुर्यास्त आणि त्या तांबुस सोनेरी रंगछटेच्या  पार्श्वभूमीवर तो मांजरसुंभा गड न्याहळतच आम्ही तो परिसर मांगे टाकला होता.  साहजिकच, आता आजचा  मुक्काम इथं तिथं करण्याऐवजी  पुढच्या गडपायथ्याला वा शक्यतो गडावरच करावा या कल्पनेला मूर्त स्वरूप देण्यासाठी आम्ही  दुसऱ्या दिवशीच्या नियोजनातील पहिल्या  किल्ल्यासाठी  आमची धाव त्या  गडरस्त्याकडे वळवली.

सुर्यास्त तर मांजरसुंभ्यालाच न्याहाळून झालेला. तेंव्हा मध्येच कुठे तरी  एक ठिकाणी रात्रीच्या जेवणाचे नियोजन करून  आम्ही गडपायथ्याचे गावापर्यँत  पोहोचलो होतो. इथवर येईतो अंधार चांगलाच झाला असल्याने गावात कुणी जागे वा  रस्त्यावर   कुणी फिरताना दिसले  नाही म्हणून मग  गावात  इतरत्र कुठे  जागेचा शोध घेण्याऐवजी आम्ही गाडी थेट गडरस्त्यालाच घातली नि डोंगर-माळरानाच्या त्या उजाड़ परिसरातील वळणावळणाने पण छानशा अशा डांबरी सडकेने तो रस्ता पार करीत थेट  गडमाथा गाठला. इथे तिथे जागाच शोधत होतो; एवढ्यात, नशिबात थोडा 'वाद' मांडूनच ठेवलेला होता की काय माहित; पण, तिथल्या त्या हिंदीभाषिक 'बाबां'नी तर तो थेट सरपंचांपर्यंतही  पोहोचवला. पण, सुदैवाने  पेमाईदेवीकृपेने अन सरपंचांच्या सुचनेनुसार  पाचच मिनिटांत तिथल्या  खोल्यांची चावी   त्या 'बाबां'च्या मदतनिसाकरवी  आमच्या हाती आली आणि आम्ही धन्य होत एकदाचा सुटकेचा निश्वास टाकला.

पण.. त्यानंतरही बराच  वेळ 'नाखूष'बाबांच्या त्या चालूच राहिलेल्या 'भुणभुणण्या'तच  आम्ही थकलेले जीव केंव्हा झोपी गेलो  ते कळलेदेखील नाही. सकाळी जाग आली तीही  पुन्हा त्या बाबांच्या 'उच्चरवा'नेच!  पण यावेळी त्यात काहीसा ओलावा होता.. का कोणास ठाऊक, थोडासा मायेचा गंधही होता. आणि मग,आम्हीही जले गेले विसरुन  त्यांच्याकडून आलेल्या त्या  हाकेस साद देत मिळालेल्या  'काली चाय'चे आमंत्रणही स्नेहाने  स्वीकारले आणि  पहाटेचा तो साजिरा प्रहर त्या  'खुशबाबां'च्या 'कुटी'तच  गोजिरा केला. बाबांच्या हाकेने  अपेक्षेपेक्षा  जरा लवकरच आवरल्याने आम्हीही  त्या संधीचे सोने करीत  भल्या सकाळीच  गडफेरी हाती घेतली.

 ●◆●◆●◆●

पेमगिरी किल्ल्याचे एक मनमोहक दृश्य

पेमगिरी.. सुमारे ३५००  लोकसंख्या असलेले हे गाव..  एकेकाळी 'बांगड्यांच्या,    निर्मितीसाठी चांगलेच प्रसिद्ध होतं. पूर्वी येथे भरपूर प्रमाणात पानमळेही होते. जुन्याकाळी या गावाजवळील चुन्याच्या खाणीही प्रसिद्ध होत्या. येथील  बाळेश्वर  डोंगररांग  ही    चुनखडकांच्या  स्तरांनी युक्त आहे.   त्याकाळी इथल्या  चुन्यात 'येळुशीच्या दऱ्या'तील 'पेमगिरी' कंद चुना प्रसिद्ध होता आणि याच येळुशी दऱ्यात अभ्यासकांना जीवाश्मही सापडली होती. आज  मात्र  इथं लिंबाच्या व सिताफळाच्या बागा खुप मोठ्या प्रमाणात दिसतात. पेमगिरीच्या चहूबाजूंनी उंच उंच डोंगर असल्याने इथली प्रसन्न हिरवाई व यातील मनमोहक धबधबे अगदी मनमोहक असेच आहेत. मात्र, आज  हे  गाव    जगात   ओळखले  जाते  ते  येथे   अडीच एकरामध्ये  वसलेल्या  अतिशय  जुन्या  अशा  एका वटवृक्षामुळे!  या गावातच   एक जुनी  पायऱ्यांची विहीरही  असून  तीत   एक शिलालेखही  आहे. त्याबाबतचा अधिक तपशील पुढे येईलच.

पेमगिरी किल्ल्याचे आणखी  एक मनमोहक दृश्य

तर, महाबली स्वराजसंकल्पक महाराज शहाजीराजे यांच्या स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवल्याची साक्ष देणारा हा किल्ला आहे.. अहमदनगर जिल्ह्यात संगमनेर तालुक्यात. संगमनेर-अकोले रस्त्यावर कळस नावाचं गाव आहे. या गावातून डावीकडे जाणारा रस्ता थेट पेमगिरी गावात जातो. इथून हे अंतर साधारण दहा कि.मी. आहे. किल्ल्यावर पंचक्रोशीचे दैवत व गडदेवता पेमादेवीची दोन मंदिरे असल्याने किल्ल्यावर जाण्यासाठी वनखात्याने किल्ल्याच्या माथ्यापर्यंत पक्का डांबरी रस्ता बनवला आहे. मूळ पायवाटेवर अवघड ठिकाणी शिड्या बसवलेल्या आहेत. समुद्रसपाटीपासून २७७२ फुट उंचीवर असणारा पेमगिरी किल्ला दक्षिणोत्तर पसरला असून किल्ल्याचे क्षेत्रफळ साधारण ५ एकरपेक्षा कमी आहे. किल्याच्या पायथ्याला ग्रामदेवतेचे देऊळ असुन या मंदिराशेजारूनच पेमगिरी किल्यावर जायची वाट सुरु होते. पायवाटेने साधारण अर्ध्या तासात आपण गडमाथ्यावर पोहोचतो. या वाटेने जाताना शेवटच्या कातळटप्यात पायऱ्या खोदलेल्या असुन त्यावरील भागात शिड्या लावलेल्या आहेत.

●◆●◆●◆●

प्रथम मातेला वंदन करूनच सुरुवात करायची, हे चहा घेतेवेळीच ठरवलं होतं; मग, तदनुसार आम्ही 'मंदिरमार्गी' झालो.

  पेमगिरी किल्ल्यावरील  पेमाई मातेचे मंदिर व् मातेची  तैलरंगात रंगविलेली मूर्ति 

पेमाई  देवीच्या   छोट्या देवळात   देवीचा  शेंदरी तांदळा  व  त्यामागे  तैलरंगात   रंगवलेली    मूर्ती आहे. या मंदिरासमोरच   सातवाहन काळातील   चार आयताकृती   पाण्याची जोडटाकी   असुन  त्यामधील दोन टाकी खांबटाकीही आहेत. या टाक्यात  पिण्यायोग्य पाणी आहे.   या टाक्यांना लागून पुढे काही अंतरावर कातळात कोरून काढलेला हौदही आहे परंतु त्यातील पाणी पिण्यायोग्य नाही. या टाक्यांच्या डाव्या बाजुने पुढे गेल्यास आपणाला एक लांबलचक टाकं दृष्टीपथात पडते. 'बाळंतीणीच टाके' असा फलकही तेथे लावलेला दिसून येतो.

 बाळंतीनीचे टाके..  १ व २ 

 हे टाकं पाहुन तसेच पुढे किल्ल्याच्या दक्षिण टोकापर्यंत जाता येते. या बाजूस आपणांस एका वास्तुचा उध्वस्त चौथरा पहावयास मिळतो. इतर कुठलेही अवशेष दृष्टीस पडत नाहीत, मात्र, नसले तरी किल्ल्याचे संरक्षण करणारी बाळेश्वर डोंगररांग मात्र व्यवस्थित पहायला मिळते. गडावर सपाटी खुपच कमी असल्याने जुन्या काळी किल्यावर फारशी बांधकामे असतील असं वाटत नाही. नवीन पेमादेवी मंदिरात देवीची संगमरवरी मुर्ती बसवलेली आहे. देवीचं दर्शन घेऊन किल्ल्याच्या उत्तरेस फेरी मारता आपणास एक टेहळणी बुरुजसदृश जागा व वाटेत दोन ठिकाणी घरांच्या जोत्यांचे काही अवशेषही  बघायला मिळतात. बुरुज अस्तित्वात नसला तरी येथून दुरवरचा परीसर चांगलाच न्याहाळता येतो. येथून थोडं पुढे गेल्यावर  वनखात्याने बसवलेली लोखंडी शिडी दिसते. वाहन नसल्यासया बाजूने पायथ्यापासून चालत येताना या मार्गानेच आपला किल्ल्यात प्रवेश होतो गडावर किल्लेपणाच्या खुणा सांगणारे तटबंदी,बुरूज दरवाजा यासारखे इतर कोणतेही अवशेष दिसुन येत नाहीत; मात्र वनखात्याने बांधलेली  दोन निवाराकेंद्रे  दिसून येतात.  जुन्या मंदीरासमोर गावकऱ्यांनी नुकत्याच बांधलेल्या दोन खोल्या स्थित असुन त्यात सिमेंट आदी बरंच साहित्य असल्याने किल्ल्यावर अजूनही काही उपयोगी बांधकाम होण्याची शक्यता वाटते. सध्या येथे एक हिंदी भाषिक बाबा मुक्कामी असून स्वभावाने तो काहीसा तापट असल्याचे लगेच बोलताना दिसून येते. गडावर मुक्काम करण्यासही त्याचा विरोध असल्याचे जाणवते. परंतु, प्रकरण थोडे 'तडी'स नेल्यास मुक्काम करण्यास अडचण रहात नाही. खालील भूभाग सद्या जरी समतल नसला तरी येथे बनवलेल्या, आणखी एक, छत असलेल्या परंतु भिंतीविरहित निवाऱ्यात दहाबारा जणांची सहज सोय होऊ शकते.

हा गड भीमगड तथा शहागड म्हणूनही संबोधला जातो, असे दिसते. हा किल्ला इ.स.१२ व्या शतकात यादव राजांनी बांधला. मुर्तजा निजामशहा म्हणजेच बादशहा या किल्ल्यावर वास्तव्यास असल्याने या गडाला शहागड असे नाव पडले तर बखरीमध्ये पेमगिरीचा उल्लेख भीमगड या नावाने येतो पण पेमगिरी किल्ला इतिहासात प्रसिद्ध झाला तो केवळ शहाजीराजांच्या पराक्रमामुळेच!

गडाचा इतिहास पाहिला असता निजामशाही बुडविण्यासाठी खुद्द शहाजहान दक्षिणेत उतरला होता. त्यासाठी महाबतखान आणि त्याचा मुलगा खानजमान दौलताबाद किल्यावर चालून आले. शहाजहान या मोहिमेवर असताना मुमताजमहलचा बुऱ्हाणपूरला मृत्यू झाल्याने तो तिकडे गेला. १ मार्च १६३३ रोजी महाबतखानाने निजामशहाची राजधानी असलेल्या दौलताबाद किल्ल्याला वेढा दिला आणि १७ जून १६३३ रोजी दौलताबाद मोगलांनी जिंकले. निजाम हुसेनशहा आणि त्याचा वजीर फत्तेखान दोघेही कैदेत पडले. त्यावेळी शहाजीराजे निजामशहाकडे सरदार होते. या लढाईत शहाजीराजांनी व निजामशाहीच्या सर्व सरदारांनी दौलताबाद लढवण्याची शिकस्त केली पण पराभव झाला. मराठा सत्ता स्थापण्याची ही संधी साधुन शहाजीराजांनी आदिलशाहीतील मुरार जगदेव या सरदाराच्या मदतीने जुन्नर जवळील जीवधन किल्यामधून कैदेत असलेला निजामशाहीचा तीन वर्षांचा दुसरा वारस मुर्तजा निजाम याची सुटका करून पेमगिरी किल्यावर आणले आणि त्याला गादीवर बसवुन शहाजी महाराज निजामशहाचे वजीर झाले. शहाजीराजांनी मुर्तजा निजामशहाला स्वतःच्या मांडीवर बसवून पेमगिरीच्या गडावरून तीन वर्ष राज्यकारभार केला. मराठ्यांचे स्वतंत्र राज्य असावे, ही यामागे भावना होती. पुढे मोगलांनी आदिलशाही बरोबर तह करून निजामशाहीवर चाल केली. मोगल आणि आदिलशहाच्या संयुक्त सैन्यांशी शहाजीराजानी ६ मे १६३६ ला तह केल्यावर निजामशाहीची अखेर झाली. त्यामुळे शहाजी राजांचा हा स्वराज्याचा प्रयत्न असफल ठरला.

माता जिजाऊ शिवबा उदरी असताना याच गडावर काही दिवस राहीले असल्याचे सांगितले जाते व येथून त्या शिवनेरीवर गेल्या. तेथे पोहोचल्यानंतर तीन दिवसांनी आईजिजाऊंच्या पोटी 'स्वराज्याचा सुर्य' जन्माला आला. इ.स.१७३८ ते १७४० दरम्यान पहिले बाजीराव पेशवे व मस्तानी हेही काही काळ या गडावर वास्तव्यास होते.

संपूर्ण गड पायी भटकंती करायला दोन तास पुरेसे होतात तर गाडीने वरपर्यंत आल्यास अर्ध्या तासात गड पाहुन होतो.

हनुमान मंदीर :

पेमगिरी गावाचं ग्रामदैवत मारुती तथा हनुमानाचे इथले मंदिरही भव्य-दिव्य न अप्रतिम असून ते सन १९४२ मध्ये बांधलेले आहे, असे गावकरी सांगतात. या मंदिराचा परिसरही अत्यंत रम्य असाच आहे. गडाहून आल्यावर किंवा जाण्यापूर्वीच या हनुमंताचे अवश्य दर्शन घ्यावे.

हनुमान मंदीर ... १

हनुमान मंदीर ... २

इथल्या भटकंतीत किल्ल्याच्या पायथ्याला एक व भोवतालात एक अशी दोन विशेष अप्रुपंही आपणांस पहावयास मिळतात; ती पुढीलप्रमाणे..

१.  ऐतिहासिक बारव :

पेमगिरी किल्ल्याची सैर संपवून खाली गावात उतरताच डाव्या हाताच्या रस्त्याने अगदी हाकेच्या अंतरावर आपणांस ही बारव पहावयास मिळते. ही बारव अहिल्यादेवी होळकर यांच्यावेळची असल्याचे तेथील फलक दर्शवितो. या बारवेमधील भिंतीत एक शिलालेखही आहे.

ऐतिहासिक बारव.. १

२.  विशाल वटवृक्ष :

पेमगिरीपासुन जवळच साधारण दोन कि.मी. वर 'मोरदरा' या भागात एक विशाल वटवृक्ष आहे. हा वटवृक्ष सुमारे तीनेकशे वर्षे जुना आहे; असे गावकरी सांगतात. या वृक्षाच्या मुख्य खोडाचा घेर ५८ फुट असून जवळपास एकूण ९० पारंब्यांनी या झाडाचा उत्तर - दक्षिण व्यास ३०० फुटापर्यंत तर पूर्व- पश्चिम व्यास २८० फुटांवर व्यापला आहे.

विशाल वटवृक्ष ... १

विशाल वटवृक्ष ... २

विशाल वटवृक्ष ... \३

विशाल वटवृक्ष ... ४

विशाल वटवृक्ष ... ५

यासंदर्भात एक आख्यायिकाही सांगितली जाते. खूप वर्षांपुर्वी जाकमतबाबा नावाचा एक बाबा शेळ्या चारण्यासाठी या भागात आला होता. त्यावेळी एका शेळीवर वाघाकडुन झालेल्या हल्ल्यातुन तिचा बचाव करण्यासाठी त्याने त्या वाघाशी प्रतिकार सुरु केला. या घटनेचा आरडाओरडा ऐकून जाकमतबाबाची बहीण #जाखाई तेथे आली व तीही शेळी वाचविण्यासाठी प्रयत्न करु लागली. मात्र, दुर्दैवानं यावेळी तो वाघ,  जाकमतबाबा व त्याची बहीण जाखाई या तिघांचाही मृत्यु होतो. या घटनेत वापरल्या गेलेल्या कुऱ्हाडीचा दांडाही या झाडाच्या बुंध्यात खोचलेला असल्याचे ग्रामस्थ श्रद्धापूर्वक सांगतात. या बुंध्यात आज जाकमतबाबांचे देवस्थान वसविण्यात आल्याचे पहावयास मिळते. कालौघात, या वटवृक्षाच्या फांद्या तथा पाने तोडल्यास बाबा शासन करतात, यावरही लोकांची श्रद्धा बसली. साहजिकच, त्यामुळे वृक्षतोड टळली आणि आज हा वटवृक्ष सुमारे अडीच एकरमध्ये पसरलेला आपणांस दिसून येतो. एवढेच नव्हेतर आजमितीला अख्ख्या महाराष्ट्रात हा सर्वांत विशाल वटवृक्ष असल्याचेही येथे सांगितले जाते.

टाकळी ढोकेश्वरची लेणी, पळशीचा किल्ला आणि विठठल मंदिर, जामगावचा किल्ला आणि पारनेरचे सोमेश्वर मंदिर

gar)

सप्तमातृका, टाकळी ढोकेश्वरची लेणी

ऑक्टोबर महिना सुरु झाला की, ऑक्टोबर हिटमुळे एक महिना ट्रेकना विश्रांती असते. पण भटकंतीच वेड काही घरी स्वस्थ बसू देत नाही. या ऑक्टोबर मध्ये एका शनिवारी सकाळी असाच एक झंजावती दौरा काढला. नर जिल्ह्यातील टाकळी ढोकेश्वरची लेणी, पळशीचा किल्ला आणि विठठल मंदिर, जामगावचा किल्ला आणि पारनेरचे सोमेश्वर मंदिर अशी चार ठिकाण बघण्याची योजना होती. डोंबिवलीहून एकूण अंतर ५०० किमी पेक्षा जास्त असल्याने सकाळी सहा वाजतच गाडी काढली आणि थेट माळशेज घाटातील बोगद्याच्या पुढे असलेल्या टपरीवर थांबलो. एका मस्त धबधब्याच्या पार्श्वभुमीवर सकाळच्या कोवळ्या उन्हात गरमागरम चहा आणि नाश्ता करुन पुढचा प्रवास चालू केला.

टाकळी ढोकेश्वरची लेणी असलेली छोटीशी टेकडी

कल्याण - नगर रस्त्यावर नगरच्या अलिकडे ४० किलोमीटरवर आणि कल्याण पासून १७० किलोमीटरवर टाकळी ढोकेश्वर गाव आहे. महामार्ग सोडून गावात जाणार्‍या रस्त्याने गाव पार करुन पुढे गेल्यावर टाकळी ढोकेश्वरची लेणी असलेली छोटीशी टेकडी दिसते. लेण्यांपर्यंत जाण्यासाठी पायर्‍या बांधलेल्या आहेत. लेण्यांपासून पाऊण उंचीवर मध्ययुगात बांधलेले प्रवेशव्दार आणि त्याच्या बाजूची तटबंदी दुरुनच लक्ष वेधून घेतात. पायर्‍यांच्या सुरुवातीलाच एक दगडी रांजण आडवा पडलेला आहे. पायर्‍या चढतांना प्रवेशव्दाराच्या अलिकडे उजव्या बाजूला दोन समाधी मंदिरे आहेत. त्यावर दगडी फ़ुल आहेत. याच ठिकाणी एक शरभ शिल्पही पडलेल आहे. हा दरवाजा आणि त्याच्या बाजूची तटबंदी जेंव्हा बांधली असेल तेंव्हा त्याच्या बाजूला हे शरभ शिल्प असणार पण कालांतराने डागडूजी करतांना ते मुळ जागेवरून काढून टाकले असावे. अश्या प्रकारचे नक्षीकाम केलेले दगड पायर्‍या चढतांना पायर्‍यांमध्येही आढळतात.  

टाकळी ढोकेश्वर प्रवेशव्दार 

 टाकळी ढोकेश्वरचे मुख्य लेण प्रशस्त आहे. लेण्यात शिरतांना दोन्ही बाजूला शालभंजिकेच्या मुर्ती कोरलेल्या आहेत. सभामंडप चार खांबांवर तोललेला आहे. सभामंडपातील डाव्या बाजूच्या भिंतीवर पाच वृक्षांखाली बसलेल्या सप्तमातृका त्यांच्या वहानांसह कोरलेल्या आहेत. त्यांच्या एका बाजूला गणेशाची तर दुसर्‍या बाजूला वीरभद्राची मुर्ती कोरलेली आहे. गाभार्‍याच्या दारावर व्दारपाल कोरलेले आहेत. गाभार्‍यात पिंड आणि सभामंडपात नंदी आहे. गाभार्‍या भोवती प्रदक्षिणापथ कोरुन काढला आहे. या प्रदक्षिणा मार्गावर अनेक वीरगळ ठेवलेल्या आहेत. एक मोठा नंदी आणि सर्पशिळा येथे ठेवलेल्या आहेत.

लेण्याचा सभामंडप आणि गर्भगृह,टाकळी ढोकेश्वर 

मुख्य लेण्याच्या बाजूला पाण्याचे टाके कोरलेले आहे. त्यात पाणी येण्यासाठी टेकडीच्या वरपासून दगडात पन्हाळी कोरुन काढलेली आहे. या टाक्याच्या वरच्या बाजूला दुसरे पाण्याचे टाके आहे. त्याला सीता न्हाणी या नावाने ओळखतात. या टाक्यापर्यंत जाण्यासाठी दगडात खोबण्या कोरलेल्या आहेत. लेण्याचा परिसर नीटनेटका आणि स्वच्छ ठेवलेला आहे.

पाण्याचे टाके

सीता न्हाणीला जाण्यासाठी दगडातल्या खोबण्या

फ़ुलझाडांची लागवड करुन परीसर सुशोभित केलेला आहे. या ठिकाणाहून दुरवरचा परिसर दिसतो. आम्ही लेण्यांच्या परिसरात आलो तेंव्हा तेथे पांढरा लेंगा सदरा घातलेले आजोबा होते. लेण्यांची साफ़सफ़ाई करण्याची जबाबदारी त्यांच्याकडे होती. अशा स्थानिकांशी गप्पा मारल्यावर अनेक नवीन गोष्टी कळतात असा माझा अनुभव आहे. आजोबांशी संवाद साधायचा प्रयत्न केल्यावर त्यांनी पहिला प्रश्न विचारला तंबाखू आहे का? तो आमच्याकडे नसल्याने त्यांची निराशा झाली आणि त्यांनी आमच्या प्रश्नांची उत्तर देण्यचे टाळले आणि एका जागी जाऊन चक्क झोपले.  

टाकळी ढोकेश्वरची लेणी पाहून झाल्यावर आता पळशीचा किल्ला पाहायचा होता. त्यासाठी पुन्हा टाकळी ढोकेशवर गावातून महामार्गावर येऊन उजव्या बाजूला परळीचा रस्ता पकडावा . टाकळी ढोकेश्वर - पळशी अंतर २५ किलोमीटर आहे. पळशी नदीच्या काठी पळशीचा भुईकोट किल्ला आहे. या किल्ल्यात असलेल्या पळशीकरांच्या वाड्यात लाकडावर केलेले अप्रतिम कोरीवकाम पहाण्यासारखे आहे. पळशी किल्ल्याबाहेर असलेले विठ्ठल मंदिरही अप्रतिम कोरीवकामाचा नमुना आहे. पळशी गाव जवळ यायला लागल्यावर किल्ला दिसायला लागला.

पळशीच्या भुईकोट

पळशीच्या भुईकोटाला १६ बुरुज आणि ४ दरवाजे आहेत. त्यातील २ दरवाजे मोठे असून दोन दरवाजे लहान आहेत. किल्ल्याच्या उत्तरेला आणि पूर्वेला असलेल्या मोठ्या दरवाजातून थेट गाडी घेऊन किल्ल्यात जाता येते. किल्ल्यात गाव वसलेले असल्याने किल्ल्याच्या उत्तर भागात पक्के रस्ते बनवलेले आहेत. किल्ल्याचा उत्तर दरवाजा आणि त्याच्या बाजूचे भक्कम बुरुज आजही दिमाखाने उभे आहेत, गावकर्‍यांनी याला रंग लावून शोभा घालवलेली आहे. दरवाच्या दोन्ही बाजूला दोन शिलालेख कोरलेले आहेत. दरवाजातून गाडी घेऊन किल्ल्यात जाता येते. 

पळशीकरांचा वाडा

किल्ल्यात शिरल्यावर चौफ़ेर वस्ती दिसते. या वस्तीतून महादेव मंदिराकडे चालत जाण्यास ५ मिनिटे लागतात. या मंदिराचे दगडी बांधकाम वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. मंदिराच्या मागच्या भिंतीवर हनुमान कोरलेला आहे. गाभार्‍या समोर मोठे कासव आहे. मंदिरासमोर एक वीरगळ आहे. मंदिर पाहून पुढे गेल्यावर उजव्या बाजूस एक गल्ली जाते या गल्लीत एक मोठा तोफ़गोळा पडलेला आहे. तेथेच दोन पुरातन दिपमाळा आहेत. तेथून पुढे गेल्यावर पळशीकरांचा वाडा आहे. 

पळशीकरांचा वाडा

पळशीकरांचा वाडा

पळशीकरांचे वंशज रामराव कृष्णराव पळशीकर यांच्या ताब्यात सध्या हा वाडा आहे. या वाड्याचा दरवाजा आणि त्याची चौकट यावर सुंदर कोरीवकाम केलेले आहे. या दरवाजातून आत शिरल्यावर एक बोळ लागतो. तो पार केल्यावर डाव्या बाजूला वाड्याचे दुसरे दार आहे. त्यातून आत गेल्यावर आपण वाड्याच्या चौकात प्रवेश करतो. वाड्यात सध्या दोन भाडेकरु राहातात. वाडा बांधला तेंव्हा दुमजली होता पण आज केवळ एकच मजला शिल्लक आहे. चौकात शिरल्यावर वाड्याच्या खांबांवर, हस्तांवर केलेले अप्रतिम नक्षीकाम पाहायला मिळते. वाड्याला तळघर आहे पण ते सध्या बंद केलेले आहे. चौकात मोरी असून त्यात एक दगडी पाट आहे. वाड्यात शिरल्यावर उजव्या बाजूला देवघर आहे. त्यात जुने टाक आणि मुर्ती आहेत. देवघरच्या बाजूला असलेल्या खोलीच्या चौकटीवर कोरीवकाम केलेले आहे. याच खोलीत वाड्यातील आड आहे.

पळशीकरांचा वाडा

लाकडावरील नक्षीकाम , पळशीकरांचा वाडा

देवघर, पळशीकरांचा वाडा

वाड्याच्या पहिल्या मजल्यावरील खांब पाम वृक्षा सारखे कोरलेले आहेत. वाड्याचा दुसरा मजला कोसळलेला असल्याने त्यावर पत्रे घातलेले आहेत. वाड्याची कुठल्याही प्रकारची निगा न राखल्याने त्याची दुरावस्था झालेली आहे.

 वाडा पाहून बाहेर आल्यावर समोर एका दुमजली इमारतीचे अवषेश दिसतात. याठिकाणी दुसरा वाडा होता. या वाड्याच्या दोन भिंती कशाबशा उभ्या आहेत. त्या भिंतीतले कोनाडे पाहाण्यासारखे आहेत. या वाड्याची गावातल्या लोकांनी हागणदरी केलेली आहे. त्यामुळे येथे थोडा वेळ उभ राहाणे कठीण आहे. या दोन वाड्यांच्या मधून एक वाट देवीच्या मंदिराकडे जाते. मंदिरात डोक्यावर नागाचा फ़णा असलेली, हातात चक्र, गदा घेतलेली आणि पायाशी हत्ती असलेली देवीची मुर्ती आहे.   

         देवीचे मंदिर पाहून पुन्हा महादेव मंदिराच्या चौकात येऊन मंदिराकडे पाठ करुन सरळ चालत गेल्यावर ५ मिनिटात आपण पूर्व दरवाजापाशी पोहोचतो. दरवाजाच्या दोन्ही बाजूस भक्कम बुरुज आहेत. दरवाजाच्या बाहेर थोड्या अंतरावर पळशी नदीचे अरुंद पात्र आहे. दरवाजावर चढून जाण्यासाठी पायर्‍या आहेत. दरवाजा वरून संपूर्ण किल्ला आणि आजूबाजूचा परीसर दिसतो.

विठ्ठल मंदिर, पळशी

व्याल आणि हत्ती, विठ्ठल मंदिर, पळशी

पूर्व दरवाजातून बाहेर पडून नदीचे पात्र ओलांडून गेल्यावर आपण विठ्ठल मंदिरापाशी येते. येथे नदीला बांध घातल्यामुळे जलाशय तयार झाला आहे. या जलाशयाच्या एका बाजूला विठ्ठल मंदिर आणि दुसर्‍या बाजूला शंकर मंदिर आहे. जलाशयाच्या पार्श्वभूमीवर दोन्ही मंदिरे सुंदर दिसतात. विठ्ठल मंदिराच्या बाहेर नदीपात्राला लागून पुष्कर्णी आहे. मंदिराला भव्य प्रवेशव्दार आहे. त्यावरील कोरीवकामावर इस्लामी प्रभाव जानवतो. मंदिर तटबंदीच्या आत वसलेले आहे. प्रवेशव्दारावर नगारखाना आहे. मंदिर नागर शैलीतले आहे. मंदिराचा सभामंडपात कासव आहे. हे कासव थेट किल्ल्यातील महादेव मंदिरातील कासवाची प्रतिकृती आहे. सभामंडपाच्या छता़ची आतील बाजूची रचना महादेव मंदिराच्या छतासारखीच आहे. गर्भगृहाच्या व्दारपट्टीवर कोरीवकाम केलेले आहे. दरवाजच्या वरच्या बाजूस श्रीकृष्ण आणि गोपिका कोरलेल्या आहेत. उजव्या बाजूला गणपती आणि डाव्या बाजूला श्रीकृष्णाची मुर्ती आहे.गर्भगृहात विठ्ठलाची नविन मुर्ती आहे. बाजूला काही नव्या जुन्या मुर्ती मांडून ठेवलेल्या आहेत. मंदिराच्या खांबांवर फ़ारसे नक्षीकाम नाही पण त्यावर मोर आणि हत्ती कोरलेले आहेत. 

मंदिराला बाहेरुन प्रदक्षिणा मारताना तीन दिशांना तीन देव कोष्टक दिसतात त्यात विष्णू आणि महिषासूर मर्दिनीची मुर्ती आहे. मंदिराच्या बाहेरील भिंतींवर नक्षीकाम आणि नेहमी आढळणार्‍या सुरसुंदरी दिसत नाहीत. पण दोन फ़ुलांच्या पट्ट्या आणि कळसाच्या खालील बाजूस किर्तीमुखाची पट्टी पाहायला मिळते. गर्भगृहातील पाणी बाहेर जाण्यासाठी जो सांडवा आहे तेथे मकरमुख बसवलेले आहे. मंदिराच्या तटबंदीला असलेल्या जीन्याने फ़ांजीवर चढून कळस जवळून निरखता येतो. कळसात चार देवकोष्टक असून त्यात विष्णूच्या मुर्ती आहेत. छोटे छोटे कळस एकमेकात गुंफ़ून मुख्य कळसाची रचना करण्यात आली आहे. प्रवेशव्दाराच्यावर असलेल्या नगारखान्यात जाऊन बसलो . बाहेर ऑक्टोबरच्या दुपारचे उन रणरणत होते. नदीवरुन येणारी गार वार्‍याची झुळूक, नगारखान्यातली सावली आणि मंदिरात उभा असलेल्या वारकर्‍याच्या एकतारीतून एकाच सुरात, संथ लयीत ऐकू येणार संगीत यामुळे मस्त समाधी लागत होती . पण पोटात ओरडणारे कावळे आणि आजच्या दिवसात बघायची राहीलेली दोन ठिकाणे यामुळे समाधी सोडून निघण भाग होते. नदीच्या काठा पल्याडचे शिवमंदीर पाहून जामगावच्या किल्ल्याकडे निघालो. जामगावला जाण्यासाठी पुन्हा टाकळी ढोकेश्वरला जाणे आवश्यक होते. तिथे हायवे वर असलेल्या धाब्यावर पोट्पूजा उरकून जामगावचा किल्ला गाठला. 

मुख्य प्रवेशव्दार, जामगावचा भुईकोट 

जामगावच्या भुईकोटाला एका टेकडीची पार्श्वभूमी आहे. त्यामुळे जामगावच्या किल्ल्याची तटबंदी टेकडीच्या दोन बाजूंना भिडवलेली आहे. पण टेकडीच्या संरक्षणाची काही व्यवस्था केलेली आढळत नाही. ८६ एकरावर पसरलेल्या या किल्ल्याच्या तटबंदीत २० बुरुज आणि ४ दरवाजे आहेत. त्यातील ३ दरवाजे बंद केलेले असून एकाच दरवाजातून किल्ल्यात जाता येते. जामगाव पारनेर रस्त्यावर मळगंगा मंदिराच्या समोर किल्ल्याचा मुख्य दरवाजा आहे. सध्या हा दरवाजा बंद केलेला आहे पण त्याच्या बाजूचे दोन भक्कम बुरुज आणि तटबंदी आजही सुस्थितीत आहे. हा दरवाजा पाहून रस्त्याने पुढे गेल्यावर किल्ल्याचा पुर्वाभिमुख दरवाजा दिसतो. या दरवाजाच्या समोरच्या बाजूला रस्त्याच्या पलिकडे हनुमानाचे मंदिर आहे. हनुमानाचे दर्शन घेऊन किल्ल्यात प्रवेश केल्यावर समोर दुहेरी तटबंदी दिसते या तटबंदीत महादजी शिंदे यांचा वाडा आहे. या वाड्याकडे न जाता प्रथम डाव्या बाजूला दिसत असलेल्या मंदिराकडे गेलो. येथे पेशवेकालिन मंदिर शैलीतले रामाचे मंदिर आहे. समोरच्या देवळीत हनुमानाची मुर्ती आहे. राम मंदिरात राम, लक्ष्मण, सीता यांच्या मुर्ती आहेत. मंदिरात गावकर्‍यांचा वावर नसल्याने मंदिर अस्वच्छ झालेले आहे. रामाचे मंदिर पाहून समोर दिसणार्‍या विठ्ठल रखुमाईच्या मंदिर गेलो. त्याचीही निगा राखली जात नाही. या मंदिराच्या मागच्या बाजूला काही अंतरावर किल्ल्याचा मुख्य दरवाजा आहे (जो बंद केलेला आहे. . दोन्ही मंदिरे पाहून आल्या वाटेने परत वाड्या कडे जाणार्‍या रस्त्यावर दोन्ही बाजूला अनेक वास्तूंचे चौथरे दिसतात. कारण पूर्वीच्या काळी या किल्ल्यातच जामगाव वसलेले होते. नंतरच्या काळात ते किल्ल्या बाहेर वसवण्यात आले.

शिंदेंचा वाडा, जामगाव किल्ला 

वाड्याकडे जातांना उजव्या बाजूला ३ कमानी असलेली मशिदीची इमारत दिसते. तर डाव्या बाजूला एक वीटांनी बांधलेली पडकी इमारत पाहायला मिळते. पुढे गेल्यावर दोन्ही बाजूला मजबूत तटबंदी पाहायला मिळते. वाड्याचे संरक्षण करण्यासाठी त्याला पुढील बाजूने दुहेरी तटबंदी बांधलेली पाहायला मिळते. हि तटबंदी ओलांडल्यावर वाड्याच्या भोवतीची तटबंदी आणि त्यात असलेला छोटा दरवाजा दिसतो. या तटबंदीला एकूण सहा बुरुज आहेत. दरवाजातून आत गेल्यावर डाव्या बाजूला घोड्यांच्या पागा दिसतात. समोरच्या बाजूला आठ पायर्‍या आहेत त्या चढून गेल्यावर आपण वाड्या समोर येतो. वाड्या समोरच उजव्या बाजूला प्रशस्त विहिर आहे. वाडा दुमजली आहे. वाड्यात अनेक वर्षे रयत शिक्षण संस्थेच्या ताब्यात असल्याने त्यात काही बदल केलेले आहेत. वाडा पूर्ण फ़िरुन पाहाता येतो. वाड्यात फ़ारसे कोरीवकाम किंवा नक्षीकाम केलेले नाही. वाड्याच्या गच्ची वरून किल्ल्याचा संपूर्ण परिसर दिसतो. वाड्याच्या भिंतीतही जंग्या आहेत. वाडा पाहून विहिरी जवळ वाड्याच्या तटबंदीत असलेल्या दुसर्‍या दरवाजाने बाहेर पडावे. तेथून वळसा घालून मुख्य प्रवेशव्दारापाशी आल्यावर आपली गडफ़ेरी पूर्ण होते. किल्ला पाहाण्यासाठी शनिवार किंवा रविवार निवडावा कारण इतर दिवशी कॉलेज चालू असल्यामुळे वाडा पाहाता येत नाही. वाड्याची आता खुप पडझड झाली आहे आणि तो सांभाळणे रयत शिक्षण संस्थेला जड जात असल्याने वाड्याच्या बाजूलाच कॉलेजची नवी इमारत बांधण्यात येणार आहे असे तेथिल एका माणसाने सांगितले.

सोमेश्वर मंदिर, पारनेर 

जामगावच्या किल्ल्याचा निरोप घेऊन पारनेरचा रस्ता पकडला. पारनेरच्या पुढे ४ किमीवर दोन ओढ्यांच्या संगमावर  सोमेश्वर मंदिर आहे. या निसर्गरम्य ठिकाणी पराशर ऋषींची तपोभुमी होती असे स्थानिक लोक मानतात. या जागेत सध्या असलेल्या सोमेश्वर मंदिराचे बांधकाम मात्र मध्ययुगात झालेले असावे. मंदिरापर्यंत जाण्यासाठी ओढ्यावर बांधलेला पुल ओलांडावा लागतो. येथे दोन्ही ओढ्यांवर बांधारे बांधून पाणी अडवलेले आहे. येथुन मंदिराचे होणारे प्रथम दर्शन आपल्याला या जागेच्या प्रेमात पाडते. मंदिरासाठी या जागेची योजना ज्याने केली तो खरच निसर्गप्रेमी रसिक माणूस असणार. मंदिराच्या प्रांगणात जमिनीवर बांधलेला एक घुमट आहे . घुमटाखाली  उतरण्यासाठी पाय‍र्‍या आहेत. पायर्‍या उतरुन गेल्यावर छोटासा काळोखी गाभारा आहे. त्यात पिंड आहे. गाभार्‍यात हवा खेळती राहावी यासाठी छ्ताला झरोके आहेत. हे मंदिर खास ध्यानधारणा करण्यासाठी बनवलेले असावे. मुख्य मंदिर दगडात बांधलेले आहे. मंदिराच्या भिंतींवर कोणत्याही प्रकारचे कोरीवकाम किंवा मुर्ती नाहीत. मात्र मंदिराच्या परिसरात अनेक जीर्ण मुर्ती व्यवस्थीत ठेवलेल्या पाहायला मिळतात. त्या जुन्या मंदिराच्या असाव्यात. मंदिर पाहून परत पुलापाशी येऊन मंदिराच्या विरुध्द दिशेला गेल्यास दगडात बांधलेली सुंदर पुष्कर्णी आणि त्याच्या बाजूला बांधलेल्या कमानदार ओवर्‍या पाहायला मिळतात. पावसाळ्यात आणि त्यानंतरच्या काही महिन्यात हा परिसर नितांत सुंदर दिसतो. एव्हाना सूर्य मावळला होता. त्यामुळे अधिक वेळ न घालवता परतीचा प्रवास चालू केला. 

पुष्कर्णी, सोमेश्वर मंदिर, पारनेर 

टाकळी ढोकेश्वरची लेणी, पळशीचा किल्ला, जामगावचा किल्ला आणि सोमेश्वर मंदिर पाहून घरी न परतता नगरला मुक्काम केल्यास दुसर्‍या दिवशी नगरचा किल्ला, रणगाडा म्युझियम (यावर आधीच ब्लॉग लिहिलेला आहे), फ़राह भाग इत्यादी ठिकाणे पाहात येतील. टाकळी ढोकेश्वरच्या १७५ पायर्‍या सोडल्यास बाकी सर्व ठिकाणे जनिमीवर असल्याने कोणालाही सहज भेट देता येईल .

सोमेश्वर मंदिर, पारनेर 

जाण्यासाठी :- कल्याण - नगर रस्त्यावर नगरच्या अलिकडे ४० किलोमीटरवर आणि कल्याणपासून १७० किलोमीटरवर टाकळी ढोकेश्वर गाव आहे. टाकळी ढोकेश्वर गावातून एक रस्ता (अंतर २५ किमी) अंतरावरील पळशी गावाकडे जातो. कल्याण ते पळशीचा किल्ला हे अंतर १९१ किमी आहे. (पुणे - शिरुर - पारनेर - टाकळी ढोकेश्वर - पळशीचा किल्ला हे अंतर १३३ किलोमीटर आहे.)

कल्याण - नगर रस्त्यावर टाकळी ढोकेश्वर गावातून एक रस्ता (अंतर ३३ किमी) पारनेरला जातो. पारनेरहून १२ किलोमीटरवर जामगावचा किल्ला आहे. कल्याण ते जामगावचा किल्ला हे अंतर २०३ किमी आहे. जामगावचा किल्ला पारनेर जामगाव रस्त्याला लागून आहे. पारनेर गावातून ४ किलोमीटरवर सोमेश्वर मंदिर आहे. (पुणे - शिरुर - जामगावचा किल्ला हे अंतर १०५ किलोमीटर आहे.)

टाहाकारीचे मंदिर ( Tahakari Temple )

महाराष्ट्राच्या कानाकोपर्‍यात अनेक छोट्या गावात प्राचिन कलाकुसर केलेली मंदिर आहेत. एकेकाळी त्याकाळच्या व्यापारी मार्गावर बांधलेली ही मंदिर आज आडबाजुला पडली आहेत. प्राचिन काळी घाटवाटांचे/ व्यापारी मार्गांचे रक्षण करण्यासाठी ज्याप्रमाणे किल्ले बांधले गेले तशीच त्याकाळच्या राज्यकर्त्यांनी या मार्गांवर मंदिरांचीही निर्मिती केली. या मार्गांवरुन प्रवास करणार्‍या व्यापारी तांड्यांची, पांथस्थांची विश्रांतीची राहाण्याची सोय या मंदिरात होत असे. व्यापार्‍यांनी केलेल्या दानामुळे या मंदिरांचा दैनंदिन खर्च आणि डागडुजीची कामे होत अशी परस्पर पूरक रचना होती. इसवी सनाच्या बाराव्या शतकात टाहाकारीच्या मंदिराची निर्मिती यादव वंशीय राजांनी केली असावी.

    सह्याद्रीच्या उत्तर दक्षिण रांगेची सुरुवात इगतपुरी परिसरातून थळ (कसारा) घाटाच्या पूर्वेकडे जाते. याच रांगेला “कळसूबाई रांग” म्हणतात. याच रांगेच्या पश्चिमेकडे अलंग, मदन, कळसूबाई तर पूर्वेकडे औंढा, पट्टा, बितनगड, आड हे किल्ले आहेत. श्री एकनाथ महाराजकृत श्री भावार्थ रामायणाच्या अरण्यकांडात या पूरातन अवंध व पट्टा किल्ल्य़ांच्या परीसराचा उल्लेख आढळतो.

रावणाचा छेदिला आंगोठा

तेथे झाला औंढापट्टा

त्रिंबकीच्या बिकटघाटा

अवंढा-पट्टा प्रसिध्द !!

     या पट्टा किल्ल्याच्या डोंगरात उगम पावणार्‍या आढळा नदीच्या काठावर किल्ल्यापासून २५ किमी अंतरावर ‘टाहाकारी’ हे लहानसे गाव आहे. अहमदनगर जिल्हयातील, अकोले तालुक्यात येणार्‍या टाहाकारी गावात "जगदंबेचे " प्राचिन मंदिर आहे. मंदिर म्हटल की दंतकथा आलीच. नाशिक परीसर रामायणाशी संबंधित आहे. त्यामुळे या मंदिराची दंतकथाही रामाशी निगडीत आहे. प्रभू श्रीराम सीतेचा शोध घेत या परिसरातून जात होते. सीतेच्या विरहाने व्याकूळ होऊन श्रीराम विलाप करीत होते. त्याचवेळी शिव-पार्वती आकाशातून विहार करीत होते. त्यांनी प्रभू श्रीरामचंद्रा॔ना व्याकूळ झालेल्या अवस्थेत पाहिले. श्रीरामाला पत्नीसाठी विलाप करताना पाहून माता पार्वतीने प्रभू श्रीरामचंद्राची परिक्षा घेण्याचे ठरविले. सीतेचे रूप घेऊन पार्वती रामाला सामोरी गेली. प्रभू श्रीरामचंद्रांनी सीतेच्या रुपातील पार्वती मातेला ओळखले आणि तीला वंदन केले. तेव्हा माता पार्वती खजील होऊन येथेच अंतर्धन पावली आणि श्री जगदंबा रूपाने पुन्हा प्रगटली. तेथेच आता जगदंबेचे मंदिर बांधलेले आहे.

हेन्री कौसेन्स यांनी १८८० मधे काढलेला मंदिराचा फ़ोटो.

टाहाकारी गावातील आढळा नदीवरील पूल ओलांडल्यावर मंदिराचे सिमेंटचे तीन पांढरे कळस दिसायला लागतात. मंदिरा जवळ पोहोचल्यावर मंदिरा भोवती असलेली सात फ़ूट उंच तटबंदी दिसते. तटबंदीतील पूर्व दरवाजातून आपला मंदिराच्या प्रांगणात प्रवेश होतो. मंदिर उत्तराभिमुख आहे. त्याचे तोंड उत्तरेला म्हणजेच आढळा नदीकडे आहे. टाहाकारी मंदिराची बांधणी हेमाडपंथी पध्दतीची आहे. या प्रकारात चुन्याचा वापर न करता मंदिराचे दगड एकमेकात अडकवले जातात. मंदिराचे मुळचे तीन कळस कोसळलेले असुन त्याजागी सिमेंटचे अतिशय बेढभ कळस बांधलेले आहेत. तसेच मंदिराच्या समोर सिमेंटचा सभामंडप बांधुन मंदिराची शोभा घालवायाचा पूर्ण प्रयत्न करण्यात आला आहे. आपले नशिब म्हणजे दगडी बांधणीचे मंदिर अजुनही जसेच्या तसे ठेवलेले आहे.

    

  टाहाकारीच हेमाडपंथी मंदिर भूमीज पध्दतीचे आहे. या मंदिराचे मुख मंडप, मंडप, अंतराळ व गर्भगृह असे चार भाग आहेत. मंदिर चारफ़ूट उंच दगडी जोत्यावर (ज्याला "अधिष्ठान" म्हणतात) उभ आहे. जोत्यावर पुष्प पट्टी आणि पद्म पट्टी कोरलेली आहे, मंदिराच्या मुख मंडपाच्या सज्जावर वेगवेगळी शिल्प कोरलेली आहेत, त्यात मैथुन शिल्पही आहेत. मुख मंडपातून सभामंडपात शिरल्यावर समोरच खांबाला टेकवून ठेवलेल्या दोन मुर्ती दिसतात. त्यातील एक शंकर पार्वतीची आहे, तर दुसरी गणपतीची आहे. मंदिराच छत ७२ खांबांवर तोललेल आहे. खांबांवर विविध प्रकारची नक्षी, शिल्प, किर्तीमुख, भौमित्तीक आकृत्या काढलेल्या आहेत. खांबांच्या टोकाला छत तोलणारे यक्ष कोरलेले आहेत. मुख्य मंडपाच्या छतावरचे वर्तूळाकार नक्षीकाम अप्रतिम आहे. या वर्तूळाकार कोरीवकामात फ़ुल, सिंह आणि आठ अप्सरांच्या मुर्ती कोरलेल्या आहेत. मंदिराच्या सभामंडपाच्या पूर्व, पश्चिम व दक्षिण या तीन बाजुस तीन गर्भगृह आहेत. या रचनेला त्रिदल रचना म्हणतात. मुख्य गर्भगृह आणि सभामंडप यांच्या मध्ये अंतराळ आहे.

     मुख्य गर्भगृहाच्या प्रवेशव्दारावर सुंदर नक्षीकाम केलेले आहे. गर्भगृहात देवीचा तांदळा आणि जगदंबेची अठरा भूजा असलेली काष्ठमुर्ती आहे. देवीच्या हातांमध्ये विविध प्रकारची आयुधे आहेत. श्री जगदंबा माता वाघावर आरूढ असून ‘महिषासुर मर्दीनीच्या’ अवतारात आहे. सभामंडपाच्या दोन बाजुस असलेल्या गर्भगृहात पूर्वेस महालक्ष्मी आणि पश्चिमेस भद्रकाली (महाकाली) देवीच्या सुबक मुर्तीं आहेत.

     मंदिराचा अंतर्भाग पाहुन मंदिराला बाहेरुन प्रदक्षिणा घालायला सुरुवात केल्यावर अनेक कोनात दुमडलेला बाह्यभाग समोर येतो. यामुळे निर्माण झालेल्या कोनाड्यांमधे सुरसुंदरींच्या मुर्ती बसवलेल्या आहेत. यात शुकसारीका, नृत्य करणारी, वादन करणारी,शस्त्र धारण केलेली इत्यादी अनेक प्रकारच्या सुरसुंदरींच्या मुर्ती आहेत. मंदिर प्रदक्षिणा सुरु केल्यावर पूर्वेकडील भिंतीवर कोरलेली गजाननाची मुर्ती पाहायला मिळते. पूर्वेकडील गर्भगृहा मागिल देवकोष्टात चामुंडेची मुर्ती आहे. चामुंडा हे देवीच क्रुर रुप आहे. हडकुळं शरीर, पोटावर विंचु, गळ्यात मुंडमाळा, हातातल्या दंडावरची कवटी, डाव्या हाताच्या करंगळीचे नख कुरतडताना दाखवलेली ही मुर्ती आपल लक्ष वेधुन घेते. या देवकोष्टका खाली गर्भगृहातील पाणी जाण्यासाठी पन्हाळी आहे. तिथे नेहमी प्रमाणे गोमुख न कोरता मकरमुख कोरलेल आहे. त्यावरील नक्षीकाम अप्रतिम आहे.

     मुख्य गर्भगृहा मागिल देवकोष्टात नृत्य करणार्‍या शंकराची मुर्ती कोरलेली आहे. त्याच्या पायाशी ताल वाद्य वाजवणारा गण आहे, तर डाव्या कोपर्‍यात बासरी वाजवणार गण कोरलेला आहे. या कोष्टाच्या महिरपीवर ब्रम्हा, विष्णु, महेश कोरलेले आहेत. पश्चिमेकडच्या गर्भगृहाच्या मागिल देवकोष्टात डमरु, तलवार आणि त्रिशुळ घेतलेल्या शंकराची मुर्ती कोरण्यात आलेली आहे. मुर्तीचा एक हात तुटलेला आहे.

     मंदिराची प्रदक्षिणा पूर्ण करुन मंदिरा समोर येउन नदीवरील घाटाच्या पायर्‍यांवर एक कोरीव खांब आहे. त्यावरील शिलालेख पुसट झाल्याने वाचता येत नाही.  खांबाच्या बाजुला शेषनागाचे मंदिर आहे. मंदिरा बाहेर काही वैशिष्ट्यपूर्ण समाधीचे दगड ठेवलेले आहेत. दोन फुट उंचीचे हे दगड अष्टकोनी असुन त्याच्या वर शिवलिंग, नंदी आणि पावले कोरलेली आहेत.

     मंदिर परीसरात भक्तांसाठी बांधलेला नविन हॉल आहे. पिण्याच्या पाण्याची व्यवस्था आहे. मंदिर परीसरातील झाडी, जवळून वाहाणारी नदी यामुळे हा परीसर रम्य झालेला आहे. या रम्य परीसराला आणि उन, वारा, पाउस यांचा मारा सहन करत गेली अनेक शतक उभ असलेल हे मंदिराच दगडी शिल्प पाहाण्यासाठी एकदा वाट वाकडी करायला काहीच हरकत नाही.

     मुंबईकर ,नाशिककर स्वत:च वाहान असल्यास एका दिवसात "टाहाकारीच जगदंबा मंदिर","टाकेदच जटायु मंदिर" पाहु शकतात. जर वेळेच व्यवस्थित नियोजन केल तर शिवरायांच्या चरण स्पर्शाने पावन झालेला "पट्टा किल्ला उर्फ विश्रामगड" ही पाहाता येइल आणि एका दिवसात त्रिस्थळी यात्रा घडेल.

जाण्यासाठी:- १) मुंबई - नाशिक रस्त्यावर इगतपुरीनंतर - घोटी गाव आहे. घोटी गावतून एक रस्ता सिन्नरला जातो. या रस्त्यावर भंडारदर्‍याला जाणारा फाटा फुटतो. या भंडारदर्‍याला जाणार्‍या रस्त्यावर टाकेद गाव आहे. घोटी पासून टाकेद पर्यंत पोहचण्यास पाऊण तास लागतो. टाकेदहुन टाहाकारीला जाणारा रस्ता आहे. इगतपुरी ते टाहाकारी अंतर ५८ किमी आहे.

२) पट्टा किल्ला मार्गे टाहाकारी :- मुंबई - नाशिक रस्त्यावर इगतपुरीनंतर - घोटी गाव आहे. घोटी गावतून एक रस्ता सिन्नरला जातो. या रस्त्यावर भंडारदर्‍याला जाणारा फाटा फुटतो. या भंडारदर्‍याला जाणार्‍या रस्त्यावर टाकेद गाव आहे. घोटी पासून टाकेद पर्यंत पोहचण्यास पाऊण तास लागतो. टाकेद गावा बाहेर प्राचीन राममंदिर आहे. रामायणातील जटायुने रावणाशी युध्द करुन इथेच प्राण सोडला अशी येथिल लोकांची श्रध्दा आहे. त्यामुळे या मंदिर संकुलात जटायुचे मंदिर सुध्दा आहे. जवळच रामाने जटायुला पाणी पाजण्यासाठी जमिनीत बाण मारुन तयार केलेला झरा व पाण्याचे कुंड आहे. टाकेदहून राम मंदिराला जाणार्‍या रस्त्यावर उजव्या हाताचा फाटा कोकणवाडी मार्गे पट्टा किल्ल्याच्या पायथ्याशी जातो. कोकणवाडी ते पट्टावाडी अंतर अर्ध्या तासाचे आहे. पट्टावाडी हे किल्ल्याच्या पायथ्याचे गाव आहे. पट्टावाडी पासुन ठाणगाव मार्गे २५ किलोमीटर वर टाहाकारी गाव आहे.

रणगाडा म्युझियम ( Tank Museum at Ahmednagar , Maharashtra )

रणगाडा म्युझियम

Tank Museum Ahmednagar, Maharashtra

      
      पहिल्या महायुध्दात रणगाडा या अदभुत वहानाच्या शोधाने अनेक युध्दांचे निकाल बदलले. कुठल्याही पृष्ठभागावरुन आग ओकत जाणार्‍या या वहानाने पायदळात महत्वाचे स्थान पटकावले. भारतीय युध्द इतिहासातही रणगाड्यांनी महत्वाची भूमिका बजावलीय. एकेकाळी विदेषी बनावटीचे रणगाडे वापरणारा आपला देश आज स्वत: निर्माण केलेले रणगाडेही वापरतोय. जागतिक आणि भारतीय सैन्यातल्या रणगाड्यांचा चालता बोलता इतिहास आपल्याला आशियातील एकमेव नगर येथील "रणगाडा म्युझियम" मध्ये पाहाता येतो.

    इसवीसनाच्या १५ व्या शतकात अहमदशाह बादशहाने अहमदनगरचा किल्ला आणि राजधानीचे शहर वसविले. या शहराचे भौगोलिक स्थान आणि महत्व पाहून इंग्रजांनी आपला सैन्यतळ याच गावात उभारला. स्वातंत्र्या नंतरही भारतीय लष्कराचा तळ या भागात ठेवण्यात आला. लष्कराच्या ताब्यात असलेल्या दारुगोळ्याच्या डंपिंग ग्राऊंडच्या जमिनीवर आशियातील एकमेव "रणगाडा म्युझियमची" निर्मिती करण्यात आली. इ.स. १६ फ़ेब्रुवारी १९९४ ला जनरल बी.सी. जोशी यांच्या हस्ते या म्युझियमच उदघाटन करण्यात आले. या संग्रहालयाची उभारणी आणि देखभाल Armored Corps Center and School, अहमदनगर या लष्करी आस्थापने तर्फ़े केली जाते. 

      नगर एसटी स्थानकापासून साधारणपणे ४ किमी अंतरावर, नगर - सोलापूर रस्त्यावर भारतीय बनावटीचा "विजयंता" रणगाडा आपले लक्ष वेधून घेतो. या रणगाड्या जवळून रणगाडा म्युझियमकडे जातांना प्रथम आपल्या गाडीची नोंद व तपासणी होते. कमानीतून आत शिरल्यावर माळरानातून जाणार्‍या रस्त्याच्या बाजूला ठेवलेला अमेरीकन बनावटीचा उध्वस्त "पॅटन रणगाडा" पाहायला मिळतो आणि आपली उत्सुकता चाळवली जाते. थोड्याच अंतरावर माळरानाचा कायापालट होऊन आपण गर्द झाडीने वेढलेल्या आणि नीटनेटक गवत राखलेल्या उद्यानापाशी पोहोचतो. येथे म्युझियम मधे प्रवेश करण्यासाठी प्रवेश शुल्का बरोबरच राज्य किंवा भारत सरकारने दिलेले फोटो आयडेंटी कार्ड जवळ असणे आवश्यक आहे. (उदा. पॅन कार्ड, ड्रायव्हींग लायसन्स, आधार कार्ड, इत्यादी.) 

"रोल्स राईस सिल्व्हर घोस्ट" Rolls Royce, Silver Ghost

" सेंच्युरीयन टर्ट" Centurion Turt Tank  

      
रणगाडा म्युझियम मधे प्राथमिक अवस्थेतील रणगाड्यांपासून पहिल्या आणि दुसर्‍या महायुध्दात वापरलेले ५० च्या वर रणगाडे लष्करी शिस्तीत मांडून ठेवलेले आहेत. पहिल्या चिलखती गाडी पासून आजच्या अद्ययावत रणगाड्या पर्यंतचा प्रगतीचा इतिहास इथे पाहायला मिळतो. म्युझियम मधे शिरल्यावर दोनही बाजूंना " सेंच्युरीयन टर्ट" ठेवलेले आहेत. रणगाड्यावरचा हा तोफ़ असलेला फ़िरता भाग कासवा सारखा दिसतो म्हणुन याला "टर्ट"(ल) म्हणतात. जमिनी वरुन जमिनीवर व जमिनी वरुन आकाशात मारा करण्यासाठी याचा उपयोग केला जात असे. रणगाड्यासारखी याला चाक किंवा पट्टे नसतात. त्यामुळे त्याला एका ठिकाणाहून दुसर्‍या ठिकाणी नेण्यासाठी दुसर्‍या वहानाची मदत घ्यावी लागते. टर्टच्या पुढे रोल्स राईस कंपनीची पहिली चिलखती गाडी (Armoured Car) ठेवलेली आहे. रणगाड्याच्या शोधापूर्वी युध्दभुमीवर वापरण्यासाठी ब्रिटनच्या रॉयल नेव्हल एयर सर्व्हीसेसनी १९१४ साली रॉल्स राईस कंपनी बरोबर "रोल्स राईस सिल्व्हर घोस्ट" या पहिल्या चिलखती गाडीची निर्मिती केली. पहिल्या महायुध्दात या गाडीचा वापर मोठ्या प्रमाणात झाला १९४१ मधे गाडीच उत्पादन बंद करे पर्यंत त्यात अनेक बदल केले गेल. भारतात जनरल डायरने जालियनवाला बाग मधे शिरण्यासाठी या चिलखती गाडीचा उपयोग केला होता. "रोल्स राईस सिल्व्हर घोस्टच्या मागे "Schmerer Panzersphah Wagen (8-RAD)" ही १९३४ मधे जर्मनीत वापरात असलेली चिलखती गाडी त्यावरील नाझींच्या उलट्या स्वस्तिकच्या चिन्हामुळे चटकन नजरेत भरते. 

"Schmerer Panzersphah Wagen (8-RAD)"

चिलखती गाडी मजबूत असली तरी तीची चाक हाच तीचा मोठा अडथळा होता. त्यामुळेच युध्दभुमीवर गाडीच्या वापराला मर्यादा पडत.  पहिल्या महायुध्दा दरम्यान सर्वच देश अशा एका वहानाच्या शोधात होते जे रस्ता नसलेल्या पृष्ठभागावरुन म्हणजेच खाच, खळगे, खंदक, तारा, कुंपणे, दलदल, खडक, वाळू, वाळवंट, टेकडी या सर्वांवरून मार्गक्रमण करु शकेल. त्याचवेळी शत्रुवर मारा सुध्दा करु शकेल. त्यातूनच १९१६ साली इंग्लंड आणि फ़्रान्स मधे जवळजवळ एकाच वेळी रणगाड्यांची निर्मिती झाली. सुरवातीच्या काळात हा शोध गुप्त ठेवण्यासाठी ब्रिटीशांनी या प्रोजेक्टला "मोबाईल वॉटर टॅंक" अस नाव दिल. पुढील काळात रणगाड्यात अनेक बदल झाले, पण त्याला चिकटलेल "टॅंक" नाव आजही सर्वोतोमुखी आहे. 

"वॉटर बफ़ेलो" Water Buffalo Tank

 जमिनीवर आणि पाण्यात चालणारे रणगाडे Sea Lion Tank

"रोल्स राईस सिल्व्हर घोस्ट" समोरच अमेरीकन बनावटीची " M3 A1 Reconnassance Vehical" ही चिलखती गाडी ठेवलेली आहे. या गाडीचा उपयोग शत्रुच्या भागात सैन्य पोहोचवण्यासाठी होत असे. या गाडीत काळानुसार बदल होत गेले. आताच्या आखाती युध्दात "M3 A3" या अत्याधुनिक तंत्राने सज्ज असलेल्या गाडीचा वापर केला गेला. त्याच्या पुढे "LVTA(4)" हा पाण्यातून चालणारा अमेरिकन बनावटीचा "वॉटर बफ़ेलो" रणगाडा ठेवलेला आहे. युध्दनौकेवरील सामान किनार्‍यावर आणण्यासाठी या रणगाड्याची निर्मिती करण्यात आली होती. यातही काळानुसार बदल होत गेले आणि प्रत्यक्ष युध्दातही याचा वापार केला गेला. "Topas Ambiphious  आणि  Sherman"  हे जमिनीवर आणि पाण्यात चालणारे रणगाडेही येथे पाहायला मिळतात. व्हॅलेंटाईन डेच्या दिवशी आराखडा पास झाला म्हणुन "व्हॅलेंटाईन" नाव दिलेला रणगाडा दुसर्‍या महायुध्दात वापरला गेला. शत्रूचा मारा झाल्यावर पातळ पत्र्यामुळे हा रणगाडा लगेच पेट घेत असे त्यामुळे "मॅच बॉक्स" या टोपण नावाने तो सैनिकांमधे ओळखला जात असे.

भारतीय बनावटीचा पहिला रणगाडा "विजयंता" Vikyanta Tank

    पहिल्या व दुसर्‍या महायुध्दात वापरलेल्या रणगाड्यांच्या गर्दीत एकमेव तरूण रणगाडा येथे पाहायला मिळतो. तो म्हणजे भारतीय बनावटीचा पहिला रणगाडा "विजयंता" . १९६६ मध्ये नगरला झालेल्या समारंभात "विजयंता" लष्करात दाखल झाला. भारत पाकिस्तान युध्दात मोलाची कामगिरी करणार्‍या या रणगाड्याच उत्पादन १९८३ पर्यंत चालु होते. एकुण २२०० विजयंता रणगाडे लष्करात दाखल झाले होते. २००४ साली नगर येथील फ़ायर रेंजवर या रणगाड्याला निरोप देण्यात आला होता. ब्रिटीशांनी दुसर्‍या महायुध्दात बनवलेला  विमान विरोधी तोफ़ा असणारा "मटिल्डा" रणगाडा आणि त्याचीच सुधारीत आवृत्ती असलेले चर्चिल रणगाडे इथे पाहायला मिळतात. 

१९७१ च्या लढाईत पाकीस्तान कडुन हस्तगत केलेला झेंडा.

Bulldog tank captured in India -Pakistan war

पाकीस्तान कडून जिंकलेले "चॅफ़ी" रणगाडे

दुसर्‍या जागतिक महायुध्दा नंतर १९६५ साली झालेल्या भारत पाकीस्तान युध्दात रणगाड्यांचा वापर मोठ्या प्रमाणात झाला. या रणगाडा युध्दात पाकीस्तानी सैन्याच पारड जड होत. त्यांच्या कडे अमेरीकन बनावटीचे पॅटन, चॅफ़ी, शेरमन असे अत्याधुनिक रणगाडे होते. भारतीय रणगाड्यांपेक्षा त्यांची संख्याही जास्त होती. परंतू सियालकोट सेक्टर आणि चिविंडा - खेमखेरा , पंजाब येथे झालेल्या लढाईत भारतीयांनी पाकिस्तानी रणगाड्यांना धुळ चारली. या युध्दात भारताने पाकीस्तानचे ४७१ तणगाडे नष्ट केले आणि ३८ रणगाडे ताब्यात घेतले. त्यातील शेरमन, M-24 चेफ़, वॉटर बुलडॉग आणि M-47 पॅटन रणगाडे या ठिकाणी पाहायला मिळतात. युध्दात जिंकलेल्या रणगाड्यांच्या तोफ़ा खालच्या बाजूला वळवलेल्या असतात , त्याप्रमाणे या रणगाड्यांच्या तोफ़ाही खाली वळवून ठेवलेल्या आहेत. या लढाईत "पॅटन किलर" किंवा "बहादुर" म्हणुन नावारुपाला आलेला ब्रिटीश बनावटीचा "सेंच्युरीयन" रणगाडा इथे पाहायला मिळतो. विमानातून नेता येण्यासाठी आकाराने छोटा आणि वजनाने हलका असा रशियन बनावटीचा PT-76 आणि फ्रेंच बनावटीचा  AMX-13  हे छोटे रणगाडे येथे पाहायला मिळतात. १९६५ च्या लढाईत वापरलेला AMX-13 हा भारतीय सैन्यात "जम्पिंग टॅंक किंवा बख्तावर" या नावाने ओळखला जातो. या १९४८ साली झालेल्या पहिल्या भारत पाकीस्तान युध्दात १२००० फ़ुटावरील झोजिला खिंडीत भारतीय सैन्याने चढवलेला "स्टुअर्ट " रणगाडा प्रदर्शनात ठेवलेला आहे.

"जम्पिंग टॅंक किंवा बख्तावर"

     याशिवाय अनेक रणगाडे काही विशिष्ट कामासाठी बनवण्यात आले होते, ते ही इथे पाहायला मिळतात. "शेरमन बीच आर्मर्ड रेकव्हरी व्हेईकल आणि सी लायन" हे दोन रणगाडे बीचवर वाळूत आणि पाण्यात चालवण्यासाठी बनवण्यात आले होते. नॉर्मेडीच्या लढाईत त्यांचा चांगला उपयोग झाला. "सेंटॉर डोझर" हा रस्ते बनवणारा रणगाडा, "चर्चिल ब्रीज", "व्हॅलेंटाईन ब्रीज" ,"शेरमन ब्रीज" हे पूल तयार करणारे रणगाडे ही इथे पाहायला मिळतात. रणगाड्याचा सर्वात नाजूक भाग म्हणजे त्याच्या चाकावरील पट्टा. त्याला लक्ष करण्यासाठी भूसुरूंग पेरले जातात. या भूसुरूंगाना नष्ट करणारा "शेरमन क्रॅब" हा काहीसा विचित्र दिसणारा रणगाडाही येथे पाहायला मिळतो. "हा-गो", "चि-हा" अशी विचित्र नाव असलेले जपानी बनावटीचे रणगाडे. रशियन बनावटीचा "T4" इत्यादी रणगाडे पाहायला मिळतात.

भू सुरूंगाना नष्ट करणारा "शेरमन क्रॅब" Sherman Crab Tank

Centaur Dozer Tank

 या म्युझियम मधे ३ हॉल बांधलेले आहेत. पहिल्या मेमरी हॉल मधे "इंडीयन आर्मीच्या आर्मर्ड कॉर्पचा " १९७१ पूर्वीचा इतिहास आणि दुसर्‍या मेमरी हॉल मधे १९७१ नंतरचा इतिहास फ़ोटो, दस्त ऎवज, पदक, मॉडेल्स, युध्दाच्या व्युहाचे नकाशे यांच्या व्दारे मांडलेला आहे. याशिवाय प्रत्येक रेजिमेंटची घोषवाक्य, झेंडे, चिन्ह आणि आजपर्यंत त्यांना मिळालेल्या पदकांची यादी येथे लावण्यात आलेली आहे. या मेमरी हॉलच आकर्षण म्हणजे १९७१ च्या लढाईत पाकीस्तान कडुन हस्तगत केलेला झेंडा. तिसरा हॉल म्हणजे "हिरोज गॅलेरी" आर्मर्ड कॉर्पमध्ये शौर्य गाजवलेल्या, शहीद जवानांची माहिती आणि फ़ोटो असलेला हॉल आहे.

रणगाडा म्युझियमचा परीसर गर्द वनराईने नटलेला आहे. जागोजागी फ़ुलझाड, कारंजे, लॉन्स ठेऊन परीसर रमणीय बनवलेला आहे. जगोजागी बसण्यासाठी बाक ठेवलेले आहेत. म्युझियम मधे कॅफ़ेटेरीयाची सोय आहे. म्युझियमचे आकर्षण असणारे रणगाडे सुस्थितीत ठेवलेले आहेत. त्यांच्या बाजूला माहिती फ़लक लावलेले आहेत. लष्कराच्या ताब्यात असूनही छायचित्रणास बंदी नाहीये. वर्षभर ९.०० ते ५.०० यावेळात, नाममात्र शुल्कात हे म्युझियम पाहाता येते. तरीही आशियातील या एकमेव रणगाडा म्युझियमला भेट देणार्‍यांची संख्या तशी कमीच आहे. रणगाड्याच आकर्षण लहान थोरांना सर्वांनाच असत. एखादा दिवस थोडीशी वाट वाकडी करुन नगरच्या रणगाडा म्युझियमला भेट द्यायला काहीच हरकत नाही.

"व्हॅलेंटाईन ब्रीज" Valentine Bridge Tank

"चर्चिल ब्रीज" Charchil Bridge Tank

रांजण खळगे

देशविदेशातली भ्रमंती

‘रांजण’ हा शब्द वाचून तुम्हाला काही आठवलं का ? मला तर तहानलेल्या कावळ्याची गोष्ट आठवली. त्याने नाही का, रांजणात लहान – लहान दगड टाकले. त्यामुळे पाण्याची पातळी वाढली. मग तो ते पाणी प्यायला आणि स्वतःची तहान भागवली. अशीच काही रांजणं आहेत महाराष्ट्रातल्या पुणे जिल्ह्यातील शिरूर व अहमदनगर जिल्ह्यातील पारनेर तालुक्याच्या सीमेवर असलेल्या कुकडी नदीमध्ये. पण, ही रांजणं कोणी मनुष्याने बनवली नाहीत, ती आपोआप तयार झाली आहेत. एवढंच नाही तर, “आशिया खंडातील महाकाय जलकुंड” म्हणून त्यांची गिनिज बुकमध्ये नोंदही झाली आहे. त्यांनाच रांजण खळगे म्हणतात.या जलकुंडांचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे ती बारमाही आहेत. दुष्काळ पडला तरी आटत नाहीत ! विज्ञान सांगतं, ही नद्यांची भौगोलिक विशेषता आहे. त्या पाण्यासोबत लहानमोठे दगडगोटे वाहून आणतात आणि प्रवाह संथ झाला की ते तिथेच असलेल्या खाचखळग्यांमध्ये साठतात. पाण्याच्या प्रवाहानुसार हे खाचखळग्यांमध्ये साठलेले दगडगोटे तिथल्या तिथेच आपटत- फिरत राहतात. त्यामुळे रांजणाच्या आकाराचे गोल खळगे तयार होतात. बेसाल्ट खडकांमध्ये तयार झालेले हे खळगे हळूहळू मोठे होतात आणि मग त्यातूनच जलकुंडांची निर्मिती होते. पण त्यासाठी हजारो वर्षांचा कालावधी लागतो. असेच तयार झालेले हे रांजण खळगे !
पाण्याचा प्रवाह व दगडगोट्यांच्या करामतीने कुकडी नदीवर खिंड तयार झाली आहे. तिची लांबी २०० मीटर आणि रुंदी ६० मीटर आहे. त्यात तयार झालेले विविध आकारांचे, लांबी-रुंदींंचे खळगे अगदी गुळगुळीत आहेत. ते पाहताना आपण जणू मंगळावरच आलोय असं वाटावं ! जशी वर्ष लोटली तशी या खळग्यांची खोलीही वाढतच गेली. काही ठिकाणी तर अगदी १०० फूट खोल खळगेही आहेत ! निसर्गाची ही निर्मिती खरंच सुंदर आहे. कारण, खळगे बनायला वर्षानुवर्षांचा काळ लागत असला तरी त्यानंतर दिसणारं दृश्य मात्र विलोभनीय असतं. या रांजणखळग्यांबाबत आणखी एक दुर्मीळ गोष्ट म्हणजे इथे राहणाऱ्या पक्ष्यांनी बनवलेली मातीची घरटी. घरटीही दुर्मीळ आणि इथे आढळणारे पक्षीही ! भारतातील खूप कमी ठिकाणी अशी घरटी पाहायला मिळतात. त्यामुळे रांजणखळग्यांची सफर पक्षीप्रेमींसाठीही पर्वणीच ठरते.
पूर्वी फक्त भौगोलिक बदलांचा अभ्यास करणारे अभ्यासकच इथे यायचे पण, गिनिज बुकमध्ये नोंद झाल्यानंतर अनेक उत्साही पर्यटकही ही निसर्गाची निर्मिती पाहायला आवर्जून येतात. याशिवाय कुकडी नदीपात्राच्या दोन्ही बाजूंना असलेली मळगंगा देवीची मंदिरं आणि या दोन्ही मंदिरांना जोडणारा ‘झुलता पूल’ही पर्यटकांमध्ये आकर्षणाचा विषय ठरतोय. त्यामुळे पर्यटकांची गर्दीही वाढतेय. मग या वीकेंडला तुम्हीही करा की बेत रांजण खळगे पाहण्याचा ! त्यासोबतच तुम्ही मोराची चिंचोली हे पर्यटनस्थळही पाहू शकता.

प्रचलित नावे : टाकळी हाजी/कुंड माउली/निघोज/मळगंगा (टाकळी हाजी असाच उल्लेख करावा,कारण एक हाजी टाकळी नावाचे गाव नगर-पुणे वेशीवर आहे.)
कसे जायचे : पुणे-नगर महामार्गावर,सुप्रसिध्द्,अष्टविनायकांपैंकी एक रांजणगावच्या गणपतीच्या चौफुल्यावर,डाव्या बाजुला वळण घेतले की सोने-सांगवी,पाबळ फाटा क्रॉस केला की टाकळी हाजी.
वेळ : पुण्यापासुन ६० कि.मी..दुचाकीवर ,१ ते १.५ तास...
रस्ता : रांजणगाव पर्यंत हाय-वे पुढे २५ एक कि.मी. ग्रामसडक.....तीन-एक कि.मी. थोडासाच खराब....
जाताना बघण्यासारखे :
१) वाघोलीतले वाघेश्वरीचे मंदीर...ईथे एक पेशवेकालीन समाधीही आहे..बोटींग आहे...
२) तुळापुर ::जायच्या मुख्य रस्त्यापासुन ६ किमी आत...ईतर काहीही सांगण्याची गरज नाही.
३) कोरेगाव भीमा : नदीच्या कठड्यावर वसलेले गाव...
४) रांजणगावचा गणपती : अष्टविनायकांपैकी एक



जाताना हे बघुन डोक्याला शॉट लागला...मीठाबरोबर थेट मिरच्या..

....घोडनदीच्या किनार्‍यावर ....शिवकालीन मंदीरे आणे एक अपुर्ण राजवाडा....






धोके आणी सुचना :
१) रांजणगावपासुन थेट टाकळी हाजी पर्यंत,मुख्य रस्त्यावर दुचाकी-चारचाकीचे गॅरेज नाही.थोडस गावात शिरावं लागत..आठ ते नऊ किमी...
२) खळगी वरुनच पहावीत...खोलात शिरु नये...रांजणखळग्यांमध्ये प्रवाहात अनेक जण वाहुन गेलेत,त्यांची शव देखील मिळाली नाहीत.......काही दिवसांपुर्वी...पावसाळ्यात वाळुचा ट्रक वाहुन गेलाय...तो आख्खा ट्रक सापडला नाही...आता पाणी आटलेले असले तरी पाण्याचा प्रवाह कुठुन सुरु होतो आणी कुठुन नाहीसा होतो ते कळत नाही.

मोराची चिंचोली

देशविदेशातली भ्रमंती

“नाच रे मोरा ,आंब्याच्या वनात
नाच रे मोरा नाच
ढगांशी वारा झुंजला रे,
काळा काळा कापूस पिंजला रे
आता तुझी पाळी ,
वीज देते टाळी
फुलव पिसारा नाच,
नाच रे मोरा……”
बघा ! वाचताना नकळत तुम्हीही लयबद्ध आवाजात बोललात. हे बालगीतच तसं आहे. ते ऐकलं किंवा वाचलं तरी आपण भूतकाळात जातो आणि बालपणीच्या गोड आठवणी ताज्या होतात. तेव्हा शाळेत आपण मोठ्या उत्साहाने कोरसमध्ये हे गीत म्हणायचो, पण तुम्ही कधी असा नाचणारा  मोर पाहिलात का? आंब्याचं वन तर आपल्यापैकी बहुतांश जणांनी पाहिलंय. पण, पावसाची चाहूल लागताच आनंदाने नाचणारा मोर पाहणारा खरंच भाग्यवान! अशा भाग्यवानांच्या यादीत तुम्हांलाही  यायची इच्छा आहे का ? जर उत्तर ‘हो’ असेल तर ‘मोराची चिंचोली’ तुमची वाट बघतेय.
मोराची चिंचोली. नाव थोडं वेगळं आणि आकर्षक आहे ना ! खरं तर या गावात फार पूर्वीपासून चिंचेची खूप झाडं आहेत. त्यामुळे त्याला चिंचोली हे नाव पडलं. त्यानंतर इथे आढळणाऱ्या मोरांमुळे  गावाच्या नावात त्यांची भर पडली व ‘मोराची चिंचोली’ म्हणून  ते ओळखलं जाऊ लागलं. गावाचं हे ‘मयूरवैभव‘ टिकवण्यात गावकऱ्यांचा मोठा वाटा आहे. चिंचोलीतील शांत वातावरण व जैवविविधतेमुळे इथे पूर्वीपासूनच मोर वास्तव्यास आहेत. “आपला  राष्ट्रीय पक्षी असलेला हा देखणा मोर गावाचे वैभव आहे ,तसेच भगवान कार्तिकेयाचे वाहनही !” या समजुतीमुळे गावकऱ्यांनी कधीही मोरांची शिकार केली नाही. उलट त्यांंचं अस्तित्त्व टिकून राहावं व त्यांची संख्या वाढावी म्हणून गावकऱ्यांनी आपल्या शेतांभोवती मोरांना आकर्षित करणारी झाडं लावली.  त्यांच्यासाठी पोषक वातावरण तयार केलं. एवढंच नाही तर पुढच्या पिढीनेही त्यांना इजा न पोहोचवता त्यांची काळजी घ्यावी, असे संस्कारही केले.म्हणूनच आजच्या घडीला गावातल्या लोकसंख्येइतकीच मोरांचीही संख्या आहे. जवळजवळ ३ हजारांच्या घरात ! शहरांतल्या प्राणिसंग्रहालयात एखादा मोर दिसताना पंचाईत आणि इथे मात्र हजारोंच्या संख्येत मोर ! तेही सहज घरासमोरच्या व्हरांड्यात फिरताना दिसणारे !
इथले गावकरी आणि मोरांची केमिस्ट्री खूप सुंदर आहे.मोर ‘हे गाव आपलंच असल्यासारखे’ बिनधास्त इथे फिरतात आणि त्यांच्या एकांताची काळजी गावकरी घेतात. मोरांना लपता यावे म्हणून ग्रामस्थांनी खास शेताच्या परिसरात, मोकळया जागांवर मोठी झाडं लावली आहेत. शिवाय उन्हाळ्यात त्यांना अन्नपाण्याचा तोटा होऊ नये यासाठी त्यांची खाण्यापिण्याची सोय मनुष्यवस्तीपासून दूर रानात केली जाते. यामागे गावकऱ्यांचा एक ठोस विचार आहे.तो म्हणजे मोरांचा मूळ लाजाळू स्वभाव बदलू  दयायचा नाही. त्यांना पाळीव करायचं नाही. इतका विचार गावकरी करतात ! त्यामुळे या गावकऱ्यांपासून आपल्याला काही इजा पोहोचणार नाही, हे मोरांना कळून चुकलंय म्हणून ते गावात, शेतांत सहज फिरतात. ते गावकऱ्यांपासून दूर पळत नाहीत, पण कोणी नवीन दिसलं की मात्र सरळ धूम ठोकतात.
ऐन पावसाळ्यात इथे येणं म्हणजे दुग्धशर्करायोगच ! मी दुग्धशर्करायोग म्हटलं कारण, मेघराजाच्या वर्षावाने न्हाऊन निघालेली धरती, वातावरणातला सळसळणारा उत्साह , ताजी हवा आणि या अशा ‘मौसम मस्ताना’ मध्ये हिरव्यागार माळरानावर डौलाने  ठेका धरणारे मोर ! ‘याचि देही, याचि डोळा पाहावा हा सोहळा ! हे दुर्मिळ दृश्य पाहताना  “ढगांशी वारा झुंजला रे, काळा काळा कापूस पिंजला रे, आता तुझी पाळी वीज देते टाळी, फुलव पिसारा नाच…” हे बोल मुखात आले नाहीत तर नवल ! गावाचं हे ‘मयूरवैभव’ सध्या प्रसिद्धीच्या झोतात आहे. त्यामुळे अनेक हौशी पर्यटक ‘मोराची चिंचोली’ पाहण्यासाठी इथे येतायत. गेल्या ४-५ वर्षांत मुंबई-पुण्याजवळचा ‘वन डे पिकनिक स्पॉट‘ म्हणून हे गाव नावारूपाला आलंय. याची दखल घेऊन काही गावकऱ्यांनी पर्यावरणपूरक कृषी पर्यटन केंद्रही उभारली आहेत. तिथे पर्यटकांच्या राहण्याची व जेवणाची सोय होते. शिवाय खेडेगावातील साध्या जीवनाचा जवळून अनुभव घेता येतो. इथल्या माणसांच्या मनाची श्रीमंती पाहून प्रसन्न वाटतंं. हे सगळं असलं तरी तिथे जाण्यापूर्वी काही नियम समजून घ्या. त्यांचं पालन केलं तरच हा निर्भेळ अनुभव तुम्हांला घेता येईल.
मोर हा अतिशय लाजाळू आणि संवेदनशील पक्षी आहे. त्यामुळे त्याला तुमच्याकडून कोणत्याही प्रकारचा त्रास होणार नाही याची खबरदारी घ्या.
‘मोराची चिंचोली’ला जाण्यापूर्वी तुमचं आगाऊ बुकिंग करा. पर्यटकांची संख्या जास्त होत असल्यास आज गावाला येऊ नका असं गावकरी थेट सांगतात.
फोटोसाठी  किंवा काही खाऊ घालण्यासाठी मोराच्या पाठीमागे लागू नका.
मोर काही खात असेल तर तिकडे अजिबात फिरकायचं नाही.
पर्यटन केंद्रात फक्त शाकाहारी जेवणच मिळतं. संपूर्ण गावात मद्यपानास बंदी आहे.
याशिवाय मोरांच्या सूक्ष्म हालचाली टिपायच्या असतील तर आणखी काही मुद्दे लक्षात घेतले पाहिजेत. इथे जवळजवळ अडीच-तीन हजार मोर आहेत. त्यामुळे सतत त्यांच्या ओरडण्याचा आवाज येत राहतो. जर आवाजाचा लक्षपूर्वक कानोसा घेतला तर मोर कुठे आहेत ते कळतं. शेतात फिरताना या आवाजाच्या रोखाने गेल्यास हमखास मोर पाहायला मिळतात. मोराबरोबरच मोठ्या संख्येने लांडोरीही पाहायला मिळतात. शेतात एकाच ठिकाणी अनेक लांडोरी पाहायला मिळाल्या की समजायचं मोर जवळपासच आहे. याव्यतिरिक्त एकत्र उडणारे मोर-लांडोर , नाचणारे मोर-लांडोर, पिसं स्वच्छ करणारे मोर, झाडाच्या शेंड्यावर बसलेले मोर, अन्नाच्या शोधात फिरणारे मोर, प्रणयक्रीडा करणारे मोर-लांडोर अशा मोरांच्या अनेक दुर्मीळ हालचाली तुम्हांला टिपता येतील. त्यासाठी सकाळी ६.०० ते ८.०० व सायंकाळी ४.०० ते ७.०० पर्यंतची वेळ अगदी मोक्याची आहे. इथे जास्त गोंधळ घालायचा नाही. मोराच्या हालचाली टिपायच्या असतील तर शांतताच हवी, नाहीतर मोर जवळ येणारच नाहीत. मोरांव्यतिरिक्त इथे बया पक्षी, खंड्या, भारद्वाज, कीर्कीडे अगदी सहज दृष्टीस पडतात. तसेच चिंचेच्या झाडांसोबतच डाळींबाच्या बागा  व गर्द आमराईही मन मोहून टाकते.म्हणूनच तर  म्हणतात ‘मोरांची चिंचोली’ हा एक निसर्गसंपन्न व आगळा अनुभव आहे. त्यामुळे तुम्हीही तो नक्की घ्या.मोराची चिंचोली आहे कुठे ?
पुणे -अहमदनगर मार्गावरील शिरूरजवळ मोराची चिंचोली आहे.अहमदनगर मार्गाच्या सुरूवातीला डाव्या हाताला शिक्रापूर फाट्यावरून आत सुमारे २३ किमी अंतरावर हे गाव आहे. मोराची चिंचोलीपासून अंदाजे २० किमीवर निसर्गाचा आणखी एक आविष्कार आहे. तो म्हणजे रांजणखळगे त्याला निघोज कुंड, मळगंगा कुंड असेदेखील म्हणतात. इथे येणारे पर्यटक आवर्जून रांजणखळगे व रांजणगावच्या महागणपतीचेही दर्शन घेतात. शिवाय शिक्रापूरपासून जवळच संभाजी महाराजांची समाधीही आहे. त्यामुळे एकाच भेटीत ही सगळी पर्यटनस्थळं पाहायला हरकत नाही.

Ahmednagar Fort – Maharashtra’s Historical Gem Or Ahmednagar Fort

 Located in the heart of Maharashtra, Ahmednagar is an ancient Indian city famous for its architectural brilliance and scenic surroundings. If you decide to visit this city, you will be spellbound by its majestic palaces, sugar factories, and exotic flora and fauna. This town has been an integral part of India’s rich ancient and medieval history, proof of which is etched on the walls of important landmarks such as the Ahmednagar fort. Since the times of the British, Ahmednagar has been an important military base for India. Even today, the Mechanised Infantry Regimental Center and the Indian Armoured Corps Center and School remain there.
Ahmednagar dates its existence back to 1490. It was founded by Ahmed Nizam Shah I, who dissolved Bhingar in favor of Ahmednagar. After the 15th century, it was taken over by the Sultanate kings of the era. It remained an important part of the Sultanate until the Mughals, led by Shah Jahan, captured the city in 1636. It remained with the Mughals until the death of the last Mughal emperor, Shah Jahan. Thereafter, the Maratha kings and the British fought numerous battles over the city. At the time of Indian independence, the city was under British rule according to the Treaty of Poona.
Ahmednagar is a perfect vacation spot for those looking to get away from the busy tourist destinations. While there, you will not run out of things to do, but will also not be overwhelmed. It is a small, yet welcoming city that will keep you entertained.
Find Best Hotels In Ahmednagar

AHMEDNAGAR FORT – MAJESTY PERSONIFIED

The Ahmednagar Fort is the perfect reflection of the forts in India. This fort, with its towering roofs and firm bastions, will propel you deep into the history of the Indian subcontinent. Its history is incredibly interesting, making it one of the most frequented tourist spots in the country.
The Ahmednagar fort is one of the best historical places in Maharashtra, which was constructed by the first ruler of the Nizam Shahi dynasty – Malik Ahmed Nizam Shah I. At the time, it was just a mud-fort with kutcha construction all over. Fortification of the Ahmednagar fort commenced in 1559 under the rule of Hussain Nizam Shah. The fort was completely constructed by 1562. The last Mughal Emperor died in the fort, after which it was handed back and forth numerous times by the Marathas and the British. Both of them used the fort as a prison. The Marathas imprisoned a Peshwa within its walls, while the British kept Pandit Jawaharlal Nehru as a political prisoner. Nehru wrote the world-famous book “The Discovery of India” whilst serving his sentence within the fort, making it immortal for generations.
A thing of beauty, the fort has 22 bastions and about 18 m high walls supporting its roofs. You will be astonished by the impregnable design of the Ahmednagar fort with its carefully constructed glacis and a 30 m wide ditch. As you stand in its corridors, you will hear the sound of the Bhingar River flowing through the surrounding hills. Historically, these hills were considered to be a weakness to the fort’s otherwise impenetrable build. The Pettah of Ahmednagar lies to the west of the Ahmednagar fort. Its main gate faces the Pettah. The fort premises consists of several towers. These housed military men in times of war. The ditch had a bridge over it. According to legends, the bridge supported tons of ammunition during the war. It was also used to set alight the fort’s surroundings when the rulers desired protection from the enemy.
This fort tells stories of countless wars and invasions. While the fort is controlled by the Indian Armoured Corps, it is open to the public. You will be amazed by the stories you hear as you enter the two rooms of the fort that are now museums. Remnants of the Indian freedom struggle can be viewed in this museum, reminding tourists of the constant struggle of the revolutionaries. Its surroundings are covered with trees and wild grasses through which you can walk to look at the facade of the fort. The roofs of the fort offer spectacular views of the entire town of Ahmednagar.

EXPLORING TOURIST SPOTS IN AHMEDNAGAR

Chand Bibi Palace

The Chand Bibi Palace is named incorrectly, for it is not a palace but the tomb of Salabat Khan II. This stone-made structure sits atop a low hill. You can hike a little to reach this three-storied octagon that offers gorgeous views of Ahmednagar. Lying at an altitude of 3080 feet from the sea level, this tomb tells stories of the death of Changiz Khan and the Nizams that ruled Ahmednagar. Besides the Ahmednagar Fort, this is one of the most prominent monuments of the city.

The Cavalry Tank Museum

Established in 1994, the Cavalry Tank museum is one of its kind. It has on display numerous remnants of significant wars such as the First World War and the Indo-Pakistani war of 1972. While there, your kids will be fascinated when they see the Rolls Royce Silver Ghost Armoured Car, Valentine, Churchill Mk VII, M47 Patton, and the Canadian Sexton Self Propelled Artillery Vehicle. It is open to visitors every day. The regular opening time is 9 AM.

Meherabad

Situated 9 km away from Ahmednagar, Meherabad is an ashram that plays home to many pilgrims and devotees of Meher Baba who established the ashram in 1923. You can visit this ashram to escape the busy streets of the main city.

Rehkuri Blackbuck Sanctuary

One of the most exotic animals of the Indian subcontinent – the blackbuck – finds its home in the Rehkuri Sanctuary. Taking a photography tour of the Rehkuri Sanctuary will be rewarding for both you and your kids. Here, you can see more than 400 blackbucks roaming amidst tall grasses and green trees. If you love adventure, take a jeep safari of this wildlife sanctuary.

STAYING IN AHMEDNAGAR

Despite being a small town, Ahmednagar has an expansive list of lodging options. You will easily spot plenty of budget hotels in the city offering excellent amenities. High-end hotels are not present in plenty. Most of these are located near premier tourist spots like the Ahmednagar fort. Resorts and boutique hotels offer amenities like free Wi-Fi, private suites, guest lounges, gardens, indoor and outdoor pools, and gyms. In some of these, you will find the option to opt for a guided tour of the town. Budget hotels are conveniently located near the main markets and in the city center.

A TREAT FOR YOUR TASTE BUDS

There are plenty of small and big restaurants you can visit in Ahmednagar to get a taste of authentic Marathi food. Marathi cuisine is primarily vegetarian, although tasty non-vegetarian options are also available in plenty. While in Ahmednagar, the best way to taste local food is by visiting small restaurants and local street food vendors. A must-try delicacy of Ahmednagar is Thakkar, a fritter made of sabudana and potato and served with Kaju chutney. You can also try Udid Vada and Sambhar, a sweet called Kala Sona, Chutney Vada, Thalipeeth, Bread Rolls, Handi Bhakari, Bhel, Vada Pav, Nachani Papad, Bhakari Chura, Biriyani, Chewda, and Misal. Some places in the city serve decent continental food and Indo-Chinese cuisine. Fine-dining is not a popular option in Ahmednagar.

SHOPPING IN AHMEDNAGAR

Ahmednagar has plenty of local shops offering some Maharashtrian staples that you should take home with you. There are a few big malls to shop from. The street markets and small vendors offer excellent handicrafts and decorative items. You can shop for sculptures, Warli paintings, Kolhapuri chappals, silk sarees, Lacquerware, Bidri ware, and Paithani sarees.

ENJOY THESE FESTIVALS IN AHMEDNAGAR

The most popular festival celebrated in Ahmednagar is Ganesh Chaturthi. Celebrated enthusiastically by the locals in September-October, this festival sees the entire town decorated with fairy lights, colorful hangings and special pandals housing extravagant statues of Lord Ganesha. If you happen to be in Ahmednagar during this time, you will find yourself enthralled by aromatic lit up streets. People of Ahmednagar sing and dance on the streets, making it a hearty affair for tourists. Festivals like Holi, Diwali, and Eid are also popular in the region.

HOW TO REACH AHMEDNAGAR?

• If you are traveling from outside India, you will have to board a flight to Chhatrapati Shivaji International Airport, Mumbai and take a bus from there to reach Ahmednagar. The closest domestic airports to Ahmednagar are the Pune airport and the Aurangabad airport.
• If you have decided to travel by train, board one heading to the Ahmednagar Railway Station.
• Traveling by road to Ahmednagar is also very convenient. It is connected to major Maharashtra cities like Mumbai, Pune, and Aurangabad. You can either board a bus or rent a cab going to Ahmednagar from these cities.

CAMERAS AND MOBILE PHONES

In Ahmednagar, there is little to no restriction on the usage of cameras and mobile phones. Most tourist places will allow you to use them freely. Museums and natural parks might charge an extra fee for their usage. Many religious places will restrict their usage completely or partially.
Whether you are passionate about adventure, history, architecture or culture – Ahmednagar holds the promise of an enjoyable trip. This city is capable of amazing you with its stunning forts, brilliant architecture, serene landscapes, and vibrant markets. Plan your Ahmednagar vacation soon to experience this Maharashtrian marvel.

विल्सन डॅम (भंडारदरा)

 सहय़ाद्रीच्या कुशीतील या पर्वतरांगांमधून सरासरी साडेचार हजार फूट उंचीच्या पर्वतराईच्या खोबणीत वसलेला, सुंदर जलाशय म्हणजेच विल्सन डॅम (भंडारदरा). ब्रिटिशांनी १९१० साली या धरणाच्या बांधकामाला सुरुवात केली. १९२६ साली बांधून पूर्ण झालेल्या या धरणाची जागा निवडताना दाखविलेली रसिकता वाखाणण्याजोगी आहे. इथल्या पर्वतराजीतील खोऱ्यांमुळे या परिसराला प्रति काश्मीर असं म्हटलं जातं. पश्चिम महाराष्ट्राच्या सीमेवर दूरवर पसरलेल्या सहय़ाद्रीच्या रांगा म्हणजेच बालाघाट. राकट कातळाच्या िपगट करडय़ा रंगाची ही डोंगररांग.. ऋतुमानाप्रमाणेच तिचं सौंदर्यही बदलत जातं. कधी काळी थंड हवेची ठिकाणं म्हणून पर्यटक इथ भ्रमंती करायचे. आता पावसाळी पर्यटनाची टूमही जोरात आहे. सहय़ाद्रीच्या कुशीतील या पर्वतरांगांमधून सरासरी साडेचार हजार फूट उंचीच्या पर्वतराईच्या खोबणीत वसलेला, सुंदर जलाशय म्हणजेच विल्सन डॅम (भंडारदरा). ब्रिटिशांनी १९१० साली या धरणाच्या बांधकामाला सुरुवात केली. १९२६ साली बांधून पूर्ण झालेल्या या धरणाची जागा निवडताना दाखविलेली रसिकता वाखाणण्याजोगी आहे. इथल्या पर्वतराजीतील खोऱ्यांमुळे या परिसराला प्रति काश्मीर असं म्हटलं जातं. उन्हाळ्याच्या सुरुवातीला या डोंगररांगा इथल्या जंगलात वाढलेल्या करवंद, जांभळाच्या जाळ्यांमुळे सुरुवातीला पाचूच्या मण्यांची माळ, उन्हाळ्याच्या मध्यावर तांबूस पोवळ्यासारख्या तर पिकल्यानंतर नीलम रत्नांच्या माळा ल्यायल्यासारख्या दिसतात. सरता ग्रीष्म आणि वर्षां ऋतूच्या आगमनाअगोदरच्या संधिऋतूत या परिसरातील सादडाची झाडे प्रकाशमान होतात. काजव्यांचे पुंजके या झाडांवर वास्तव्याला असतात. काजव्यांच्या गुणन पद्धतीने होणाऱ्या प्रजननामुळे काही दिवसांतच झाडांवर जणू अंतराळातील नक्षत्रांचे संमेलन भरल्याचा भास होतो. खरं तर लौकरच येणाऱ्या कृष्ण जलदाच्या आगमनाची चाहूलच हे काजवे देत असतात. पावसाला सुरुवात होताच त्यांचं अस्तित्व लुप्त होतं. वर्षां ऋतूला सुरुवात झाली की, इथल्या करडय़ा कातळाचा रंगही बदलू लागतो. संबंध डोंगरावर हिरवाईची शाल पसरायला लागते. जसजसं पावसाचं प्रमाण वाढतं. तसतसं या पर्वतरांगांचं सौंदर्य खुलायला लागतं. डोंगरापलीकडून येणारे कृष्णमेघही या उत्तुंग शिखरांवर विसावतात. पर्वताच्या उतरंडीवर रेंगाळतात. गडद निळे-गडद निळे जलद भरून आले, शीतल तनू, चपल चरण, अनिल गण निघाले या बा. भ. बोरकरांच्या काव्यपंक्ती स्मरतात. रेंगाळणाऱ्या मेघांमध्ये शिखरे, डोंगरवाटा लुप्त होतात. मेघराजाची दुलई बाजूला होताच डोंगरांच्या घळईतून कोसळणारे शुभ्र फेसाळ धबधबे नजरेस पडतात. अहमदनगर जिल्हय़ातील भंडारदरा हे धरण नगरपासून दीडशे किलोमीटर अंतरावर आहे. नाशिक-पुणे-ठाणे जिल्हय़ातील पर्यटकांना वीकएंडला एकदिवसीय पर्यटनासाठी हे उत्तम ठिकाण. भंडारदऱ्याच्या परिक्रमेला धरणाच्या उजव्या बाजूच्या रस्त्याने सुरुवात करता येते. भंडारदरा (शेंडी), पांजरी, साम्रद, घाटघर, रतनवाडी, मुतखेल ही निर्सगरम्य पर्वतराजीतील दुर्गम गावे अगदी अलीकडच्या दशकात या भागात डांबरी रस्ते झाल्याने पर्यटकांचे पाय इकडे वळू लागले. नागमोडी वळणांच्या घाटदार रस्त्याने जसजसा या भागातला प्रवास सुरू होतो, तसतसा निसर्ग आपल्याला त्याच्या कुशीत सामावून घेऊ लागतो. जलाशयाच्या बाजूने वळणे घेत घेत प्रवास करताना समोरच्या डोंगरकडय़ांवरून घरंगळणारे मेघ, संततधार पाऊस, मेघांच्या दाट दुलईत अदृश्य होणारा रस्ता पार करताना आपसूकच ही वाट दूर जाते, स्वप्नांमधील गावा.. अशा ओळी ओठांवर तरळतात. रतनगड डोंगरमाथ्यावरील एका गुहेतील प्रवरा नदीचा उगम आहे. याच नदीवर खाली भंडारदरा धरण बांधले आहे. धरणांपासून साधारण २० किलोमीटर आत गेल्यानंतर पांजरी नावाचे छोटेखानी गाव इथून कळसूबाई शिखराच्या डोंगराचे दर्शन घडते. महाराष्ट्राचा एव्हरेस्ट मानल्या जाणाऱ्या कळसूबाई शिखराची चढाई येथून किंवा पलीकडच्या बारी गावातून करता येते. मांजरीहून पुढे घाटघरकडे जाता येते. पांजरी, घाटघर ही गावे महाराष्ट्रातील चेरापुंजी मानली जातात. एकदा पाऊस सुरू झाला की चार ते सहा दिवस अविश्रांत कोसळणं ठरलेलंच. घाटघरच्या कोकणकडय़ांवर उभे राहून खाली डोकावले की खोल दरीतला उदंचन विद्युत प्रकल्प नजरेत भरतो. एका बाजूला छातीत धडकी भरविणारा कोकणकडा, वेगाने रोरावणाऱ्या वाऱ्यांचा मंजुळ नाद पर्यटकांना भुरळ पाडतो. कोकणकडय़ाच्या बाजूलाच असलेल्या आश्रमशाळेच्या िभतीही हिरवळीने रंगविल्यासारख्या दिसतात. घाटघरच्या घाटणदेवी मंदिर परिसरातून दिसणारा सूर्यास्तही अत्यंत रमणीय असतो. घाटघरकडून साम्रदमाग्रे रतनवाडीकडे जाताना साधारण १ किलोमीटर आडवाटेला सांदण लागते. या सांदणीची रुंदी साधारण ५० फूट असून रतनगड डोंगरातून येणारा ओढा या सांदणीतून वाहतो. या सांदणीतील मोठमोठय़ा शिळा साहसी पर्यटकांना साद घालत असतात. अर्थात पावसाळ्यात या सांदणीत उतरणं धोक्याचंच आहे. उन्हाळ्यात या सांदणीतून भ्रमंती करण्यातली मजाच वेगळी.. या सांदणीची लांबी सुमारे पाऊण ते एक किलोमीटर असून, दोन कडय़ांमधील ही उतरंड थेट ठाणे जिल्हय़ातील शहापूर तालुक्यात उघडते. साम्रद ते रतनवाडीच्या प्रवासात डोंगरमाथ्यावरून कोसळणारे अनेक धबधबे पर्यटकांचं लक्ष वेधून घेतात. रतनवाडीच्या अलीकडेच एक धबधबा दूरवरून दिसतो. डोंगराच्या माथ्यावर दिसणारा हा धबधबा एका खडकाच्या दोन्ही बाजूने कोसळत पुन्हा एकत्र होतो. जणू निसर्गाने त्याच्या शोरूममध्ये लावलेलं ते एक नेकलेस असतं, धरणनिर्मितीच्या निमित्ताने ब्रिटिश अधिकाऱ्याचा येथे बराच वावर राहिल्याने इथल्या बऱ्याच ठिकाणांना इंग्रजी नावे दिल्याचे दिसून येते. या भागात दिसणाऱ्या अनेक धबधब्यांपर्यंत पोहोचायला खूप वेळ लागतो. तर काही धबधबे अगदी रस्त्याच्या कडेलाच असतात. त्यामुळे तिथे पर्यटकांचे पाय नक्कीच थबकतात. बालाघाट डोंगररांगांत कोकणकडय़ांच्या बाजूला रतनगड हा देखणा दुर्ग आहे. गडसर करताना ट्रेकिंगचाही आनंद मिळतो. मात्र पावसाळ्यात चढणीच्या सर्व वाटा अत्यंत निसरडय़ा होतात. दोन तासांच्या चढाईनंतर शेवटच्या कडय़ावरच्या शिडीचा आधार घेत गडावर पोहोचता येते. रतनगड डोंगरमाथ्यावरील एका गुहेतील प्रवरा नदीचा उगम आहे. याच नदीवर खालीभंडारदरा धरण बांधले आहे. भंडारदरा धरण भरलं की अतिरिक्त पाण्याचा विसर्ग धरणाच्या िभतीलगतच्या अर्धगोलाकार खडकावरून सोडला जातो. फेसाळणाऱ्या या धवलधारा छत्रीसारखा आकार धारण करत वाहायला लागतात. म्हणूनच त्याचे नाव अंब्रेला फॉल. रतनगड डोंगरच्या पायथ्याशी एक जुनाट हेमांडपंथी शिवालय आहे. भंडारदऱ्याच्या जलाशयाच्या शेपटाकडचा हा भाग येथे धरण पूर्ण भरल्यानंतर मंदिराचा गाभारा पूर्ण पाण्यात असतो. भंडारदरा धरणाच्या िभतीपासून इथपर्यंतच अंतर ११ मलांचं धरण पूर्ण भरलं की होडीतूनही येथे येता येते. रतनगडच्या अमृतेश्वराचे (रत्नेश्वर) हे हेमांडपंथी मंदिर पांडवांनी बांधल्याची वदंता आहे. मंदिराच्या आतील काम आणि आजूबाजूची कोरीव शिल्पे पाहण्यासारखी आहेत. छतालाही कोरीव शिल्पांची सजावट आहे. मंदिरापासून अवघ्या ५० मीटर अलीकडे दगडी बांधकामांची देखणी पुष्करणी आहे. विष्णुपुष्करणी नावाच्या या पुष्करणीत उतरण्यासाठी चारही बाजूंनी पायऱ्या आहेत. पुष्करणीच्या आतल्या बाजूच्या िभतीतील कोनाडय़ावजा गाभाऱ्यात विष्णू नरसिंह, गणपती आदी देवतांच्या मूर्ती कोरलेल्या दिसतात. पुष्करणीच्याच एका बाजूला असलेल्या झाडांना विळखा घालून काही वेली वाढल्या आहेत, त्या वेलींच्या फांद्या एकमेकांशी बिलगून नसíगक झुले तयार झाली आहेत. लहानांपासून मोठय़ांपर्यंत कोणालाही या झुल्यांवर बसून झुलण्याचा मोह आवरता येत नाही. रतनवाडी ते मुतखेलमाग्रे पुन्हा धरणाच्या िभतीपाशी पोहोचता येते. या ठिकाणी आपली धरण परिक्रमा पूर्ण होते. या सर्व प्रवासात मुतखेलजवळच्या डोंगरमाथ्यावरून पडणारे धबधबे पायथ्याशी न पोहोचताच वाऱ्यामुळे हवेतच विरतानाचे दृश्य पर्यटकांना रोखून तर धरतातच आणि अंगावर येणारे तुषार मन रोमांचित करतात. या नागमोडी वळणांच्या प्रवासात काही ठिकाणी एकमेकांना बिलगून उभी असलेली कौलारू घरं इथल्या आदिवासी संस्कृतीचं दर्शन घडवितात. डोंगरउतरणीवर भात आवणीसाठी केलेल्या अर्धगोल, चौकोनी खाचरांमध्ये साठलेल्या पाण्यात निसर्ग जणू आपलं प्रतििबबच न्याहाळत असल्याचा भास होतो. अनेक शेतांतून भातशेतीसाठी घोटाभर पाण्यात मशागत चाललेली दिसते. तर कोठे इरलं अंगावर घेऊन बायाबापडय़ा भातआवणी करीत असतात. अनेक ठिकाणी वीतभर वाढलेली भाताची पिकं जमिनीवर अंथरलेल्या हिरव्याकंच मखमली गालिच्यासारखी दिसतात, वाऱ्याच्या झुळकावर लवलवणारे हे गालिचे पाहताना मनपाखरूही आपल्या नकळत विहरायला लागते.. भंडारदरा धरणाच्या अलीकडे १० कि.मी. अंतरावर रंधा फॉल या मोठय़ा धबधब्याचे दर्शन घडायचे, मात्र आता कोंदणी विद्युत प्रकल्पासाठी पाणी अडविल्याने हा धबधबा लुप्त झाला आहे. अतिवृष्टीनंतर अथवा धरणातील अतिरिक्त पाण्याच्या विसर्गानंतर महाराष्ट्राचा हा गिरसप्पा आपलं अक्राळविक्राळ रूप घेऊन प्रकटतो. हा धबधबा पाहायला मिळणं म्हणजे या भागातील पर्यटनातला अलभ्य लाभच. भंडारदरा धरण भरलं की अतिरिक्त पाण्याचा विसर्ग धरणाच्या िभतीलगतच्या अर्धगोलाकार खडकावरून सोडला जातो. फेसाळणाऱ्या या धवलधारा छत्रीसारखा आकार धारण करत वाहायला लागतात. म्हणूनच त्याचे नाव अंब्रेला फॉल या धबधब्याजवळ एक छोटेखानी पूल आहे. पर्यटकांना या पुलावर जाऊन तुषार स्नान घेता येते. इथंही इंग्रजांच्या रसिक कल्पकतेला दाद द्यावीशी वाटते. अंब्रेला फॉल पाहण्यासाठी धरण भरण्याची वाट पाहावी लागते. दरवर्षी साधारण १५ ऑगस्टनंतर अंब्रेला फॉल काही महिने पाहता येतो. रंधा फॉल, अंब्रेला फॉल, कळसूबाई शिखर दर्शन, घाटघर उदंचन विद्युत प्रकल्प रतनवाडी, अमृतेश्वर मंदिर अशीएकदिवसीय भंडारदरा परिक्रमा करता येते. डोंगर उतारावर मोठय़ा प्रमाणावर उगविणारी सोनकीची फुलं जणू डोंगराने ल्यालेल्या हिरव्याकंच शालूला सोनेरी पिवळी किनार लावतात. भंडारदरा परिसरात निवांत भटकंती करायची म्हटले की, पाच-सहा दिवसांचा अवधी लागतो. पर्वतरांगेतील अलंग, कुलंग, मदनगडसह हरिश्चंद्रगड, विश्रामगड या गडकोटांबरोबरच अनेक वैशिष्टय़पूर्ण गावंही या पर्वताच्या कुशीत वसलेली आहेत. उदाहरणच द्यायचे झाले तर फोकसंडी हे गाव चारही बाजूंनी उंच पर्वतांनी वेढलेल्या या गावात सूर्योदय इतर ठिकाणांपेक्षा तीन-चार तास उशिरा होतो आणि सूर्यास्त तीन-चार तास लवकर होतो. थोडक्यात इथला दिवस अवघ्या सहा-आठ तासांचा असतो. अकोले तालुक्यातून कोतुळ, पळसुंदे (भरोबा)माग्रे अबीतिखडीतून एकूण २५ किलोमीटर प्रवासानंतर फोकसंडी गावात पोहोचता येते. फोकसंडीतून थेट माळशेज घाटात पोहोचण्यासाठीही आता रस्ता झाला आहे. जालना शहर लुटल्यानंतर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी ज्या किल्ल्यावर विश्रांती घेतली तो विश्रामगड, अकोले, समशेरपूर, खिरविरे फाटामाग्रे विश्रामगडावर जाता येते. तीरपाडे पाचपट्टा पठारावरील पवन ऊर्जा पकल्प पाहण्यासारखा आहे. डोंगरपठावरील ८०ते ८५ पंखे भिरभिरतानाचे दृश्य विलोभनीय असते. या व्यतिरिक्त राजूर शिरपुंजीमाग्रे कुमशेतसारख्या दुर्गम आदिवासी भागाला भेट देणे आता सहज शक्य आहे. कळसूबाई, कुलंगगड, रतनगड, आजोबाचा डोंगर या सर्व शिखरांतील शेवटचे शिखर म्हणजे हरिश्चंद्रगड या गडाने नुकतीच ३५० वष्रे पूर्ण केली. अत्यंत अवघड चढणीचे हे शिखर ठाणे, पुणे आणि नगर जिल्ह्य़ातून या गडाकडे जाता येते. नगर जिल्ह्य़ातील कोतुळ, शिरपुंजी, पाचनईमाग्रे हरिश्चंद्रगडाकडे जाता येते. या गडाचे पौराणिक महत्त्वही मोठे आहे. हरिश्चंद्रगडालगतच तारामती, रोहिदास ही शिखरे पाहायला मिळतात. साहसी गिरिभ्रमणाबरोबरच वन्यजीव दर्शनही अनुभवता येते. निबिड जंगल, उंच डोंगर, खोल दऱ्या, मुळा नदीचे पात्र अशी वैशिष्टय़पूर्ण भौगोलिक स्थितीत पर्यटनाची मजाच न्यारी. उंबर, जांभूळ, कारवी, पांगारा, मोहाची झाडे अशा वृक्षवल्लरी तर कोल्हा, साळुंदी, बिबटय़ा, रानडुक्कर, विविध पकारचे साप, सरडे असे वनचर आणि सातभाई, भारद्वाज, बुलबुल, कोकिळा, खंडय़ा, वेडा राघू आदी पक्षीही पर्यटकांच्या नजरेस पडतात. हिवाळ्यातही या परिसराचे रुपडं अवर्णनीय असतं. अनेक प्रकारच्या रानफुलांनी इथले डोंगर पायथे सजतात. नवरातीदरम्यान ही फुले जणू रंगोत्सव साजरा करतात. डोंगर उतारावर मोठय़ा प्रमाणावर उगविणारी सोनकीची फुलं जणू डोंगराने ल्यालेल्या हिरव्याकंच शालूला सोनेरी पिवळी किनार लावतात. या व्यतिरिक्त इतरही फुलांमुळे सर्व खोरे हिमाचल प्रदेशातल्या फ्लॉवर्स व्हॅलीचे प्रतििबब दर्शवितात. सहय़पर्वताच्या भंडारदरा परिसरातील मुक्कामासाठी आता निवासी व्यवस्थाही चांगल्या आहेत. खासगी लॉजपासून ते महाराष्ट्र राज्य पर्यटन महामंडळाच्या विश्रामगृहापर्यंत अनेक पर्याय उपलब्ध आहेत. शासकीय विश्रामगृहाचे आरक्षण एक आठवडाभर अगोदर इंटरनेटच्या माध्यमातूनही करता येते. उन्हाळ्यात गिरिभ्रमण, उन्हाळा-पावसाळ्याच्या संधिऋतूत काजवा महोत्सव, पावसाळी पर्यटन आणि हिवाळ्यात पुष्पोत्सव असे वर्षभर पर्यटन करण्यासारखा हा परिसर. कधी काळी दुर्गम असलेल्या या परिसरातील जवळपास सर्वच गावे आता डांबरी रस्त्याने जोडली असल्याने पर्यटकांना इथल्या अनवट वाटा सरावाच्या व्हायला लागल्या आहेत. घाटदार, नागमोडी रस्त्याच्या दुतर्फा वाढलेली वनराई, हिरडा, तेरडा, करवंद, जांभूळ इतर आयुर्वेदिक वनस्पतीबरोबरच काही प्रमाणातील तेंदूपत्ताच्या वनराईने हा परिसर नटला आहे. या वनराईच्या कमानीतून प्रवास करताना निबिड अरण्य भ्रमंतीचा आनंद मिळतो. मात्र इतर पर्यटनस्थळी बाजारपेठांमुळे आलेला बकालपणा इथे नाही. स्वच्छ पर्यटनामुळे इथे अनट्च्ड नेचर इथं अनुभवता येत. अर्थात इथलं पर्यावरण, स्वच्छता या बाबी जपणं पर्यटकांच्याच हाती आहे. 

भंडारदरा शेंडी म्हणजे माझ्या लहानपणापासून आता पर्यंतचे सर्वात आवडते निसर्गरम्य ठिकाण आहे असे म्हंटले तरी चालेल. आम्ही लहानपणी कुणीही पाहुणे आमच्या कडे आले की त्यांना तेथेच नेत असू. मग आई बरोबर डबा घेत असे भरल्या वांग्याची भाजी त्यावर दही , बाजरीची भाकरी, तव्याचे पिठले आणि कांदा हा हा हा आताही ती चव तोंडात रेंगाळत आहे....मग आम्ही भंडारदरा गार्डनमध्ये आधी भरपूर पाण्यात डुंबत असू आणि सडकून भूक लागली की आशा पक्वान्नाचा फडशा पाडत असू. खरच काय दिवस होते ते ......गार्डनमध्ये दोन मोठे फॉंल आहेत. त्यातला मोठा 'आम्रेला फॉंल' या नावाने प्रसिद्ध आहे.त्याच्या जवळ जायला मिळावे म्हणून तिथे ब्रिटीशकालीन सुंदर ब्रिज आहे. तिथून छत्रीच्या आकाराच्या ह्या भव्य फॉंलमधून जणू दुधच ओसंडत आहे असेच वाटते. हे धारण ब्रिटीश कालीन आहे आणि विशेष म्हणजे आजही ते आपल्याला त्या काळात नेते. त्या काळातील सरकारी अधिकार्यांच्या उतरण्यासाठी बांधलेला काच बंगला 'बॉबी'तील 'हम तुम एक कामरेमे' या गाण्याच्या शुटिंग मुळे 'बॉबी बंगला' म्हणून प्रसिद्ध आहे.धरणाच्या भिंतीवरून चालत असताना धरणाच्या विशालतेत आपण स्वतः हरवून जातो आणि त्या अथांगतेचे भाग बनून जातो. दूरवर असलेल्या डोंगरांकडे नजर भिडवतो आणि शोधू लागतो शून्याला कारण ते स्थब्ध जल आपल्याला थांबवलेल्या तुफानासारखे भासते, जणू ते सांगत आहे आपल्याला की तुम्ही मला आडवले म्हणून नाही तर ....... आणि त्याच्या या थांबण्याला इतकी स्थिरता कोणी दिली हे गूढच आपण त्या शून्यात शोधतो. मग आपल्याला दिसते डोंगराच्या मध्यावरची एक पोकळी. आहो हा शून्य नसून 'रतनगड डोंगरावर'असलेली नैसर्गिक खिडकी आहे. गार गार वर घेत आपण पुढे पुढे जातो आणि भिंतीच्या शेवटच्या टोकाला येतो तिथे आहे 'स्पील वे'.म्हणजे धरण भरले की येथूनच जास्तीचे पाणी ओसंडते. भले मोठे लोखंडी गेट आपले डोळे फिरवतात. ह्या भिंतीवरून ओसंडणारे पाणी अंगावर घेण्यातली मौज तुम्हीही एकदा आनुभावाच दर वर्षी साधारण पणे ऑगस्ट महिन्यात धरण भरतेच भरते.पावसाची श्रावण महिन्यातील हलकीशी भुरभूर नी धरणाच्या साठ्यातील शक्तिशाली लाट यांच्या संगतीत निसर्गाची मजा घ्यायला मी दरवर्षी नक्की जातेच आणि मग धरण्याच्या पाण्याबरोबर माझे मनही उचंबळत असते. 

अणे घाट आणि वडगाव दर्या, निघोजची राजंणकुंड

 Ane ghat, India's largest natural bridge formed by contineous hamering of rain water flowing through it. The process of formation of this natural bridge is thousands of years old, now dimentionaly the height of bridge is around 9m and width is around 21m. This natural bridge is located at Ane ghat on Mumbai-Vishakhapattanam national highway-222, near alefata, which 12km away from our Parashar Agri & village tourism. Being we are engaged in developement of Junnar Tourism, we are welcoming you to visit India's natural bridge.
Regards
Manoj Hadwale
President
Junnar Tourism Development Organization
09970515438

 

Micromorphology and Textural Variations in the Ane Ghat Waterfall Tufa Deposits from Upland Deccan Traps and their Genesis

Madhuri S. Ukey, R. G. Pardeshi

Published 2019

Geology

Journal of the Geological Society of India

Calc tufa associated with waterfalls and rapids from Ane Ghat in the western Deccan Traps have been studied on the basis of their field occurrence, morphology and microtextures. The calc tufas are semi-consolidated and show porous, spongy morphology and occasionally ‘soda straw’ structure. Blue green algae, moss and diatoms are the predominant biotic components of the calc tufa. The growth of such calcifying biota has played a constructive role in building calc tufa deposits at Ane Ghat. Mineralogically, the tufas are made of calcite and contain variable carbonate percentage (53 to 78%). Petrographically, they contain fragments of basalt, devitrified glass, plagioclase, quartz, agate, zeolites, etc. set in a clay-rich and clay-poor micrite. Irregular pore spaces and voids are partially filled with spary calcite lined by thin layers of clay. SEM images of pristine calc tuffa surfaces reveal micromorphological and textural features that dominantly reflect precipitation. Images of insoluble residue of phases like glass, plagioclase and zeolites indicate some dissolution and corrosive features indicating post depositional diagenetic processes. δ18O V-SMOW values range from 27.03 to 28.92‰ and δ13C V-PDB values of −3.58 to −6.02‰ are recorded for the Ane Ghat samples. The calc tufas were precipitated from waters at paleotemperatures of 16.3 to 27.1°C. The calc tufa from Ane Ghat represents biological and physico-chemical calcification processes in response to variability in calcium carbonate saturation and water chemistry in temperate to semi-arid climate.

 

 https://www.semanticscholar.org/paper/Micromorphology-and-Textural-Variations-in-the-Ane-Ukey-Pardeshi/00d9960cac093ee4738faed07d735030b59b80fe 

 श्री दर्याबाई-वेल्हाबाई देवस्थान - वडगाव दर्या
तालुका पारनेर जिल्हा अहमदनगर येथील जगप्रसिद्ध रांजन खलगे (लवनस्तम्भ).
भारतात फक्त 2 ठिकाणी हे आढळतात.
त्यातल एक हे आपल्या महाराष्ट्रातील वडगाव दर्या येथे आहे.
हे तीर्थ क्षेत्र म्हणून सुधा प्रसिद्ध आहे.
या तीर्थ क्षेत्राला अत्यंत जागृत देवस्थान म्हणून ओळखल जात.
हे तीर्थ क्षेत्र निसर्गाच्या सानिध्यात एका गुहेमधे देवीचे वास्तव्य आहे.
याच ठिकाणी हे रानजन खलगे(लावनस्तम्भ) आहेत.
यातून सतत थंडगार पानी टिप टिप पडत असते.
हे पानी वर्षभर चालू असते....

 Ranjangaon, Nighoj, Wadgaon Daryabai & Takali Dhokeshwar

September 8, 2008 by Ruhi

Ever since I heard about Nighoj, had keen interest to see this wonder. Best part is, this moon-land is very close to Pune. I found out few more interesting places to see around Nighoj. It was summer weekend and we took up Pune-Nagar highway.

1. Ranjangaon –

Our day began with sacred darshan of Mahaganapati of Ranjangaon. Ranjangaon Ganesh is one of the eight holy Ganapatis i.e. Asthavinayak. Ranjangaon temple is in Shirur district and on main highway at 52 Kms from Pune. There is beautiful garden developed outside the temple. We had a quick tea break here and then proceeded towards Nighoj. While on the way to Nighoj, we came across birds like Shrike, Purple Sunbird and Black shouldered kite.

2. Nighoj –

To reach Nighoj –

1. Take Pune – Nagar Highway and drive upto “Ghodnadi” river bridge.
2. Take immediate left turn after crossing the bridge. This is “Nighoj Phata”.
3. Drive approx. 25 Kms to reach Nighoj village. The road is in OK condition.
4. From village travel 3 Kms more to reach “Kukadi” river where you can see pot holes.

The entire bank of Kukdi River is turned into moon land of huge pot holes. The phenomenon behind its formation goes back to more than thousands of years. The river flow wears out the vesicular basalt’s upper layer and compact basalt layer of the rock. Then small hard pebbles vigorously swirl in these wear out areas due to flow of the water to create circular pot holes. There is huge gorge or canyon created in the river due to the whirl effect of stones for the ages. These are believed to be the largest natural pot holes in Asia. It is very amazing and interesting place. You just have to see this miracle with your eyes to believe it. There is small temple of “Malganga” on the bank on this river.

Only thing, which hurt, is that we don’t do anything to conserve this beauty. Not many people know about it.

Best time to visit: Summer (March-April). May month will be extremely hot.
Summer is best time to visit this place. As water level goes down, pot holes are easily visible. In monsoon, you merely can view gigantism of pot holes. It is said to be approx. 100 feet deep and 3 kms long. Besides, it can be very dangerous to experience their gigantism otherwise.

I took as many snaps as I could and also some live clippings of whirl effects for my folks. We started back and it was already time for food. We found a shady place and unwind mattresses. We enjoyed home made food and relaxed for some time. We had way to go.

3. Wadgaon Daryabai cave temple –

From Nighoj, we went to Wadgaon to see another marvel. Wadgaon is plain plateau, which is rich in calcium/limestone. On the way, we saw flock of Swallows. We reached the place and started climbing down stone stairs to go to Daryabai cave temple. Our ancestors warmly greeted us.

CAUTION – Be sure that you don’t carry any eatables to the Daryabai cave temple. There is entire gang of Bonnet monkeys and their IQ is as good as ours. They know how to snatch away and eat all that you carry from “coconut” to “peanuts” and “Cadbury’s Dairy Milk” to “Center fresh”. 

Jokes apart, about another marvel called “Daryabai cave temple” – this temple is dark inside and has dripping water streams inside which gives birth to stalactite. A stalactite is type of cave formation that hangs from the ceiling or wall of limestone caves. It is sometimes referred to as dripstone. It is called as “Lavan kandya” in Marathi. Each stalactite takes thousands and lakhs of years to form. Unfortunately, people who visit this place break them for fun; get them home and then just throw away without knowing their importance.

4. Takali Dhokeshwar –

Takali is a small village in Parner district. We went to this place from Wadgaon Daryabai temple. Around 3 kms from Takali village is Dhokeshwar mountain temple. We took tea and Misal-paav break on the way to Takali village.

We climbed the mountain stone stairs to reach the top. There is a beautiful cave temple on the top dates back in 5^th – 6^th century. Along with Shivlinga, nandi, it also has idols of Laxmi, Ganesh and Bhairav carved in black stones. We relaxed inside the temple. Cold breeze fade away our tiredness. Another must mention thing here is – the water source near the cave. It has water springs throughout the year. I can say I never tasted the water like that anywhere else. We got our water bottles filled and started climbing down.

Each place we visited in this trip was unique in its own way. It was already evening by then and we drove back to Pune with feelings of contentment.

NOTE: For more snaps visit – http://www.flickr.com/photos/ruhiclicks/sets/72157601019246769/detail/

 

 कान्हूरपठार-नगर, पुणे जिल्ह्यांमधे पसरलेला एक ओसाड, रखरखीत, बोडका प्रदेश, फारशा खोल नसलेल्या पण तरीही भरपूर दर्‍याखोर्‍यांनी व्यापलेला पठारी भाग. इथल्या विशिष्ट भूरचनेमुळे त्याहीपेक्षा निसर्गाच्या किमयेने इथे भूरूपांच्या चित्रविचित्र संरचना तयार झाल्या आहेत जशी निघोजची रांजणकुंडे, गुळूंचवाडीचा नैसर्गिक शिलासेतू, वडगाव दर्याचे लवणस्तंभ. ह्या नैसर्गिक भूरूपांबरोबरच विविध देवस्थांनांनीसुद्धा हा प्रदेश समृद्ध आहे जसे निमगावचा खंडोबा, कन्हेरसरची देवी, कवठ्याची यमाई. पश्चिम महाराष्ट्रातील बर्‍याच जणांची कुलदैवते ही याच प्रदेशातील आहेत. ह्या मध्ययुगीन देवस्थांनांबरोबरच इथे प्राचीन म्हणजेच साधारण ६ व्या, ७ व्या शतकात राष्ट्रकूट कालखंडात खोदली गेलेली ब्राह्मणी शैलीची लेणीसुद्धा आहेत. कधीची ही लेणी पाहायची होती शेवटी परवा अगदी अचानक ही लेणी पाहायला जाण्याचे ठरले आणि रविवारी मी, आत्मूबुवा आणि धन्या असे तिघेजण आत्मूबुवांच्या खेचरावर बसून निघालो.

आमच्या भटकंतीचा गूगल नकाशा

मोशीला चहासाठी थांबून पुढचा पडाव घेतला ते नारायणगावला राजकमलच्या सुप्रसिद्ध मिसळीपाशी. मिसळ हाणून आळेफाट्याला उजवी मारून नगर रस्त्याला लागलो. आळे गावापासून थोडेसे आत साधारण ३ किमी वर ज्ञानेश्वर माऊलींनी रेड्याच्या तोंडून वेद वदवले त्या रेड्याची समाधी आहे. गंमत म्हणून आम्ही आत वळलो. समाधीमंदिर बर्‍यापैकी मोठे आहे. स्वागतकमानी, भक्तमंडप अशी जोरदार बांधकामे चालू आहेत. समाधीमंदिरातील गाभार्‍यात विठ्ठल रखुमाई आणि माऊलींची मूर्ती आहे. आणि खालच्या पातळीत रेड्याचे दगडी मुख कोरलेले आहे. एका दंतकथेचेही लोकांनी आधी दैवतीकरण आणि त्याअनुशंगाने नंतर बाजार मांडलेला पाहून गंमत वाटली. मंदिर पाहून झाल्यावर पुन्हा माघारी येऊन नगर रस्त्याला लागलो.

वाटेत गुळूंचवाडी ओलांडल्यावर अणे घाट लागतो. डावीकडच्या दरीत एक नैसर्गिक आश्चर्य दडलेले आहे ते म्हणजे गुळूंचवाडीचा नैसर्गिक शिलासेतू. मळगंगा नदीच्या प्रवाहामुळे कातळाला मोठे भगदाड पडलेले असून पुलासारखीच रचना तिथे तयार झालेली आहे. पावसाळ्यात नदीचा प्रवाह तिथून अगदी फुफाटत वाहतो. बाजूलाच मळगंगा देवीचे छोटेखानी मंदिर आहे. मी तो नैसर्गिक पूल अगोदरच एकदा खाली उतरून पाहिला असल्याने आणि इतर दोघांना उन्हातान्हात दरीत उतरण्यास फारसा इंट्रेस्ट नसल्याने आम्ही घाटातूनच पुलाचे विहंगम दर्शन घेतले आणि पुढे निघालो. आळेफाट्यापासून आमचे लेण्यांचे ठिकाण, टाकळी ढोकेश्वर साधारण ३८ किमीवर. रस्ता अतिशय उत्तम त्यामुळे लवकरच टाकळी ढोकेश्वर गावात पोहोचलो. हे तसे बर्‍यापैकी मोठे गाव. गावातूनच ४/५ किमीवर ढोकेश्वराचा डोंगर. गावात कोठेही ढोकेश्वर मंदिर विचारले तर गावकरी रस्ता सांगतात. गावातून बाहेर पडून मंदिर रस्त्याला लागलो. मंदिर म्हणजे डोंगरावरची ढोकेश्वर लेणी. सरत्या पावसाळ्यातही हा डोंगर तसा भकासच वाटत होता. हिरवाई असूनही नसल्यासारखीच आणि जी काही थोडीफार आहे ती देखील पुढच्या महिन्याभरात लयास जाईल.

रस्ता थेट लेण्यांच्या पायथ्यापर्यंत जातो. काही बांधीव तर काही खोदीव अशा पायर्‍या लेणीपर्यंत जाण्यासाठी आहेत. साधारण दोनशेच्या आसपास पायर्‍या असाव्यात. लेण्यांभोवती तट बांधला आहे आणि त्यातूनच प्रवेशद्वार केले आहे. तटाचे हे बांधकाम पेशव्यांच्या कालखंडात केव्हातरी झाले आहे. तटाच्या दरवाजात तत्संबंधी एक शिलालेख आहे. दरवाजाच्या आधी उजवे बाजूस एका यादवकालीन मंदिराचा अवशिष्ट भाग असून गाभार्‍यात काही शिवपिंडी तसेच दगडी पादुका कोरलेल्या आहेत. तर डाव्या बाजूस शरभ शिल्पांकित दगड बेवसाऊ पडला आहे.

१. ढोकेश्वराचा डोंगर

२. लेण्यांभोवतीचा तट

३. प्रवेशद्वाराअलीकडील मंदिर

४. मंदिरद्वाराच्या उंबरठ्यावरील शिल्प

५. प्रवेशद्वाराच्या डावीकडील शरभाचे शिल्प

६. प्रवेशद्वारातील शिलालेख

प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर अजून काही पायर्‍या चढून आपला प्रवेश थेट लेणीच्या पुढ्यातच होतो.

ही लेणी राष्ट्रकूटकालीन. साधारण ६ व्या/ ७ व्या शतकात खोदली गेलेली. एक मोठं प्रमुख लेणं, त्याच्या बाजूला जराशा उंचीवर खोदलेले एक अर्धवट लेणं आणि एक खोलवर गेलेलं पाण्याचं टाकं अशी याची रचना. लेण्याच्या पुढ्यातच एक पेशवेकालीन दिपमाळ आहे. ही लेणी पाहून वेरूळच्या रामेश्वर लेणीची आठवण येते. तिथे डावीकडे गंगा आणि उजवीकडे यमुना. इथे मात्र उलट. डावीकडे यमुना व उजवीकडे गंगा. अगदी सहजी ओळखू येतात त्या त्यांच्या वाहनांमुळे. यमुना कासवावर उभी आहे तर गंगा मकरावर. दोन्ही मूर्ती बर्‍याच भग्न झाल्यात. भग्न झाल्या असे म्हणण्यापेक्षा इथला कातळाचे ठिसूळ असल्याने बरेच विदारण झालेय. त्यामुळे इथल्या मूर्ती काहीशा कुरुप दिसतात पण तरीही त्यांचे मूळचे सौंदर्य काही लपत नाही. दोन्ही नद्यांची वस्त्रे पारदर्शक असून ती त्यांचे प्रवाहीपण सूचित करतात. आधारासाठी आपला एक हात त्यांनी एका बटूच्या खांद्यावर ठेवला आहे. जणू आपला वेगवान प्रवाह त्या काहीसा आवरून घेत आहेत. तर वरती गंधर्व ही नदीची रूपे निरखत आहेत.

७.लेण्याबाहेरची दिपमाळ

८. कूर्माधिष्ठित यमुना

९. मकरारूढ गंगा

१०.गंगेशेजारीच मकराजवळ एका सेविकेची उत्कृष्ट मूर्ती कोरलेली आहे.

११. लेण्याचा दर्शनी भाग

१२. दर्शनी भागातील नक्षीदार स्तंभ

इथे आमचा झोपाळू मित्र प्रवेशद्वारातील ओसरीवरच आडवा झाला आणि लेणी पाहायला मी आणि आत्मुबुवा आत शिरलो.

सभापंडप, डाव्या आणि उजव्या कोपर्‍यातील उपमंडप अथवा अर्धमंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह अशी ह्या लेणीची रचना. गर्भगृहाभोवती फेरी मारण्यासाठी कातळकोरीव मार्ग आहे. तसेच गर्भगृहात प्रवेशण्यासाठी उजवीकडूनही एक द्वार आहे. वेरूळच्या लेणी क्र. १४ (रावण की खाई) किंवा पुण्याच्या पाताळेश्वराच्या लेणीसारखी अशी ही रचना.

प्रवेशद्वारातून आत जाताच डावीकडे एक भव्य सप्तमातृकापट आहे. वीरभद्र (नंदी), ब्राह्मणी (स्त्री), माहेश्वरी (नंदी), कौमारी (मोर), वैष्णवी (गरूड), वाराही (वराह), ऐन्द्राणी (हत्ती), चामुंडा (कुत्रा) आणि शेवटी मोदकपात्रासह गणेश असा हा शिल्पपट.
ब्राह्मणीचे वाहन नेहमी हंस असते इथे मात्र ते स्त्रीरूपात दाखवलेले आहे. प्रत्येक मातृकेच्या हाती अथवा माडीवर त्यांची बाळे आहेत. वाराही ही वराहमुखी दाखवली असून चामुंडा तिच्या नेहमीच्या भयप्रद रूपात आहे.

१३. संपूर्ण सप्तमातृकापट

१४. वीरभद्र

१५. सप्तमातृका अधिक जवळून अनुक्रमे ब्राह्मणी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, ऐन्द्राणी आणि चामुंडा

१६. वराहमुखी वाराही

सप्तमातृकांच्या बरोबर समोर म्हणजेच प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर उजवीकडे एक उपमंडप आहे. त्यात आहे नटराज शिव अथवा शिवतांडव. दोन स्तंभांमुळे हा उपमंडप सभामंडपातून काहीसा वेगळा झाला आहे. त्रिशूळ, नाग, डमरू आदी आयुधे हाती धरून शिव तांडवनृत्य करत असून पार्वती, शिवगण, देवगंधर्व हे नृत्य पाहात आहेत.

१७. शिवतांडव

१८. शिवतांडव जवळून

१९. शिवतांडव पटाच्या दोन्ही बाजूच्या भिंतीत नागप्रतिमा आहेत.
-

सप्तमातृका तसेच शिवतांडव अशा दोन्ही पटांच्या बाजूला कक्ष खोदलेले आहेत. मातृकांशेजारच्या कक्षात कुठल्याश्या जुन्या मंदिरातल्या मूर्तींचे बहुत अवशेष आहेत. बहुधा पायथ्याचे हे कुठलेतरी यादवकालीन मंदिर असावे. कक्ष जाळी लावून कुलूपबंद केला असल्याने हे नीट पाहताच आले नाही मात्र जमेल तशी काही छायाचित्रे घेतली.

२०. सप्तमातृकाशिल्पपटाशेजारील कक्षातील जुन्या मूर्तींचे अवशेष (विष्णू)

२१. सप्तमातृकाशिल्पपटाशेजारील कक्षातील जुन्या मूर्तींचे अवशेष

शिवतांडवपटासशेजारच्या क़क्षात काही वीरगळ आडवे करून ठेवलेले आहेत.

२२. वीरगळ

एव्हाना माझी आणि बुवांची चर्चा ऐकून ढोकेश्वराच्या दर्शनासाठी आलेल्या गावकर्‍यांचे कोंडाळे झाले होते. त्यांच्या शंकांना आम्ही जमेल तशी उत्तरे देत होतो. स्थानिकांच्या दंतकंथा, मूर्तीं त्यांनी दिलेली चुकीची नावे पाहून थोडी मौजही वाटत होती. इतक्यातच त्यांनी गर्भगृहाच्या दरवाजातील एका मूर्तीकडे निर्देश केला आणि म्हणाले ही शनीची मूर्ती. अर्थात ही मूर्ती शनीची नसून ती होती आयुधपुरुषाची- त्रिशुलपुरुषाची.

कलचुरी, राष्ट्रकूट कालखंडात आयुधपुरुष द्वारपालांच्या भरपूर मूर्ती खोदल्या गेल्या. त्या आपल्याला वेरूळ, घारापुरी, टाकळी ढोकेश्वर अशा ब्राह्मणी लेण्यांत तसेच वेरूळ येथेच बौद्ध लेण्यांतही दिसून येतात. सर्वसाधारणपणे द्वारपाल आणि त्यांच्या शेजारी खालच्या बाजूस एक ठेंगणी व्यक्ती अशी यांची रचना. ह्या ठेंगण्या मूर्ती म्हणजेच द्वारपालांच्या हातातील आयुधे, इति आयुधपुरुष. तर टाकळी ढोकेश्वरच्या गाभार्‍याच्या प्रवेशद्वाराच्या बाजूंना अशा आयुधपुरुष मूर्ती आहेत. पैकी उजवीकडील द्वारपालानजीकची आयुधपुरुष मूर्ती पूर्णपणे भग्न झाली आहे मात्र डावीकडील पूर्णपणे दृग्गोचर आहे. ती आहे त्रिशुळपुरुषाची. आता ही मूर्ती ओळखायला अगदीच सोपी कारण ह्याने हाताची घडी घातली असून मस्तकी त्रिशुळ धारण केला आहे. साहजिकच हा त्रिशुळपुरुषाकडे निर्देश करतो. शिवाय हे शैव लेणे असल्याने द्वारपाल त्रिशुळधारी असणे हे ही अगदी सुसंगतच.

ह्या आयुधपुरुषाच्याच बाजूला एक बैठी मूर्ती आहे तसेच त्याच्या खालच्या बाजूला कुठलासा प्रसंग शिल्पांकित केलेला आहे. ह्या मूर्ती खडकाचे विदारण झाल्यामुळे नीटशा ओळखता येत नाही. उजव्या बाजूच्या द्वारपालाच्या वरचे बाजूस मात्र धनाची थैली घेऊन चाललेला कुबेर सहजी ओळखू येतो. इतर दिक्पालांचा मात्र येथे अभाव आहे. सभामंडप आणि अंतराळ ह्यांना विभाजीत करणार्‍या स्तंभचौकटीवर गजान्तलक्ष्मी आणि उमा महेश्वर आहेत.

२३. गर्भगृहाचा दर्शनी भाग

२४. आयुधपुरूष द्वारपाल

२५. त्रिशुळपुरुष

२६. प्रवेशद्वाराच्या उजवीकडील कुबेर

२७. गाभार्‍यातील शिवलिंग

गर्भगृहाला फेरी मारण्यासाठी कातळातच खोदून काढलेला मार्ग आहे. वाटेत दोन अतिशय देखणे वीरगळ ठेवलेले आहेत.

२८. वीरगळ

२९. वीरगळ

३०. कातळकोरीव प्रदक्षिणा मार्ग

गर्भगृहाच्या प्रदक्षिणामार्गाच्या उजवे बाजूच्या प्रवेशद्वाराच्या बाहेरही एक भव्य नंदीची मूर्ती कोरलेली आहे. एक फेरी मारून आम्ही लेणीच्या बाहेर आलो. आमचे झोपाळू मित्र नुकतचे झोपेतून उठत होते. परत एकदा त्यांना बळेबळे आत बोलावून सप्तमातृकांचे आणि इतरही दर्शन घडवले आणि तिघे लेण्याच्या बाहेर आलो.

लेण्याच्या डावीकडे एक पाण्याचे टाके आहे जे आहही पिण्यायोग्य आहे आणि त्याच्या वरच्या बाजूलाच एक लहानसे लेणे आहे. तेथे जायला उभ्या कातळावर पावठ्या खोदलेल्या आहेत. हे लेणे म्हणाजे एक लहानसा कक्ष असून आत काहिही नाही. इकडे मात्र धन्या आणि बुवा जाऊन आले.

३१. वरील लहानशा लेण्यकडे जाणार्‍या पावठ्या

थोडा वेळ थांबून आम्ही लेणी उतरायला सुरुवात केली. दुपारचे दोन अडीच वाजत होते. आता कुठे जायचे ह्याचा विचार चालू झाला. ठिकाणही ठरले, जुन्नरची हिनयान तुळजा लेणी. टाकळी ढोकेश्वर पार करून निघालो. काही अंतर पुढे जातात एक फलक सामोरा आला- कोरठण खंडोबा ८ किमी, बोरी १३ किमी. बोरी हे आमचे मूळ गाव. आमचे आजोबा देखील त्या मूळ गावी कधी गेले नाहीत पण कुठेतरी आमची नाळ मात्र त्याच्याशी जोडलेली राहतेच. कोरठण खंडोबा आमचे कुलदैवत. आतापर्यंत फक्त एकदाच तिकडे जाणे झाले होते. आता इतके जवळ आलोच आहोत तर कुलदैवताला भेटून यावे असे ठरले आणि तुळजा लेणीची भेट रद्द केली.

फाट्यावरून आत शिरलो. कोरठणला जाण्यासाठी पिंप़ळगाव रोठा इकडे यावे लागते. तिथून डावीकडे कोरठण खंडोबा ३ किमी तर उजवीकडे ६ किमी वर वडगाव दर्या. आधी कोरठण खंडोबाला गेलो. देवस्थान भले प्रचंड झालेय. इथेही श्रद्धेचा बाजारच. मूळ मंदिर मात्र १५ व्या शतकातले असून शके १४९१ चा अर्थात इ.स. १४१३ रोजीचा एक शिलालेख गर्भगृहाचा प्रवेशद्वारावर आहे.
खंडोबाची मूर्ती ही तांदळा स्वरूपात म्हणजेच धोंड्याच्या स्वरूपात ( धोंड्यावर नाक डोळे रेखाटलेली अशी) आहे.

३२. कोरठण खंडोबा देवस्थान

३३. सभामंडपातील स्तंभ जे हा मंडप खूप जुना आहे हे सूचित करतात.

३४. गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वारावरील शिलालेख

३५. खंडोबा

कोरठण खंडोबाचे दर्शन करुन परत पिंपळगाव रोठा येथे आलो. तिथून सरळ ६ किमीवर वडगाव दर्या. इथली दर्याबाई ही आत्मुबुवांची कुलदेवी. वडगाव दर्याला एक नैसर्गिक आश्चर्य आहे ते म्हणजे इथले अधोमुखी आणि उर्ध्वमुखी लवणस्तंभ.

वडगाव दर्या नावाले अगदी साजेसे. एका खोलवर दरीत हे वसले आहे. कातळातील नैसर्गिक गुहेत दर्याबाई आणि वेल्हाबाई ह्या दोन देवींची मंदिरे आहेत. काही पायर्‍या उतरून दरीत उतरावे लागते. भोवताली उंच कातळ, समोर कातळातलाच नैसर्गिक ओढा, हिरवागार, शांत परिसर, माकडेही भरपूर. वडगाव दर्याचे आश्चर्य ह्या दोन मंदिरांत आहे. ही दोन्ही मंदिरे आतूनच एकमेकांना जोडलेली आहेत. मंदिरे म्हणण्यापेक्षा गुहा सयुक्तिक ठरावे. गुहांमध्येच देवतांची स्थापना केलेली आहे. दोन्ही गुहांत वरच्या छतातून अखंड पाणी टपटपत असते. ह्या शेकडो हजारो वर्षांच्या नैसर्गिक क्रियेने तयार होतात ते लवणस्तंभ.

इथल्या ठिसूळ खडकात चुनखडीचे प्रमाण फार. त्यांच्या संपर्कात कातळात झिरपलेले पाणी येते. हे पाणी हवेतील कर्बद्विप्रणील वायु मिसळल्यामुळे आम्लधर्मी बनते. अशा पाण्यात चुनखडी पटकन विरघळते त्यामुळे खडकात पोकळी तयार होते व हळूहळू चुनखडीयुक्त पाणी अर्थात क्षार किंवा लवण छतांवरील छिद्रांतून बाहेर यायला लागते. पाण्याच्या थेंबात क्षारांचे प्रमाण खूप जास्त असल्यास तेथे क्षार धरून ठेवण्याची पाण्याची क्षमता संपते व हे कण हळूहळू छताला चिकटायला लागतात व लोंंबकळल्यासारखे दिसतात त्याला अधोमुखी लवणस्तंभ अथवा स्टॅलाक्‍टाईट म्हणतात. हेच थेंब खाली जमिनीवर पडून तिथेही क्षारांचे स्तंभ तयार व्हायला लागतात हे खालून वर असे जाणारे असल्यामुळे त्यांना उर्ध्वमुखी लवणस्तंभ अर्थात स्टॅलाग्माईट असे म्हणतात. हे दोन्ही प्रकारचे स्तंभ वडगाव दर्या येथे आहेत. ह्यापूर्वी मी अधोमुखी लवणस्तंभ पाटेश्वर येथील वर्‍हाडघर लेणीसमूहात पाहिले होते. येथे मात्र दोन्ही प्रकार पाहता आले.

३६. वडगाव दर्या गुहामंदिर

३७. वेल्हाबाई मंदिरातील उर्ध्वमुखी लवणस्तंभ

३८. दर्याबाई मंदिरातील दीड पुरुष उंचीचे अधोमुखी लवणस्तंभ

३९. गुहांतील अधोमुखी लवणस्तंभ

४०. लवणस्तंभ निर्मितीची आजही चालू असलेली प्रक्रिया

४१. लवणस्तंभ निर्मिती

मंदिर आणि लवणस्तंभ पाहून निघालो. धन्या मात्र एव्हाना वैतागला होता. मात्र आता आमच्या वायफळ गप्पा सुरु झाल्या. विविध विषयांवर भरपूर गप्पा झाल्या, कित्येकदा निरर्थक. वाटेत स्पाला फोन करून त्यांचा राजगड ट्रेक कुठवर आला ह्याची विचारणा केली. थोड्याच वेळात अन्या दातारचा फोन आला. मग त्याला रात्री निगडी प्राधिकरण येथे भेटलो व जेवण करून घरी.

एकंदरीत कान्हूरपठारावरचा हा छोटेखानी दौरा अगदी झक्कास आणि नेहमीपेक्षा वेगळाच असा झाला.

कळायला लागल्यापासून पैठणच्या ब्रम्हवृंदासमोर ज्ञानदेवांच्या आज्ञेने वेद बोलणारा* रेडा मनात घर करुन राहीला होता. या भटकंतीच्या निमित्ताने त्या रेडयाची समाधी पाहता आली.

* दंतकथेनुसार.

 निघोजचा भौगोलिक चमत्कार - रांजणखळगे

कसे जाल? - पुण्यापासून निघोज सुमारे ११२ किलोमीटर. पुणे-नगर रस्त्यावर शिरूर गावानंतर काही अंतरावर निघोजचा फाटा आहे. शिक्रापूरहूनही एक फाटा निघोजला जातो. निघोजमध्ये भोजन आणि निवासाची सोय आहे.
वीकएण्ड पर्यटन - अरविंद तेलकर
अमेरिकेतल्या ॲरिझोना राज्यात निसर्गानं एक चमत्कार घडवलाय. या भौगोलिक चमत्काराला नाव देण्यात आलंय ग्रॅंड कॅनियन. ॲरिझोना राज्यातील कोलोरॅडो नदीच्या प्रवाहानं सुमारे ५० ते ६० लाख वर्षांपूर्वी हा नैसर्गिक आविष्कार घडवलाय. नदीचा वेगवान प्रवाह इथल्या खडकांना कापत पुढं जातो. प्रवाहाबरोबर दगड-गोटे आणि इतरही वस्तू वाहत असतात.
    या खडकांशी लाखो वर्षं सातत्यानं घर्षण होत राहिल्यानं हा कॅनियन किंवा दरी निर्माण झाली. ही दरी तब्बल ४४६ किलोमीटर लांब आणि २९ किलोमीटर रुंद आहे. अशाच भौगोलिक चमत्काराचा छोटा आविष्कार, निघोज (जि. नगर) इथंही पाहायला मिळतो. या ठिकाणी ज्वालामुखीपासून तयार झालेला कॉम्पॅक्‍ट बेसॉल्ट आणि व्हेसिक्‍युलर बेसॉल्टचा एका आड एक थर आहे व त्यातून कुकडी नदीचा प्रवाह वाहतो. या खडकांमध्ये सुमारे २०० मीटर लांब आणि काही ठिकाणी ६० मीटर रुंद दरी तयार झाली आहे.
    याच दरीत नदीनं कोरून काढलेली चित्तवेधक पाषाणशिल्पं दिसतात. अनेक ठिकाणी खडकांना रांजणासारखा आकार प्राप्त झाल्यानं त्याला सामान्यपणे रांजणखळगे असं म्हटलं जातं. प्रवाहातून वाहत आलेले लहान-मोठे दगड नदीपात्रात तयार होणाऱ्या भोवऱ्यांमुळे गोल फिरत राहतात. त्यामुळं वर्तुळाकृती खड्डे तयार होतात. हेच आहेत रांजणखळगे. लाखो वर्षांपासून ही क्रिया घडत असल्यानं, पात्रातील खडकांना खळग्यांचं स्वरूप प्राप्त झालंय. शास्त्रीय दृष्टिकोनातून त्याला पॉट होल्स म्हणतात. या रांजणखळग्यांची नोंद गिनीज बुक ऑफ रेकॉर्डमध्येही झाली आहे. त्यामुळे जगभरातील शास्त्रज्ञ आणि पर्यटक या ठिकाणाला भेट देतात.
    कुकडी नदीच्या पात्रातले काही रांजणखळगे खूप खोल आहेत. काही ठिकाणी छोटी गुहा आणि काही ठिकाणी पाषाणाला मधोमध कोरून त्यातून पाण्याचा प्रवाह वाहतो. नदीच्या या विशिष्ट ठिकाणच्या पात्रातले पाषाण, अंतरंगात कठीण आणि बाहेरच्या बाजूनं मृदू आहेत. नदीच्या प्रवाहानं मृदू भाग कोरून काढला आहे. लाखो वर्षांपासून घर्षणाची ही क्रिया घडत असल्यानं, पाषाणांची आकर्षक शिल्पं तयार झाली आहेत. या लहानशा दरीत एक छोटा धबधबाही आहे. इथल्या काही कुंडांमध्ये दीर्घकाळ पाणी साठून राहात असल्यानं, तिथं हायड्रिला किंवा वॉटर थाईम नावाची वनस्पती उगवते.
   खळग्यांच्या तळाशी उगवणाऱ्या या वनस्पतीच्या फांद्या प्रसंगी २५ फुटांपर्यंत वाढतात. अशा असंख्य फांद्यांमुळं तळ दिसेनासा होतो.
   पाण्याच्या उपलब्धतेमुळं पशुपक्षी या ठिकाणी आकर्षित होतात. चिखलानं घरटं बांधणारे स्वॅलो पक्ष्यांची लगबगही इथं पाहता येते. काही वर्षांपूर्वी नदीवर कोल्हापूर पद्धतीचा बंधारा बांधण्यात आला आहे. परिणामी पाण्याचा ओघ काहीसा कमी झाला आहे. पर्जन्यछायेत असलेल्या या प्रदेशात पाऊस तसा कमीच होतो. त्यामुळं पावसाळ्यातही हा चमत्कार कधीकधी पाहता येऊ शकतो. नदीच्या प्रवाहावर एक झुलता पूलही बांधण्यात आला आहे. त्यामुळं रांजणखळगे वेगवेगळ्या कोनातूनही पाहता येणं शक्‍य झालंय. किनाऱ्यावर श्री मळगंगा देवीची दोन सुंदर मंदिरं आहेत. शिवाय कपिलेश्‍वर मंदिर, वाघजाई माता मंदिर आणि राममंदिरही पाहण्यासारखं आहे.
   निघोजपासून कान्हूर पठारमार्गे सुमारे २३ किलोमीटरवर पारनेर तालुक्‍यातील वडगाव दर्या हे छोटंसं गाव लागतं. या गावाजवळ निसर्गाचा आणखी एक चमत्कार पाहता येऊ शकतो. गावापासून सुमारे एक किलोमीटरवर एक खोल दरी आहे. ही दरी हिरवाईनं नटलेली असते. दरीतच दर्याबाई आणि वेल्हाबाई या देवींची स्थानं आहेत. दरीत मंदिरापर्यंत उतरून जाण्यासाठी पायऱ्या बांधण्यात आल्या आहेत. या परिसरात अनेक दुर्मीळ औषधी वनस्पती आढळून येतात. इथं माकडांचा मुक्त संचार दिसतो. देवीचं मंदिर प्रचंड खडकातील गुहेत आहे. या गुहामंदिराच्या छतातून सतत क्षारयुक्त पाणी वाहत असतं. हे वाहणारं पाणी आपल्यासोबत क्षार घेऊन येतं. क्षाराचे हे कण भिंतीवर स्थिरावतात. वर्षानुवर्षं चाललेल्या या प्रक्रियेमुळं मंदिरात लवणस्तंभ तयार झाले आहेत. मंदिरात परशुरामाची मूर्ती आहे आणि शंकराची पिंडही आहे. वडगाव दर्याहून पुन्हा निघोज, टाकळी हाजीमार्गे मोराच्या चिंचोलीलाही जाता येतं. हे अंतर सुमारे ४६ किलोमीटरवर आहे. परतीच्या प्रवासात इथं जाता येईल.

अहमदनगर जिल्हाचे पर्यटन

 अहमदनगर
काना मात्रा वेलांटी नसलेलं सरळ माणसाचं सरळ शहर.
आज अहमदनगरचा वाढदिवस आहे.
वाढदिवस शहराचा आहे, जिल्ह्याचा असलेला इतिहास वेगळा.
२८ मे १४९० ला शहर स्थापन झाल.
देशात ५०० पेक्षा जास्त वर्षांचा इतिहास असलेली मोजकीच शहर आहेत त्यातल अहमदनगर एक.
आज जिथ किल्ला आहे तिथ अहमदशहा बहिरी निजामशहा थांबलेला असताना त्याने सशाला कुत्र्याच्या अंगावर धावून जाताना पाहिलं आणि अशी चमत्कारिक जागा त्याने किल्ला आणि शहर वसवायला निवडली ते अहमदनगर.
सीना नदीच्या काठावर वसलेलं शहर.
चांदबीबी च्या शौर्याची आठवण असणार अहमदनगर.
मलिक अंबरच्या खापरी नळाने शहराला ५०० वर्षापूर्वी पाणीपुरवठा करण्याच्या प्रयोगाच शहर.
जमिनीच्या मोजमापाची, शेतसार्याची पद्धत राबवणाऱ्या आणि साधा हबशी गुलाम स्वकर्तृत्वावर थेट राज्याचा प्रधानमंत्री बनू शकतो हे दाखवणाऱ्या मलिक अंबरची कार्यभूमी असलेल अहमदनगर.
लाड-कारंजा-पैठण( प्रतिष्ठान )-अहमदनगर-जुन्नर-नाणेघाट-कल्याण ह्या मार्गाने थेट बगदादपर्यंत व्यापार उदीम करणार आणि एकेकाळी समृद्ध बाजारपेठ म्हणून नावारूपाला आलेल अहमदनगर.
शहाजीराजे आणि शरीफजीराजे ह्यांच्या वडिलांनी ,मालोजीराजांनी जिथे नवस बोलला त्या शहाशरीफ दर्ग्याच शहर.
शहाजीराजे ज्या भातोडी च्या लढाईने सगळ्या देशात युद्धकुशल सेनापती म्हणून प्रसिद्ध झाले ते अहमदनगर.
संभाजीराजांच्या मृत्युनंतर , दक्षिणेत एकूण २७ वर्ष लढूनही महाराष्ट्र जिंकता न आल्याने निराश झालेल्या औरंगजेबाने शेवटचा श्वास घेतला ते अहमदनगर.
संभाजीपुत्र शाहूंना ज्या किल्ल्यात कैदेत ठेवलेलं होत ते अहमदनगर.
शाहू महाराजांचे वडील छत्रपती चौथे शिवाजी महाराज ह्यांचा निर्घृण खून झाला ते अहमदनगर शहर.
इथलं वातावरण धातुकाम करायला योग्य आहे म्हणून इथे त्याकाळात देशातल्या सर्वोत्तम तोफांची निर्मिती झाली, त्या भागाला आजही तोफखाना नाव आहे.
जिथ नेहेरू-पटेल-मौलाना आझाद आणि इतर अनेक नेते १९४२ च्या आंदोलनाची हाक दिल्यावर तुरुंगवासात होते ते ,
जिथ “ भारताचा शोध “ हा ग्रंथ नेहेरुनी लिहिला ते ,
जिथ गांधीजींच्या खुनाचा कट रचला गेला ते ,
जिथ पटवर्धन बंधूनी स्वातंत्र्य चळवळीत भाग घेतला ते अहमदनगर.
अहमदनगर-पुणे ही राज्यातली पहिली एसटी बस स्वातंत्र्योत्तर काळात सुरू झाली ते अहमदनगर.
बरावाईट असा इतिहास असलेल अहमदनगर.
भौगोलिक दृष्टीने अतिशय उत्तम हवामान असलेल शहर ब्रिटीश काळाच्या आधीपासून लष्करी छावणी म्हणून नावाजलेल आहे.
इथली सलाबतखानाची कबर असलेली इमारत जी चांदबीबी महाल म्हणून ओळखली जाते तिची समुद्रसपाटीपासून उंची जवळपास माथेरानइतकी आहे.
ब्रिटीशकाळापासून नगरला लष्करी महत्व आलेल आहे.मध्यवर्ती ठिकाण, दळणवळण सोयीचे ह्यामुळे अहमदनगरला वाहन संशोधन विकास केंद्र, रणगाडा दल, चिलखती दल, बेसिक ट्रेनिंग रेजिमेंट, यांत्रिकी पायदळ प्रशिक्षण संस्था,खारे-कर्जुने ( केके रेंज ) हे युद्धसराव आणि प्रात्यक्षिक केंद्र अश्या अनेक संस्था शहराच्या भवताली उभ्या राहिल्यात.
दीडशे वर्षापेक्षा जून संपूर्ण दगडी बांधकाम आणि तत्कालीन सागवानी फर्निचर उत्तम असलेलं माणिक चौकातील ह्युम मेमोरियल चर्च , मुक्तीफौजेच रुग्णसेवेला समर्पित असलेलं बूथ हॉस्पिटल , ' स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध अधिकार आहे ' हे टिळकांचे भाषण झाले ती इमारत कंपनी , महाराष्ट्रातील मोजक्या जुन्या शिक्षण संस्थापैकी एक असलेली भा.पा.हिवाळे शिक्षण संस्था अहमदनगर शहरात आहे.
हा सगळा बरावाईट इतिहास आणि इतिहासाची कवन भूतकाळ आहेत.
अहमदनगर शहराचा वर्तमान आणि भविष्य मात्र अवघड आहे.
तीन बाजूने लष्करी केंद्र असल्याने वाढीला आणि विकासाला भौगोलिक मर्यादा प्रचंड आहेत.
स्थानिक पातळीवर नेतृत्वाची अनास्था आणि दूरदृष्टीचा अभाव हा रोग तर गेली चाळीस पन्नास वर्षे पोखरतोय.
आधी नगरपालिका आणि नंतर महानगरपालिका, सत्ताधारी म्हणजे सोयरेपक्ष आणि सत्ताधारी कुणीही असले तरी ठेकेदार तेच असल चित्र.
चांदबीबी घोड्यावर बसून पुन्हा आली तरीही शहरातले रस्ते चुकणार नाही हा विनोद आम्ही निर्लज्जपणे सांगतो ह्यातच सगळ आलय.
नियम पाळण्याच आणि नगरकरांचा दुरान्वये संबंध नाही त्यामुळे अपघात, वाहतूक कोंडी,बेशिस्त वाहतूक आणि मरणारी माणस ह्याचीही लाज वाटत नाही.
ह्या उदासीनतेचा परिपाक म्हणून एमआयडीसी सुरुवातीपासून कुपोषित आहे.जुने उद्योग बंद पडले,नवीन येत नाहीत, आलेतरी राजकीय दबावाला कंटाळून पळून जातात, रोजगारनिर्मिती नाही पर्यायाने बाजारपेठ मर्यादेपलीकडे वाढत नाही ह्या दुष्टचक्रात शहर अडकलेल.
यथा राजा तथा प्रजा किंवा उलट वाचा, आम्ही नालायक आहोत म्हणून राज्यकर्ते तसे मिळतात कि आम्हाला पर्याय उपलब्ध होत नाही म्हणून आम्ही दगडापेक्षा वीट मऊ म्हणून वीट डोक्यात हाणून घेतोय कुणास ठाऊक.
आमचीच प्रवृत्ती संकुचित आहे. राज्यकर्त्यावर अंकुश ठेवण्याची, जाब विचारण्याची मानसिकता नाहीये, त्यामुळे नगरसेवक,पदाधिकारी सार्वजनिक कामापेक्षा व्यक्तिगत कामांना प्राधान्य देतात आणि निवडणुका जिंकून मोकळे होतात.
अहमदनगर शहराचं भौगोलिक स्थान महत्वाचं आहे, संपूर्ण महाराष्ट्रात नेमकं मध्यवर्ती असलेलं. पुणे - औरंगाबाद-बीड-नाशिक अवघ्या १२५-१५० किलोमीटर टप्प्यात आणि मुंबई ३००किलोमीटर.
औरंगाबाद-अहमदनगर-पुणे अशी थेट रेल्वे सुरू झाली तर पुणे शहरावर असलेला ताण कमी होईलच शिवाय अहमदनगर आणि औरंगाबाद या शहरांच्या बरोबर मराठवाडा मध्य महाराष्ट्र विकासाच्या मार्गावर लागेल.
आश्वासन भरपूर मिळतात मात्र स्थिती बदलत नाही.
बाकी सामान्य नगरकर हेही दिवस जातील ह्या आशेवर जगत असतोय.

https://www.facebook.com/anand.shitole/posts/4152229494797354

अहमदनगर शहर

सलाबतखान दुसरा यांची कबर (चांदबीबी महाल)

शाह डोंगरावर अहमदनगर शहरापासून 12 किलोमीटर अंतरावर, सलाबतखान दुसरा यांची कबर आहे.चौथे निजामशाहच्या (1565-88) कारकीर्दीत सलाबतखान  महान राजकारणी आणिअंतर्गत मंत्री होते.ही इमारत तीन मजली आणि अष्टकोनी आहे. स्थानिक रहिवाशांनी कधीकधी चुकून चंदीबीबी महल म्हणून संदर्भ दिला.
सलाबतखान दुसरा इ.स. 1580 मध्ये ही इमारत बांधली. इमारत सुमारे 70 फूट उंच आहे आणि गॅलरी सुमारे 20 फूट रूंद आहे.या ठिकाणी, सलाबतखानशिवाय त्याच्या दोन बेगम आणि मुलांची कबरदेखील आहे.

दमडी मशीद

अहमदनगर किल्ल्याजवळ स्थित, इ. स. 1567 मध्ये  साहिर खाननी दमडी मशिदीची स्थापना केली. मशिदीचा विस्तृत आकार आणि शिलालेख यासाठी प्रसिध्द आहे. येथे युरोप लोकांची  आणि इतर लोकांची कबरे  आहेत. मुगल पुरातन वास्तू – दमडी मशिदीची प्रतिकृती आहे गुजरातमध्ये आढळते.

कोटला 12 इमाम

उल्लेखनीय मशिदीला बारा इमामांचे कोताळा (बारा संतांचा किल्ला) असे म्हणतात.इ.स 1536 मध्ये बुर्हान निजाम शाह यांनी त्यांचे मंत्री शाह ताहिर यांच्या मार्गदर्शनाखाली बांधली होती. बुरहान शाहने मशिदी शाह ताहिरच्या ताब्यात दिली आणि ती एक धर्मादाय संस्था आणि महाविद्यालय म्हणून वापरात आली.

कुंपणाची भिंत (91 * 91 मीटर) दगड आणि चुना या पासून तयार केलेली आहे.पूर्वेस व दक्षिण बाजूला दोन दरवाजे आहेत. बारा इमामांचा कोटाला निजामशाही वास्तुकलाचा एक उत्कृष्ठ नमुना आहे, जो त्याच्या कोरलेल्या आणि सजावलेल्या कमानीसाठी प्रसिद्ध आहे.यात तीन आयतांचे एकच प्रार्थना सभागृह आहे, प्रत्येकी पाच पाट्या खोल आहे आणि त्यावर सपाट छत आहे. समतोल वास्तुकला, सुबक रचना आणि उत्तम कारागिरीचे हे अतिशय सुंदर उदाहरण आहे.

कोट बाग निजाम

बहमनी राजाचा  सूड घेऊन उध्वस्त करण्यासाठी ज्याने अविश्वासाचा प्रयत्न केला आणि त्याला नष्ट करण्याचा प्रयत्न केला, तेव्हा अहमद निजामशाह, आता मलिक अहमद  म्हणून स्वतःला म्हणतात, त्याने दौलताबाद नष्ट करण्याचा निर्णय घेतला. अहमदनगरच्या 75 मैलांवर दक्षिण-पश्चिम असलेल्या दौलताबादच्या काही अंतरावर येण्यासाठी त्यांनी अहमदनगरला पुण्याजवळील जुन्नर येथून आपले मुख्यालय हलविले. 1494 मध्ये सिना नदीच्या डाव्या काठावर अहमदनगर शहराची स्थापना झाली. शहराच्या मध्यभागी बाग निजाम होता (विजयाची बाग). 1499 मध्ये, मलिक अहमदला त्याचा सूड त्यांनी दौलताबादच्या किल्ल्यावर कब्जा केला आणि बहामन साम्राज्याचा नाश केला. या दुसऱ्या विजयाची आठवण म्हणून त्यांनी बाग निजाम भोवतीची भिंत उभारली. बाग निजाम नंतर अहमदनगर किल्ला बनला.

बाग रौझा

हे ऐतिहासिक स्मारक, काळ्या दगडांनी बांधलेले, अहमद निजामशाह यांचे निवासस्थान होते. हे ठिकाण एकेकाळी अहमद निजाम शाह यांचे एक घर होते. हे 16 व्या शतकात राजा निजामी यांनी बांधले होते. ही संपूर्ण स्मारक काळ्या दगडापासून बनलेली आहे जी दिल्ली गेटच्या अगदी जवळ आहे. पर्यटक इथे भेटायला येतात तेव्हा, जवळच एक दगड स्मारक असे म्हटले जाते की, 1565 मध्ये विजयनगर राजाच्या विरोधात तलकिटच्या युद्धात स्वतःला ओळखणारे एक राजघराण्याचे गुलाम अली  याचे आहे. गुलाम अली तिसरे निजामशाहच्या काळात होते.

फरिया बाग पॅलेस

हे स्थान निजामशाहचा मुलगा बुरहान शाह,जो सातव्या वर्षी 1508 मध्ये सिंहासनावर बसला होता त्यांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ बांधण्यात आला. हे महल प्राचीन काळातील कला व संस्कृतीची झलक दाखविते. हे उद्यान अष्टकोनी स्वरूपात केले जाते. येथे एक मोठे घुमट-आकार असलेले हॉल आहे. निजाम शाही राजा या राजवाड्यात शतरंज खेळत होते.

अहमदनगर भुईकोट किल्ला

या किल्ल्याला 500 वर्षांचा इतिहास असून  निजामशाहीचा संस्थापक अहमद  बादशाहाने शहर  वसविण्यापूवी इ.स.1490 मध्ये किल्ला बांधला. या किल्ल्याचा परिघ 1 मैल 80 यार्ड इतका असून किल्ल्यास 22 बुरुज आहेत. किल्ल्याभोवती अभेद्य तटबंदी आहे व त्याभोवती विस्तीर्ण खंदक आहेत. खंदक ओलांडण्यासाठी ब्रिटीशांच्या काळात इ.स.1832 मध्ये मागील बाजूस झुलता पूल बांधण्यात आला, अजूनही त्याचे अवशेष बाकी आहेत.

चौथा रेजीमेंट अहमदनगर, 1841

मुघल काळानंतर मराठा साम्राज्याचा अर्धा शतक 1803 मध्ये वेलिंग्लीच्या ड्यूक ऑर्थर वेलेस्ली यांनी अहमदनगर किल्ल्यावर कब्जा केला, परंतु ते पेशवेला दिले. 1817 साली ब्रिटिश लष्करींनी अहमदनगर ताब्यात घेतला आणि त्यानंतर ते राहिले. 1830 साली, ब्रिटीश सैन्याने अहमदनगरला पोहचण्यास सुरुवात केली, जी पूर्णत: ब्रिटिश सैन्याची गाडी बनली. 184 9 साली स्थानिक शेतकर्यांनी कलेक्टरकडे तक्रार केली की बार्ट प्रॅक्टिस घेऊन आर्टिलरी युनिट्सनी त्यांची शेती नष्ट केली जात आहे. कलेक्टरांनी त्यांच्याकडून कब्जा केलेली जमीन ताब्यात घेण्यास सेनाला विचारले. 1849 ते 1852 पर्यंत ब्रिटिशांनी किल्ल्याभोवती 400 एकर जमीन हस्तगत केली आणि कॅन्टोनमेंटची निर्मिती सुरू केली. 1889 मध्ये अहमदनगर गॅझेटियर मध्ये प्रकाशित केलेल्या विस्तृत खात्यांनुसार, फील्ड आर्टिलरी, युरोपियन इन्फंट्रीतील आमच्या कंपन्या आणि इंडियन इन्फंट्रीची एक कंपनी अहमदनगर येथे ताब्यात घेण्यात आली होती. 1913 साली 500 घोडेससाठी एक स्मृती डिपार्ट स्थापन करण्यात आले. 1897 मध्ये, अहमदनगरमध्ये एकूण 559 एकर जमीन लष्कराला प्राप्त झाली होती.

सेंट जॉन कॅथलिक चर्च

सेंट जॉन कॅथलिक चर्च हे ब्रिटीश काळाशी संबंधित आर्किटेक्चरचे उत्कृष्ट प्रदर्शन आहे. अठराव्या शतकात अहमदनगरमध्ये मोठ्या संख्येने सैनिकी युनिट तैनात करण्यात आले होते परंतु त्यांच्या पवित्र पुनरुज्जीवनसाठी त्यांचे जवळचे कोणतेही स्थळ नव्हते, अगदी केरकीहून परत येणारे पॅडरही होते. शेवटी अखेरीस सैनिकांना ब्रिस्टर्सने चर्च बांधले. ऐतिहासिक स्मारक असल्याने, सेंट जॉन्स चर्च हे अहमदनगरचे प्रमुख पर्यटन आकर्षण आहे. चर्च रजिस्टरानुसार, 1817 मध्ये या ठिकाणी आगमन करण्यासाठी ऑक्सिलीरी हॉर्सेड कॅव्हलरी हे पहिले ब्रिटिश सैन्याची युनिट होते. नंतर 1830 पर्यंत ईस्ट इंडिया कंपनीत एक मोठी सैन्याची संख्या पाठविली गेली आणि हे ठिकाण एक मोठे छावणी बनले.

चर्चच्या दफनभूमीत आपल्याला अहमदनगरमध्ये तैनात असलेल्या ब्रिटीश सैन्याचे अनेक कबर सापडतात. दक्षिण-पूर्वेकडे रोमन कॅथलिक चर्च आणि एपिस्कोपलियन चर्च हे आणखीन दोन चर्च येथे जवळच आहेत.सेंट जॉन्स कॅथलिक चर्च हे अहमदनगरच्या बाहेरील भागात भिंगार येथे आहे.

औरंगजेब कबर

खुलताबाद गावात स्थित असलेला औरंगजेब महान मुगल सम्राटांचा शेवटचा होता. 1680 च्या सुमारास शिवाजी महारांजाच्या मृत्यू झाल्यानंतर औरंगजेब संपूर्ण दख्खन साम्राज्य जिंकला आणि त्याच्या राजवटीखाली आणला. त्यांनी आपले राज्य भिंगार जवळ स्थापन केले आणि 1707 सालात  वयाच्या  91 पर्यंत तेथेच ते राहिले. येथे  त्यांना दफन करण्यात आले . त्याच कबर परिसर मध्ये, औरंगजेबचा दुसरा मुलगा, आझम शाह, आणि त्याची पत्नी यांचे समाधीही आहे.

लष्कर दल मुख्यालय

1921 मध्ये, सहा  कार कंपन्या येऊन  1924 मध्ये रॉयल टँक कॉर्प्स शाळाची स्थापना रॉयल टँक कॉर्प्सच्या प्रशासकीय कर्मचार्यांना प्रशिक्षण देण्यासाठी अहमदनगर येथे करण्यात आली.

आनंद धाम

अहमदनगरची जमीन या भूमीवर जन्मलेल्या अनेक संतांनी पवित्र केली आहे. त्यापैकी एक जैन संत श्री आनंद ऋषिजी महाराज आहेत. पोस्टल विभागातर्फे रु. 4 / – आचार्य आनंद ऋषिजी महाराज यांच्या सन्मानार्थ मुद्रांक छापलेले आहे. आचार्य आनंद ऋषिजी महाराज हे असे एक संत होते, ज्यांचे सामाजिक व शैक्षणिक क्षेत्रातील योगदान त्यांच्या अनुयायांना त्यांच्या अध्यात्मिक मार्गदर्शनाप्रमाणे विपुल व महत्त्वपूर्ण होते. त्यांचा जन्म 1900 साली शिरल चिंचंदी, अहमदनगर येथे झाला आणि 13 व्या वर्षी रतन ऋषिजी महाराज यांच्याकडून दीक्षा मिळाली आणि अशाप्रकारे त्यांनी स्वतःला आध्यात्मिक उपक्रमातील जीवन व मानवतेसाठी सेवा म्हणून आत्मसात केले. त्याच्या शिकवणुकींमध्ये प्रेम, अहिंसा आणि सहनशीलतेमध्ये खोलवर रुजलेली होती. ते नऊ भाषांमध्ये प्रवीण होते आणि त्यांनी मराठी व हिंदी भाषांतून मोठ्या प्रमाणात लेखन केले. त्यांनी अनेक शैक्षणिक आणि धार्मिक संस्थांची स्थापना केली आणि अनेक आरोग्य संस्थांची पुनर्रचना केली आणि नियतकालिकांची स्थापना केली. 1965 साली त्यांना “आचार्य” हे नाव देण्यात आले आणि 1992 मध्ये त्यांचा स्वर्गवास  झाला.आनंद धाम त्यांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ बांधण्यात आला.

अहमदनगर ऐतिहासिक संग्रालय आणि संशोधन केंद्र

अहमदनगर ऐतिहासिक संग्रहालय मे 1960 मध्ये स्थापन करण्यात आले. जिल्हाधिकारी कार्यालयाजवळील या संग्रहालयमध्ये या संग्रहालयात सूक्ष्म पेंटिंग, शिल्पे, शस्त्रं, पगडी आणि हस्तलिखित इत्यादिंचा एक अनोखा संग्रह आहे. गणेश मूर्तीचा विशेष विभाग आहे. छत्रपती संभाजी महाराजांचे मूळ रंगविलेल चित्र ,  जर्मनीची साखळी नसलेली  सायकल , तांत्रिक गणपती, संस्कृत – मराठी शब्दकोश, 200 फूट लांबीच्या कुंडली ही या संग्रहालयाची  काही आकर्षणे आहेत.

(गुरुवारी, संग्रहालय बंद राहते. इतर दिवशी, भेट देण्याची वेळ – सकाळी 10 ते  संध्याकाळी 5 पर्यंत.)

कवलरी टँक संग्रहालय

टैंक संग्रहालयमध्ये, ब्रिटीश शैलीतील तोफ आणि गोळे ठेवले आहेत. आर्मड कॉर्प सेंटर आणि शाळा केंद्राजवळ स्थित असलेले कवलरी टँक संग्रहालय आहे. या संग्रहालयाचे उद्घाटन 1994 मध्ये बी.सी. जोशी यांच्या हस्ते झाले. आशियातील एकमेव संग्रहालय आहे .अनेक राज्यकर्त्यांच्या कारकीर्दीदरम्यान वापरलेले दारुगोळा आणि शस्त्रे  येथे ठेवलेले आहेत. येथे 40 देशांतील टँकदेखील प्रदर्शित केले गेले आहेत जे अद्वितीय आहेत.

मेहेर बाबा समाधी

मेहेर बाबा (फेब्रुवारी 25, इ.स. 1894 – जानेवारी 31, इ.स. 1969) (जन्मनाव मेरवान शेरियार इराणी) हे भारतीय गूढवादी व आध्यात्मिक गुरू होते. इ. स. 1954 मध्ये आपण या युगातील अवतार आहोत अशी जाहीर घोषणा त्यांनी केली होती.

बालपणात त्यांच्यामध्ये अध्यात्माचा ओढा असण्याची कोणतीही चिन्हे दिसली नाहीत. वयाच्या एकोणिसाव्या वर्षी हजरत बाबाजान या मुस्लिम साध्वीशी त्यांचा परिचय झाला आणि सात वर्षे चाललेली आध्यात्मिक रुपांतरणाची प्रक्रिया सुरू झाली.पुढच्या काही महिन्यांमध्ये आणखी चार आध्यात्मिक व्यक्तींशी त्यांनी संपर्क साधला. उपासनी महाराज यांच्या समवेत ते सात वर्षे राहिले. नंतर त्यांनी सार्वजनिक कार्य सुरू केले. पर्शियन भाषेत मेहेर बाबाचा अर्थ ‘दयाळू पिता’ असा होतो. सुरुवातीच्या काही अनुयायांनी त्यांना हे नाव दिले. महारोगी, गरीब, मानसिक रुग्णांसाठी अनेक धर्मार्थ कार्ये त्यांनी केली.

शुक्लेश्वर मंदिर, भिंगार

हे मंदिर हजारो वर्षांपूर्वीचे आहे. हे रामायण काळापासून आहे.  भृगु ॠषींचे  शुक्राचार्य यांनी समांगा नदीच्या पश्चिम बाजूला भगवान शंकरांना प्रसन्न करण्यासाठी खूप तपश्चर्या केली होती. नानासाहेब पेशवे यांच्या आदेशानुसार सदाशिवभाऊ हे पानिपतची  लढाई लढण्यासाठी निघत होते. या घटनेचे स्मरण करून शुक्लेश्वर मंदिराचे पुनर्विकास करण्यात आले.  1757 मध्ये हैदराबादच्या निजाम यांनी नगरच्या किल्ल्याला भेट दिली व शुक्लेश्वर मंदिरासमोर बेलभंदरची मूर्ती बांधली.  विश्वास पाटील यांनी त्यांचे पानिपत कदंबरीत भिंगारच्या शुक्लेश्वर मंदिराचा  उल्लेख केला आहे.

नृसिंह मंदिर

नगरपासून सुमारे 17 कि.मी. अंतरावर भातोडी गाव येथे सुमारे 400-450 वर्षे जुन्या तलावाच्या जवळील कलावंतीण  महल, एकंगबाबी मैदान आणि प्रसिद्ध नृसिंह मंदिर आहेत. येथे नृसिंह पुतळ्याऐवजी तांडला आहे.

 

चांदबिबीचा महाल

अहमदनगर हे अहमदशाह बादशहाने वसविलेले नगर. त्याला पाचशे वर्षांचा इतिहास आहे. या शहरापासून पूर्वेला दहा किलोमीटर दूर, अहमदनगर-पाथर्डी रस्त्यावर शाह डोंगरावर (खरे तर टेकडीवर) चांदबिबीचा महाल नावाने ओळखली जाणारी वास्तू आहे. सुमारे साडेचारशे वर्षांपूर्वीचा हा ७० फूट उंचीचा, तीन मजली चिरेबंदी व अष्टकोनी महाल. त्याच्या जमिनीखाली एक तळमजला आहे. तो चांदबिबीचा म्हणून ओळखला जात असला, तरी तो मूळचा सलाबतखानाचा महाल आहे.

सलाबतखान हा निजामशाहीचा चौथा सुलतान मुर्तझा निजामशाह याचा मंत्री होता. त्याचे मूळ नाव शाह कुली. सलाबतखान ही निजामाने त्याला दिलेली पदवी. त्याने १५८० मध्ये हा तीन मजली महाल बांधला. अहमदनगर शहरात खापरी नळातून यानेच पाणी आणले.

अहमदनगर ही निजामशाहीची राजधानी. नगर हा पठारी प्रदेश. लष्करीदृष्ट्या महत्त्वाचा. त्यामुळे येथे राजधानी उभारण्यात आली. शहराच्या संरक्षणासाठी आजूबाजूला अनेक बांधकामे उभारण्यात आली. त्यातीलच एक म्हणजे हा महाल असे मानण्यात येते. हा महाल अशा ठिकाणी आहे, की जेथून अहमदनगरकडे चाल करून येणारी फौज सहज दिसू शकते. या महालाचे दुसरे नाव दुर्बिण महाल असेही आहे, हे येथे लक्षात घेण्याजोगे आहे. 
काहींच्या मते ही सलाबतखानाची आराम फर्मावण्याची जागा होती. दौलताबाद हा सलाबतखानाचा आवडता किल्ला. त्याचे सतत दर्शन व्हावे या हेतूने या महालाची उंची वाढविण्याचा त्याचा इरादा होता. पण तत्पूर्वीच (१६१९?) त्याचे तळेगाव-दाभाडे येथे निधन झाले. मोगल परंपरेनुसार या महालात, तळघरामध्ये सलाबतखानाने आपल्या कबरीची व्यवस्था आधीच केली होती. त्याप्रमाणे तेथे तो व त्याची पत्नी चीरनिद्रा घेत आहेत. त्या दोघांच्या कबरी तेथे आहेत. शिवाय तळघरातच, जरा बाहेरच्या बाजूला त्याची दुसरी पत्नी, मुलगा आणि एका कुत्र्याची कबर आहे. 

अहमदनगर हे अहमदशाह बादशहाने वसविलेले नगर. त्या नगराला पाचशे वर्षांचा इतिहास आहे. या शहरापासून पूर्वेला दहा किलोमीटर दूर, अहमदनगर-पाथर्डी रस्त्यावर ९०० फूट उंचीच्या शाह डोंगरावर (खरे तर टेकडीवर) चांदबिबीचा महाल या नावाने ओळखली जाणारी एक अष्टकोनी वास्तू आहे. सुमारे साडेचारशे वर्षांपूर्वीचा हा ७० फूट उंचीचा, तीन मजली चिरेबंदी व अष्टकोनी महाल. त्याच्या जमिनीखाली एक तळमजला आहे. इमारतीच्या भिंतींना तिरप्या फटी असल्याने दिवसभर या इमारतीत सूर्याची किरणे पोचतात. सलाबतखाने १५८० मध्ये हा तीन मजली महाल बांधला. अहमदनगर शहरात खापरी नळातून यानेच पाणी आणले.

लोक गैरसमजुतीने या वास्तूला चांदबिबीचा महाल म्हणत असले, तरी ही दुसर्‍या सलाबतखानाची कबर आहे. हा सलाबतखान हा इसवी सनाच्या १५५५ मध्ये गादीवर आलेला चौथा निजाम, मूर्तजा याचा वजीर होता. वेडसर मूर्तजाने त्याच्या चंगीजखान या वजिराला संशयावरून मृत्युदंड दिला, आणि त्याच्या जागी १५७९ मध्ये सलाबतखानची नेमणूक केली होती.

सलाबतखान हा अहमदनगरमध्ये तेथील लोकांना आवडत असे.

 http://ahmednagar-tourism.blogspot.com/2013/02/blog-post_599.html

 

 महाराष्ट्राच्या कानाकोपर्‍यात अनेक छोट्या गावात प्राचिन कलाकुसर केलेली मंदिर आहेत. एकेकाळी त्याकाळच्या व्यापारी मार्गावर बांधलेली ही मंदिर आज आडबाजुला पडली आहेत. प्राचिन काळी घाटवाटांचे/ व्यापारी मार्गांचे रक्षण करण्यासाठी ज्याप्रमाणे किल्ले बांधले गेले तशीच त्याकाळच्या राज्यकर्त्यांनी या मार्गांवर मंदिरांचीही निर्मिती केली. या मार्गांवरुन प्रवास करणार्‍या व्यापारी तांड्यांची, पांथस्थांची विश्रांतीची राहाण्याची सोय या मंदिरात होत असे. व्यापार्‍यांनी केलेल्या दानामुळे या मंदिरांचा दैनंदिन खर्च आणि डागडुजीची कामे होत अशी परस्पर पूरक रचना होती. इसवी सनाच्या बाराव्या शतकात टाहाकारीच्या मंदिराची निर्मिती यादव वंशीय राजांनी केली असावी.

    सह्याद्रीच्या उत्तर दक्षिण रांगेची सुरुवात इगतपुरी परिसरातून थळ (कसारा) घाटाच्या पूर्वेकडे जाते. याच रांगेला “कळसूबाई रांग” म्हणतात. याच रांगेच्या पश्चिमेकडे अलंग, मदन, कळसूबाई तर पूर्वेकडे औंढा, पट्टा, बितनगड, आड हे किल्ले आहेत. श्री एकनाथ महाराजकृत श्री भावार्थ रामायणाच्या अरण्यकांडात या पूरातन अवंध व पट्टा किल्ल्य़ांच्या परीसराचा उल्लेख आढळतो.

रावणाचा छेदिला आंगोठा

तेथे झाला औंढापट्टा

त्रिंबकीच्या बिकटघाटा

अवंढा-पट्टा प्रसिध्द !!

     या पट्टा किल्ल्याच्या डोंगरात उगम पावणार्‍या आढळा नदीच्या काठावर किल्ल्यापासून २५ किमी अंतरावर ‘टाहाकारी’ हे लहानसे गाव आहे. अहमदनगर जिल्हयातील, अकोले तालुक्यात येणार्‍या टाहाकारी गावात "जगदंबेचे " प्राचिन मंदिर आहे. मंदिर म्हटल की दंतकथा आलीच. नाशिक परीसर रामायणाशी संबंधित आहे. त्यामुळे या मंदिराची दंतकथाही रामाशी निगडीत आहे. प्रभू श्रीराम सीतेचा शोध घेत या परिसरातून जात होते. सीतेच्या विरहाने व्याकूळ होऊन श्रीराम विलाप करीत होते. त्याचवेळी शिव-पार्वती आकाशातून विहार करीत होते. त्यांनी प्रभू श्रीरामचंद्रा॔ना व्याकूळ झालेल्या अवस्थेत पाहिले. श्रीरामाला पत्नीसाठी विलाप करताना पाहून माता पार्वतीने प्रभू श्रीरामचंद्राची परिक्षा घेण्याचे ठरविले. सीतेचे रूप घेऊन पार्वती रामाला सामोरी गेली. प्रभू श्रीरामचंद्रांनी सीतेच्या रुपातील पार्वती मातेला ओळखले आणि तीला वंदन केले. तेव्हा माता पार्वती खजील होऊन येथेच अंतर्धन पावली आणि श्री जगदंबा रूपाने पुन्हा प्रगटली. तेथेच आता जगदंबेचे मंदिर बांधलेले आहे.

हेन्री कौसेन्स यांनी १८८० मधे काढलेला मंदिराचा फ़ोटो.

टाहाकारी गावातील आढळा नदीवरील पूल ओलांडल्यावर मंदिराचे सिमेंटचे तीन पांढरे कळस दिसायला लागतात. मंदिरा जवळ पोहोचल्यावर मंदिरा भोवती असलेली सात फ़ूट उंच तटबंदी दिसते. तटबंदीतील पूर्व दरवाजातून आपला मंदिराच्या प्रांगणात प्रवेश होतो. मंदिर उत्तराभिमुख आहे. त्याचे तोंड उत्तरेला म्हणजेच आढळा नदीकडे आहे. टाहाकारी मंदिराची बांधणी हेमाडपंथी पध्दतीची आहे. या प्रकारात चुन्याचा वापर न करता मंदिराचे दगड एकमेकात अडकवले जातात. मंदिराचे मुळचे तीन कळस कोसळलेले असुन त्याजागी सिमेंटचे अतिशय बेढभ कळस बांधलेले आहेत. तसेच मंदिराच्या समोर सिमेंटचा सभामंडप बांधुन मंदिराची शोभा घालवायाचा पूर्ण प्रयत्न करण्यात आला आहे. आपले नशिब म्हणजे दगडी बांधणीचे मंदिर अजुनही जसेच्या तसे ठेवलेले आहे.

    

  टाहाकारीच हेमाडपंथी मंदिर भूमीज पध्दतीचे आहे. या मंदिराचे मुख मंडप, मंडप, अंतराळ व गर्भगृह असे चार भाग आहेत. मंदिर चारफ़ूट उंच दगडी जोत्यावर (ज्याला "अधिष्ठान" म्हणतात) उभ आहे. जोत्यावर पुष्प पट्टी आणि पद्म पट्टी कोरलेली आहे, मंदिराच्या मुख मंडपाच्या सज्जावर वेगवेगळी शिल्प कोरलेली आहेत, त्यात मैथुन शिल्पही आहेत. मुख मंडपातून सभामंडपात शिरल्यावर समोरच खांबाला टेकवून ठेवलेल्या दोन मुर्ती दिसतात. त्यातील एक शंकर पार्वतीची आहे, तर दुसरी गणपतीची आहे. मंदिराच छत ७२ खांबांवर तोललेल आहे. खांबांवर विविध प्रकारची नक्षी, शिल्प, किर्तीमुख, भौमित्तीक आकृत्या काढलेल्या आहेत. खांबांच्या टोकाला छत तोलणारे यक्ष कोरलेले आहेत. मुख्य मंडपाच्या छतावरचे वर्तूळाकार नक्षीकाम अप्रतिम आहे. या वर्तूळाकार कोरीवकामात फ़ुल, सिंह आणि आठ अप्सरांच्या मुर्ती कोरलेल्या आहेत. मंदिराच्या सभामंडपाच्या पूर्व, पश्चिम व दक्षिण या तीन बाजुस तीन गर्भगृह आहेत. या रचनेला त्रिदल रचना म्हणतात. मुख्य गर्भगृह आणि सभामंडप यांच्या मध्ये अंतराळ आहे.

     मुख्य गर्भगृहाच्या प्रवेशव्दारावर सुंदर नक्षीकाम केलेले आहे. गर्भगृहात देवीचा तांदळा आणि जगदंबेची अठरा भूजा असलेली काष्ठमुर्ती आहे. देवीच्या हातांमध्ये विविध प्रकारची आयुधे आहेत. श्री जगदंबा माता वाघावर आरूढ असून ‘महिषासुर मर्दीनीच्या’ अवतारात आहे. सभामंडपाच्या दोन बाजुस असलेल्या गर्भगृहात पूर्वेस महालक्ष्मी आणि पश्चिमेस भद्रकाली (महाकाली) देवीच्या सुबक मुर्तीं आहेत.

     मंदिराचा अंतर्भाग पाहुन मंदिराला बाहेरुन प्रदक्षिणा घालायला सुरुवात केल्यावर अनेक कोनात दुमडलेला बाह्यभाग समोर येतो. यामुळे निर्माण झालेल्या कोनाड्यांमधे सुरसुंदरींच्या मुर्ती बसवलेल्या आहेत. यात शुकसारीका, नृत्य करणारी, वादन करणारी,शस्त्र धारण केलेली इत्यादी अनेक प्रकारच्या सुरसुंदरींच्या मुर्ती आहेत. मंदिर प्रदक्षिणा सुरु केल्यावर पूर्वेकडील भिंतीवर कोरलेली गजाननाची मुर्ती पाहायला मिळते. पूर्वेकडील गर्भगृहा मागिल देवकोष्टात चामुंडेची मुर्ती आहे. चामुंडा हे देवीच क्रुर रुप आहे. हडकुळं शरीर, पोटावर विंचु, गळ्यात मुंडमाळा, हातातल्या दंडावरची कवटी, डाव्या हाताच्या करंगळीचे नख कुरतडताना दाखवलेली ही मुर्ती आपल लक्ष वेधुन घेते. या देवकोष्टका खाली गर्भगृहातील पाणी जाण्यासाठी पन्हाळी आहे. तिथे नेहमी प्रमाणे गोमुख न कोरता मकरमुख कोरलेल आहे. त्यावरील नक्षीकाम अप्रतिम आहे.

     मुख्य गर्भगृहा मागिल देवकोष्टात नृत्य करणार्‍या शंकराची मुर्ती कोरलेली आहे. त्याच्या पायाशी ताल वाद्य वाजवणारा गण आहे, तर डाव्या कोपर्‍यात बासरी वाजवणार गण कोरलेला आहे. या कोष्टाच्या महिरपीवर ब्रम्हा, विष्णु, महेश कोरलेले आहेत. पश्चिमेकडच्या गर्भगृहाच्या मागिल देवकोष्टात डमरु, तलवार आणि त्रिशुळ घेतलेल्या शंकराची मुर्ती कोरण्यात आलेली आहे. मुर्तीचा एक हात तुटलेला आहे.

     मंदिराची प्रदक्षिणा पूर्ण करुन मंदिरा समोर येउन नदीवरील घाटाच्या पायर्‍यांवर एक कोरीव खांब आहे. त्यावरील शिलालेख पुसट झाल्याने वाचता येत नाही.  खांबाच्या बाजुला शेषनागाचे मंदिर आहे. मंदिरा बाहेर काही वैशिष्ट्यपूर्ण समाधीचे दगड ठेवलेले आहेत. दोन फुट उंचीचे हे दगड अष्टकोनी असुन त्याच्या वर शिवलिंग, नंदी आणि पावले कोरलेली आहेत.

     मंदिर परीसरात भक्तांसाठी बांधलेला नविन हॉल आहे. पिण्याच्या पाण्याची व्यवस्था आहे. मंदिर परीसरातील झाडी, जवळून वाहाणारी नदी यामुळे हा परीसर रम्य झालेला आहे. या रम्य परीसराला आणि उन, वारा, पाउस यांचा मारा सहन करत गेली अनेक शतक उभ असलेल हे मंदिराच दगडी शिल्प पाहाण्यासाठी एकदा वाट वाकडी करायला काहीच हरकत नाही.

     मुंबईकर ,नाशिककर स्वत:च वाहान असल्यास एका दिवसात "टाहाकारीच जगदंबा मंदिर","टाकेदच जटायु मंदिर" पाहु शकतात. जर वेळेच व्यवस्थित नियोजन केल तर शिवरायांच्या चरण स्पर्शाने पावन झालेला "पट्टा किल्ला उर्फ विश्रामगड" ही पाहाता येइल आणि एका दिवसात त्रिस्थळी यात्रा घडेल.

जाण्यासाठी:- १) मुंबई - नाशिक रस्त्यावर इगतपुरीनंतर - घोटी गाव आहे. घोटी गावतून एक रस्ता सिन्नरला जातो. या रस्त्यावर भंडारदर्‍याला जाणारा फाटा फुटतो. या भंडारदर्‍याला जाणार्‍या रस्त्यावर टाकेद गाव आहे. घोटी पासून टाकेद पर्यंत पोहचण्यास पाऊण तास लागतो. टाकेदहुन टाहाकारीला जाणारा रस्ता आहे. इगतपुरी ते टाहाकारी अंतर ५८ किमी आहे.

२) पट्टा किल्ला मार्गे टाहाकारी :- मुंबई - नाशिक रस्त्यावर इगतपुरीनंतर - घोटी गाव आहे. घोटी गावतून एक रस्ता सिन्नरला जातो. या रस्त्यावर भंडारदर्‍याला जाणारा फाटा फुटतो. या भंडारदर्‍याला जाणार्‍या रस्त्यावर टाकेद गाव आहे. घोटी पासून टाकेद पर्यंत पोहचण्यास पाऊण तास लागतो. टाकेद गावा बाहेर प्राचीन राममंदिर आहे. रामायणातील जटायुने रावणाशी युध्द करुन इथेच प्राण सोडला अशी येथिल लोकांची श्रध्दा आहे. त्यामुळे या मंदिर संकुलात जटायुचे मंदिर सुध्दा आहे. जवळच रामाने जटायुला पाणी पाजण्यासाठी जमिनीत बाण मारुन तयार केलेला झरा व पाण्याचे कुंड आहे. टाकेदहून राम मंदिराला जाणार्‍या रस्त्यावर उजव्या हाताचा फाटा कोकणवाडी मार्गे पट्टा किल्ल्याच्या पायथ्याशी जातो. कोकणवाडी ते पट्टावाडी अंतर अर्ध्या तासाचे आहे. पट्टावाडी हे किल्ल्याच्या पायथ्याचे गाव आहे. पट्टावाडी पासुन ठाणगाव मार्गे २५ किलोमीटर वर टाहाकारी गाव आहे.

 Tank Museum at Ahmednagar , Maharashtra

रणगाडा म्युझियम

Tank Museum Ahmednagar, Maharashtra

      
      पहिल्या महायुध्दात रणगाडा या अदभुत वहानाच्या शोधाने अनेक युध्दांचे निकाल बदलले. कुठल्याही पृष्ठभागावरुन आग ओकत जाणार्‍या या वहानाने पायदळात महत्वाचे स्थान पटकावले. भारतीय युध्द इतिहासातही रणगाड्यांनी महत्वाची भूमिका बजावलीय. एकेकाळी विदेषी बनावटीचे रणगाडे वापरणारा आपला देश आज स्वत: निर्माण केलेले रणगाडेही वापरतोय. जागतिक आणि भारतीय सैन्यातल्या रणगाड्यांचा चालता बोलता इतिहास आपल्याला आशियातील एकमेव नगर येथील "रणगाडा म्युझियम" मध्ये पाहाता येतो.

    इसवीसनाच्या १५ व्या शतकात अहमदशाह बादशहाने अहमदनगरचा किल्ला आणि राजधानीचे शहर वसविले. या शहराचे भौगोलिक स्थान आणि महत्व पाहून इंग्रजांनी आपला सैन्यतळ याच गावात उभारला. स्वातंत्र्या नंतरही भारतीय लष्कराचा तळ या भागात ठेवण्यात आला. लष्कराच्या ताब्यात असलेल्या दारुगोळ्याच्या डंपिंग ग्राऊंडच्या जमिनीवर आशियातील एकमेव "रणगाडा म्युझियमची" निर्मिती करण्यात आली. इ.स. १६ फ़ेब्रुवारी १९९४ ला जनरल बी.सी. जोशी यांच्या हस्ते या म्युझियमच उदघाटन करण्यात आले. या संग्रहालयाची उभारणी आणि देखभाल Armored Corps Center and School, अहमदनगर या लष्करी आस्थापने तर्फ़े केली जाते. 

      नगर एसटी स्थानकापासून साधारणपणे ४ किमी अंतरावर, नगर - सोलापूर रस्त्यावर भारतीय बनावटीचा "विजयंता" रणगाडा आपले लक्ष वेधून घेतो. या रणगाड्या जवळून रणगाडा म्युझियमकडे जातांना प्रथम आपल्या गाडीची नोंद व तपासणी होते. कमानीतून आत शिरल्यावर माळरानातून जाणार्‍या रस्त्याच्या बाजूला ठेवलेला अमेरीकन बनावटीचा उध्वस्त "पॅटन रणगाडा" पाहायला मिळतो आणि आपली उत्सुकता चाळवली जाते. थोड्याच अंतरावर माळरानाचा कायापालट होऊन आपण गर्द झाडीने वेढलेल्या आणि नीटनेटक गवत राखलेल्या उद्यानापाशी पोहोचतो. येथे म्युझियम मधे प्रवेश करण्यासाठी प्रवेश शुल्का बरोबरच राज्य किंवा भारत सरकारने दिलेले फोटो आयडेंटी कार्ड जवळ असणे आवश्यक आहे. (उदा. पॅन कार्ड, ड्रायव्हींग लायसन्स, आधार कार्ड, इत्यादी.) 

"रोल्स राईस सिल्व्हर घोस्ट" Rolls Royce, Silver Ghost

" सेंच्युरीयन टर्ट" Centurion Turt Tank  

      
रणगाडा म्युझियम मधे प्राथमिक अवस्थेतील रणगाड्यांपासून पहिल्या आणि दुसर्‍या महायुध्दात वापरलेले ५० च्या वर रणगाडे लष्करी शिस्तीत मांडून ठेवलेले आहेत. पहिल्या चिलखती गाडी पासून आजच्या अद्ययावत रणगाड्या पर्यंतचा प्रगतीचा इतिहास इथे पाहायला मिळतो. म्युझियम मधे शिरल्यावर दोनही बाजूंना " सेंच्युरीयन टर्ट" ठेवलेले आहेत. रणगाड्यावरचा हा तोफ़ असलेला फ़िरता भाग कासवा सारखा दिसतो म्हणुन याला "टर्ट"(ल) म्हणतात. जमिनी वरुन जमिनीवर व जमिनी वरुन आकाशात मारा करण्यासाठी याचा उपयोग केला जात असे. रणगाड्यासारखी याला चाक किंवा पट्टे नसतात. त्यामुळे त्याला एका ठिकाणाहून दुसर्‍या ठिकाणी नेण्यासाठी दुसर्‍या वहानाची मदत घ्यावी लागते. टर्टच्या पुढे रोल्स राईस कंपनीची पहिली चिलखती गाडी (Armoured Car) ठेवलेली आहे. रणगाड्याच्या शोधापूर्वी युध्दभुमीवर वापरण्यासाठी ब्रिटनच्या रॉयल नेव्हल एयर सर्व्हीसेसनी १९१४ साली रॉल्स राईस कंपनी बरोबर "रोल्स राईस सिल्व्हर घोस्ट" या पहिल्या चिलखती गाडीची निर्मिती केली. पहिल्या महायुध्दात या गाडीचा वापर मोठ्या प्रमाणात झाला १९४१ मधे गाडीच उत्पादन बंद करे पर्यंत त्यात अनेक बदल केले गेल. भारतात जनरल डायरने जालियनवाला बाग मधे शिरण्यासाठी या चिलखती गाडीचा उपयोग केला होता. "रोल्स राईस सिल्व्हर घोस्टच्या मागे "Schmerer Panzersphah Wagen (8-RAD)" ही १९३४ मधे जर्मनीत वापरात असलेली चिलखती गाडी त्यावरील नाझींच्या उलट्या स्वस्तिकच्या चिन्हामुळे चटकन नजरेत भरते. 

"Schmerer Panzersphah Wagen (8-RAD)"

चिलखती गाडी मजबूत असली तरी तीची चाक हाच तीचा मोठा अडथळा होता. त्यामुळेच युध्दभुमीवर गाडीच्या वापराला मर्यादा पडत.  पहिल्या महायुध्दा दरम्यान सर्वच देश अशा एका वहानाच्या शोधात होते जे रस्ता नसलेल्या पृष्ठभागावरुन म्हणजेच खाच, खळगे, खंदक, तारा, कुंपणे, दलदल, खडक, वाळू, वाळवंट, टेकडी या सर्वांवरून मार्गक्रमण करु शकेल. त्याचवेळी शत्रुवर मारा सुध्दा करु शकेल. त्यातूनच १९१६ साली इंग्लंड आणि फ़्रान्स मधे जवळजवळ एकाच वेळी रणगाड्यांची निर्मिती झाली. सुरवातीच्या काळात हा शोध गुप्त ठेवण्यासाठी ब्रिटीशांनी या प्रोजेक्टला "मोबाईल वॉटर टॅंक" अस नाव दिल. पुढील काळात रणगाड्यात अनेक बदल झाले, पण त्याला चिकटलेल "टॅंक" नाव आजही सर्वोतोमुखी आहे. 

"वॉटर बफ़ेलो" Water Buffalo Tank

 जमिनीवर आणि पाण्यात चालणारे रणगाडे Sea Lion Tank

"रोल्स राईस सिल्व्हर घोस्ट" समोरच अमेरीकन बनावटीची " M3 A1 Reconnassance Vehical" ही चिलखती गाडी ठेवलेली आहे. या गाडीचा उपयोग शत्रुच्या भागात सैन्य पोहोचवण्यासाठी होत असे. या गाडीत काळानुसार बदल होत गेले. आताच्या आखाती युध्दात "M3 A3" या अत्याधुनिक तंत्राने सज्ज असलेल्या गाडीचा वापर केला गेला. त्याच्या पुढे "LVTA(4)" हा पाण्यातून चालणारा अमेरिकन बनावटीचा "वॉटर बफ़ेलो" रणगाडा ठेवलेला आहे. युध्दनौकेवरील सामान किनार्‍यावर आणण्यासाठी या रणगाड्याची निर्मिती करण्यात आली होती. यातही काळानुसार बदल होत गेले आणि प्रत्यक्ष युध्दातही याचा वापार केला गेला. "Topas Ambiphious  आणि  Sherman"  हे जमिनीवर आणि पाण्यात चालणारे रणगाडेही येथे पाहायला मिळतात. व्हॅलेंटाईन डेच्या दिवशी आराखडा पास झाला म्हणुन "व्हॅलेंटाईन" नाव दिलेला रणगाडा दुसर्‍या महायुध्दात वापरला गेला. शत्रूचा मारा झाल्यावर पातळ पत्र्यामुळे हा रणगाडा लगेच पेट घेत असे त्यामुळे "मॅच बॉक्स" या टोपण नावाने तो सैनिकांमधे ओळखला जात असे.

भारतीय बनावटीचा पहिला रणगाडा "विजयंता" Vikyanta Tank

    पहिल्या व दुसर्‍या महायुध्दात वापरलेल्या रणगाड्यांच्या गर्दीत एकमेव तरूण रणगाडा येथे पाहायला मिळतो. तो म्हणजे भारतीय बनावटीचा पहिला रणगाडा "विजयंता" . १९६६ मध्ये नगरला झालेल्या समारंभात "विजयंता" लष्करात दाखल झाला. भारत पाकिस्तान युध्दात मोलाची कामगिरी करणार्‍या या रणगाड्याच उत्पादन १९८३ पर्यंत चालु होते. एकुण २२०० विजयंता रणगाडे लष्करात दाखल झाले होते. २००४ साली नगर येथील फ़ायर रेंजवर या रणगाड्याला निरोप देण्यात आला होता. ब्रिटीशांनी दुसर्‍या महायुध्दात बनवलेला  विमान विरोधी तोफ़ा असणारा "मटिल्डा" रणगाडा आणि त्याचीच सुधारीत आवृत्ती असलेले चर्चिल रणगाडे इथे पाहायला मिळतात. 

१९७१ च्या लढाईत पाकीस्तान कडुन हस्तगत केलेला झेंडा.

Bulldog tank captured in India -Pakistan war

पाकीस्तान कडून जिंकलेले "चॅफ़ी" रणगाडे

दुसर्‍या जागतिक महायुध्दा नंतर १९६५ साली झालेल्या भारत पाकीस्तान युध्दात रणगाड्यांचा वापर मोठ्या प्रमाणात झाला. या रणगाडा युध्दात पाकीस्तानी सैन्याच पारड जड होत. त्यांच्या कडे अमेरीकन बनावटीचे पॅटन, चॅफ़ी, शेरमन असे अत्याधुनिक रणगाडे होते. भारतीय रणगाड्यांपेक्षा त्यांची संख्याही जास्त होती. परंतू सियालकोट सेक्टर आणि चिविंडा - खेमखेरा , पंजाब येथे झालेल्या लढाईत भारतीयांनी पाकिस्तानी रणगाड्यांना धुळ चारली. या युध्दात भारताने पाकीस्तानचे ४७१ तणगाडे नष्ट केले आणि ३८ रणगाडे ताब्यात घेतले. त्यातील शेरमन, M-24 चेफ़, वॉटर बुलडॉग आणि M-47 पॅटन रणगाडे या ठिकाणी पाहायला मिळतात. युध्दात जिंकलेल्या रणगाड्यांच्या तोफ़ा खालच्या बाजूला वळवलेल्या असतात , त्याप्रमाणे या रणगाड्यांच्या तोफ़ाही खाली वळवून ठेवलेल्या आहेत. या लढाईत "पॅटन किलर" किंवा "बहादुर" म्हणुन नावारुपाला आलेला ब्रिटीश बनावटीचा "सेंच्युरीयन" रणगाडा इथे पाहायला मिळतो. विमानातून नेता येण्यासाठी आकाराने छोटा आणि वजनाने हलका असा रशियन बनावटीचा PT-76 आणि फ्रेंच बनावटीचा  AMX-13  हे छोटे रणगाडे येथे पाहायला मिळतात. १९६५ च्या लढाईत वापरलेला AMX-13 हा भारतीय सैन्यात "जम्पिंग टॅंक किंवा बख्तावर" या नावाने ओळखला जातो. या १९४८ साली झालेल्या पहिल्या भारत पाकीस्तान युध्दात १२००० फ़ुटावरील झोजिला खिंडीत भारतीय सैन्याने चढवलेला "स्टुअर्ट " रणगाडा प्रदर्शनात ठेवलेला आहे.

"जम्पिंग टॅंक किंवा बख्तावर"

     याशिवाय अनेक रणगाडे काही विशिष्ट कामासाठी बनवण्यात आले होते, ते ही इथे पाहायला मिळतात. "शेरमन बीच आर्मर्ड रेकव्हरी व्हेईकल आणि सी लायन" हे दोन रणगाडे बीचवर वाळूत आणि पाण्यात चालवण्यासाठी बनवण्यात आले होते. नॉर्मेडीच्या लढाईत त्यांचा चांगला उपयोग झाला. "सेंटॉर डोझर" हा रस्ते बनवणारा रणगाडा, "चर्चिल ब्रीज", "व्हॅलेंटाईन ब्रीज" ,"शेरमन ब्रीज" हे पूल तयार करणारे रणगाडे ही इथे पाहायला मिळतात. रणगाड्याचा सर्वात नाजूक भाग म्हणजे त्याच्या चाकावरील पट्टा. त्याला लक्ष करण्यासाठी भूसुरूंग पेरले जातात. या भूसुरूंगाना नष्ट करणारा "शेरमन क्रॅब" हा काहीसा विचित्र दिसणारा रणगाडाही येथे पाहायला मिळतो. "हा-गो", "चि-हा" अशी विचित्र नाव असलेले जपानी बनावटीचे रणगाडे. रशियन बनावटीचा "T4" इत्यादी रणगाडे पाहायला मिळतात.

भू सुरूंगाना नष्ट करणारा "शेरमन क्रॅब" Sherman Crab Tank

Centaur Dozer Tank

 या म्युझियम मधे ३ हॉल बांधलेले आहेत. पहिल्या मेमरी हॉल मधे "इंडीयन आर्मीच्या आर्मर्ड कॉर्पचा " १९७१ पूर्वीचा इतिहास आणि दुसर्‍या मेमरी हॉल मधे १९७१ नंतरचा इतिहास फ़ोटो, दस्त ऎवज, पदक, मॉडेल्स, युध्दाच्या व्युहाचे नकाशे यांच्या व्दारे मांडलेला आहे. याशिवाय प्रत्येक रेजिमेंटची घोषवाक्य, झेंडे, चिन्ह आणि आजपर्यंत त्यांना मिळालेल्या पदकांची यादी येथे लावण्यात आलेली आहे. या मेमरी हॉलच आकर्षण म्हणजे १९७१ च्या लढाईत पाकीस्तान कडुन हस्तगत केलेला झेंडा. तिसरा हॉल म्हणजे "हिरोज गॅलेरी" आर्मर्ड कॉर्पमध्ये शौर्य गाजवलेल्या, शहीद जवानांची माहिती आणि फ़ोटो असलेला हॉल आहे.

रणगाडा म्युझियमचा परीसर गर्द वनराईने नटलेला आहे. जागोजागी फ़ुलझाड, कारंजे, लॉन्स ठेऊन परीसर रमणीय बनवलेला आहे. जगोजागी बसण्यासाठी बाक ठेवलेले आहेत. म्युझियम मधे कॅफ़ेटेरीयाची सोय आहे. म्युझियमचे आकर्षण असणारे रणगाडे सुस्थितीत ठेवलेले आहेत. त्यांच्या बाजूला माहिती फ़लक लावलेले आहेत. लष्कराच्या ताब्यात असूनही छायचित्रणास बंदी नाहीये. वर्षभर ९.०० ते ५.०० यावेळात, नाममात्र शुल्कात हे म्युझियम पाहाता येते. तरीही आशियातील या एकमेव रणगाडा म्युझियमला भेट देणार्‍यांची संख्या तशी कमीच आहे. रणगाड्याच आकर्षण लहान थोरांना सर्वांनाच असत. एखादा दिवस थोडीशी वाट वाकडी करुन नगरच्या रणगाडा म्युझियमला भेट द्यायला काहीच हरकत नाही.

"व्हॅलेंटाईन ब्रीज" Valentine Bridge Tank

"चर्चिल ब्रीज" Charchil Bridge Tank

रणगाडा संग्रहालय पण मस्त आहे.
सुचवणीसाठी धन्यवाद!

तुम्ही म्हणताय ती 'सिल्व्हरघोस्ट रोल्स रॉयस आर्मर्ड कार' पाहिली. तिचे काही फोटो खाली देत आहे.
इथे प्रत्येक रणगाड्याची माहिती देणारे फलक हिंदी आणि इंग्रजी अशा दोन भाषेत लावले आहेत पण सदर फोटोत आलेला बोर्ड हिंदी भाषेतला आहे त्यामुळे काही मिपाकरांच्या भावना दुखावल्या गेल्यास आधीच दिलगिरी व्यक्त करून ठेवतो 😀

 

१६ एप्रिल २०२२ रोजी अहमदनगर शहरातील आशिया खंडातील पहिले (आणि बहुतेक एकमेव) अशी ख्याती असलेले “कॅवलरी टँक म्युझियम” अर्थात ‘रणगाडा संग्रहालय’ पहाण्याचा योग आला.

अहमदनगर - सोलापूर रस्त्यावर शहराच्या ‘इवळे’ परीसरात प्रचंड मोठे क्षेत्रफळ व्यापणाऱ्या ह्या रणगाडा संग्रहालयाच्या प्रवेशाच्या कमानीच्या दोन्ही बाजुंना भारतीय बनावटीचे ‘विजयंता’ रणगाडे ठेवले आहेत. गमतीची गोष्ट म्हणजे भर रस्त्यात, उघड्यावर ठेवलेल्या ह्या रणगाड्यांचे आणि कमानीचे फोटो काढण्यास मनाई आहे.

कमानी जवळ तैनात असलेल्या जवाना कडील रजीस्टर मध्ये आपले नाव, गाव, फोन नंबरची नोंद केल्यावर तिथुन सुमारे दिड ते दोन की.मी. अंतरावर असलेल्या संग्रहालयाकडे जाण्याचा आपला मार्ग खुला होतो.

आतल्या रस्त्याच्या दुतर्फाही वेगवेगळ्या बनावटीचे रणगाडे ठेवले आहेत. त्यापैकी काही रणगाड्यांची चालत्या गाडीतून टिपलेली छायाचित्रे-

पार्किंग जवळ ठेवलेला ‘टोपाझ’ (Topaz) रणगाडा

शक्तीशाली इंजिन, २० सैनीक वाहुन नेण्याचा क्षमता, ३६० अंशातून बाहेर लक्ष ठेवण्याची सोय असलेला आणि जमीनीवरून तसेच पाण्यातुनही जाऊ शकणारा अशी अनेक वैशिष्ट्ये असणारा उभयचर गटातला हा रणगाडा पुर्वाश्रमीचा चेकोस्लोव्हाकिया आणि पोलंडने संयुक्तरीत्या तयार केला होता.

१९६४ मध्ये चेकोस्लोव्हाकिया आणि १९६६ मध्ये पोलंडने वापरात आणलेला हा रणगाडा पुढे भारत, अंगोला, बल्गेरिया, ईजिप्त, ईराक, लिबिया, मोरोक्को आणि सुदान अशा देशांच्या सैन्यदलांत दाखल झाला होता.

‘टोपाझ’ रणगाड्याचा अंतर्भाग -

पार्किंग पासुन सुमारे दीडशे मीटर अंतरावर तिकीट काउंटर असुन
लहान मुलांसाठी ₹ २५/-
मोठ्यांसाठी ₹ ५०/-
फोटोग्राफी साठी ₹ ५००/-
असे तिकिटांचे दर आहेत.

आधुनिक स्वयंचलित रणगाड्यांचा वापर विसाव्या शतकात सुरु झाला असला तरी त्यांचा इतिहास पंधराव्या शतकापासून सुरु होतो.

रणगाड्याची मूळ संकल्पना पंधराव्या शतकातला सुप्रसिद्ध चित्रकार आणि संशोधक 'लिओनार्दो दा विंची' (Leonardo da Vinci) ह्याने सर्वप्रथम मांडली होती आणि चिलखती वॅगन वर तोफ बसवून रणगाडा सदृश्य वाहन तयार करून पहिल्यांदा त्याचा प्रत्यक्ष रणभूमीवर वापर करण्याचे श्रेय पंधराव्या शतकातला पराक्रमी चेक जनरल 'जन जिझका' (Jan Zizka) ह्याला जाते.

रणगाड्यांचा इतिहास दर्शवणारा फलक-

1994 साली लष्कराचे तत्कालीन जनरल बी. सी. जोशी ह्यांच्या हस्ते उदघाटन झालेल्या ह्या संग्रहालयात चाळीस-पंचेचाळीस रणगाडे आणि काही रणगाड्यांच्या प्रतीकृती, त्यांचे फोटोज व भारतीय सेनेच्या पराक्रमाची गौरवशाली गाथा दर्शवणाऱ्या दोन गॅलरीज इथे आपल्याला बघायला मिळतात.

सुरुवातीला प्रत्येक रणगाड्याचे बारकाईने निरीक्षण करण्यात आणि त्यांची वैशिष्ट्ये समज़ुन घेण्यात बराच वेळ घालवत होतो पण घरच्या मंडळींना वेळेचे भान होते (आणि त्यांना भुकही प्रचंड लागली होती) त्यामुळे पुढचे काही रणगाडे आणि गॅलरीज बघण्याचा कार्यक्रम घाईघाईने उरकावा लागला.

तिथे पाहीलेल्या काही वैशिष्ट्यपूर्ण रणगाड्यांचे फोटो + माहिती आणि बाकीच्यांचे फक्त फोटोज खाली देत आहे.

‘रोल्स रॉइस’ (Rolls Royce)

डिसेंबर १९१४ मध्ये रोल्स रॉइसच्या ‘सिल्व्हर घोस्ट’ ह्या कारचे रूपांतर चिलखती वाहनात केले गेले आणि हे त्या काळातील सर्वात यशस्वी आर्मर्ड कॉर्प्स वाहन ठरले.
पहिल्या महायुद्धात त्याचा मोठ्या प्रमाणावर वापर झाला. ह्या चिलखती वाहनाचे पराक्रम फ्रान्स, इजिप्त, पूर्व आफ्रिका आणि रशियामध्ये युद्धकाळात पाहायला मिळाले. दोन्ही महायुद्धांच्या दरम्यान ब्रिटिश राजवटीत पोलिस दलासाठी आणि अंतर्गत सुरक्षेसाठी ह्या वाहनाचा वापर केला जात असे.

१३ एप्रिल १९१९ या दिवशी पंजाबमध्ये झालेल्या कुप्रसिद्ध जालियनवाला बाग हत्याकांडाच्यावेळी जनरल डायरने ह्याच कारचा उपयोग केला होता असे म्हणतात.

१९२० मध्ये तिचे इंजिन अपग्रेड केले गेले आणि स्पोक व्हील्सच्या ऐवजी डिस्क व्हील्स बसवण्यात आली.
१९२१ मध्ये त्यावर टरेट (Turret) बसविण्यात आले आणि त्यात मशीन गन बसवण्यात आली होती ज्याला व्हिकर म्हणतात, तसेच मागील चाकांचा आकार मोठा करण्यात आला. तिच्या टरेट मधुन आत बसलेल्या क्रूला पुढे असलेल्या क्षेत्राचे दृश्य स्पष्ट दिसण्यासाठी त्यावर लहान छिद्रे ठेवली आहेत.
६ सिलेंडरचे पेट्रोल इंजिन बसवण्यात आलेल्या ह्या कारची वेगमर्यादा ताशी ४५ कि.मी. होती.

‘शर्मन क्रॅब' (Sherman Crab)

शत्रूने पेरलेले भुसुरुंग नष्ट करत मागून येणाऱ्या सैन्याचा मार्ग मोकळा करण्याच्या उद्देशाने ब्रिटिश आर्मीसाठी 1944 साली विकसित करण्यात आलेला 'शर्मन क्रॅब' हा अवाढव्य आकाराचा रणगाडा मला फारच आवडला, बाहुबली सिनेमातील भल्लालदेवचा फिरती पाती बसवलेला रथच आठवला एकदम.

हा रणगाडा समोरून येताना पाहून शत्रू सैन्याची काय अवस्था होत असेल ह्याची कल्पना त्याचे अक्राळ विक्राळ रूप बघूनच येते.

शत्रूपक्षाने जमिनीत पेरलेले भुसुरुंग उखडून पुढे फेकून देण्यासाठी किंवा त्यांचा जाणीवपूर्वक स्फोट घडवून आणण्यासाठी ह्याच्या पुढे 'mine flail' उपकरण बसवले असून त्याच्या फिरत्या ड्रमला खालच्या टोकाला लोखंडी गोळे असलेल्या जमिनीपर्यंत लोंबकळणाऱ्या दणकट साखळ्या जोडलेल्या आहेत. ह्याची मजबुती एवढी आहे की पुढे भुसुरुंगाचा स्फोट झाला तरी ह्याचे काही नुकसान होत नसे.

ह्या रणगाड्याची काही वैशिष्ट्ये -
उत्पादक : ब्रिटन
वापरकर्ते: ब्रिटन, युनायटेड स्टेट्स आणि कॅनडा
लांबी: 6.6 मीटर
रुंदी: 2.62 मीटर
उंची: 2.74 मीटर
वजन: 31.6 टन
कमाल वेग: ताशी 40 किमी आणि डी-माइनिंगचे काम सुरु असताना ताशी 1.5 किमी
मुख्य शस्त्रास्त्र: एक 75 मिमी तोफ
दुय्यम शस्त्रास्त्र: सह-चालकासाठी एक ब्राउनिंग 7.62 मिमी मशीन गन आणि टरेट मधून आणखीन एक ब्राउनिंग 7.62 मिमी मशीन गन
इंजिन: 6 सिलेंडरचे पेट्रोल इंजिन
क्रू सदस्य : 5 (कमांडर, गनर, रेडिओ ऑपरेटर, चालक, सह-चालक)

ह्या रणगाड्याच्या रिमोट कंट्रोल्ड मॉडेलचा खाली एम्बेड केलेला युट्युब वरील व्हिडीओ बघून त्याच्या कार्यशैलीची थोडीफार कल्पना येते.

'चर्चील ब्रिज लेयर' (Churchill Bridge Layer)

आधीच्या 'चर्चील' रणगाड्यात काही सुधारणा करून 1942 साली तयार करण्यात आलेला 'चर्चील ब्रिज लेयर' हा रणगाडा म्हणजे अभियांत्रिकीचा एक उत्तम नमुना आहे. हायड्रॉलीक तंत्रज्ञानाचा वापर करून केवळ 2 मिनिटात 30 फूट लांबीचा अतिशय मजबूत पूल सैन्याला वापरासाठी उपलब्ध करून देण्याची ह्याची क्षमता होती.

दुसऱ्या महायुद्धात इटली आणि वायव्य युरोपमध्ये महत्वपूर्ण कामगिरी बजावणारा हा रणगाडा 1960-1961 पर्यंत सेवेत होता.

ह्या रणगाड्याचे कार्य कशापद्धतीने चालायचे हे खालील छोट्याशा व्हिडीओत पाहता येईल.

'विजयंता' (Vijayanta)

ब्रिटनच्या 'ब्रिटिश व्हिकर्स लिमिटेड' कंपनीने 1963 मध्ये विजयंताचे प्रोटोटाईप तयार करून दिल्यावर त्यात काही सुधारणा करून चेन्नईजवळील आवडी येथील हेवी व्हेईकल फॅक्टरीमध्ये ह्या रणगाड्यांचे उत्पादन सुरु झाले. संपूर्णपणे भारतीय बनावटीचा पाहिला रणगाडा अशी 'विजयंता' ची ओळख आहे.

ताशी 50 किमी वेगाने चालू शकणाऱ्या ह्या रणगाड्याचे वजन 43 टन होते.

105 मी. मी. ची तोफ आणि मशिनगन्सने सुसज्ज असलेल्या विजयंता रणगाड्यांनी 1971 च्या भारत - पाकिस्तान युद्धात मोलाची कामगिरी बजावली होती.

1966 पासून भारतीय लष्कराच्या विविध चिलखती तुकड्यांत दाखल झालेल्या विजयंता रणगाड्यांना 2004 साली निवृत्त करण्यात आले.

'जर्मन फ्लॅक - अँटी एअरक्राफ्ट/आर्मर फिल्ड गन' (German FLAK Anti Aircraft/Armour Field Gun)

हिटलरच्या नाझी सैन्याकडून प्रभाविपणे वापरली गेलेली अँटी एअरक्राफ्ट गन. हिला FLAK हे नाव 'Flugabwehrkanone' ह्या जर्मन शब्दावरून दिले गेले ज्याचा अर्थ होतो 'aircraft defense cannon'.
30,000 फुटांपेक्षा अधिक उंचीवरच्या लक्ष्याचा भेद करण्याची हिची क्षमता होती.

'8RAD (श्वेरर पॅंझरस्पॅहवॅगन) / Schwerer Panzerspahwagen'

दुसऱ्या महायुद्धात हिटलरच्या पॅंझर रणगाड्यांनी धडाकेबाज कामगिरी करत घवघवीत यश प्राप्त केले होते त्या पथकातील ही आर्मर्ड कार. हिचा उपयोग मुख्यत्वे शत्रूच्या प्रदेशात शिरून टेहाळणी करणे आणि त्याच्या लष्करी छावण्या, युद्ध सज्जता, रसदीची माहिती मिळवणे ह्या कामांसाठी केला जात असे.

-----

आता ह्यापुढे बाकीच्या रणगाड्यांचे फक्त फोटोज देत आहे. इच्छुक्कांना त्यांच्या बद्दलची तपशीलवार माहिती https://tanks-encyclopedia.com/ ह्या वेबसाईट किंवा विकीपीडिया वर मिळू शकेल.

'Lion' (Bakhtawar)

'शर्मन' (Sherman)

'टी 54' (T 54)

'चाफी' (Chaffee)

'एम 48 पॅटन' (M 48 Patton)

'वॉकर बुलडॉग' (Walker Bulldog M 41)

'ए 9 क्रूझर' (A 9 Cruiser)

'एम 3 ग्रॅण्ट' (M3 Grant)

'स्टुअर्ट' (Stuart M3 A3)

'एल वाय एन एक्स १' (LYNX1)

'एस पी सेक्स्टन' (SP Sexton)

'एस पी आर्चर' (SP Archer)

'चर्चील' (Churchill)

'शर्मन डी डी' (Sherman DD)

'एल व्ही टी (ए) 4 [LVT (A) 4]

-----

अशा गोष्टींची आवड असणाऱ्यांनी आवर्जून बघावे असे हे संग्रहालय आहे. तीन ते चार तासांचा वेळ हाताशी असल्यास अगदी व्यवस्थित बघता येईल, आत भरपूर झाडे असल्याने उन्हाचा त्रासही होत नाही. ह्याच संग्रहालयाच्या आवारात 'फरिया पॅलेस' ही प्राचीन वास्तुही आहे परंतु वेळे अभावी आम्हाला ती बघता आली नाही.

ढोकेश्वर मंदिर / लेणी

वडगाव दऱ्याचे लवणस्तंभ.

दर्याई आणि वेल्हाई देवी मंदिराबाहेरील वनारसेना.

 कानिफनाथांची मढी आणि रणगाडा संग्रहालय बघितले. मंदिर फारच आवडले.

.

नगरचे ग्रामदैवत.

"तब्बल ४९ वर्षे हिंदुस्तानवर राज्य करणा-या औरंगजेबाचे अखेरचे तेरा महिने अहमदनगर जवळील भिंगारमध्ये व्यतित झाले. नगर हे तेव्हा जणू देशाची राजधानीच बनले होते. अनेक महत्त्वाच्या घडामोडींचा साक्षीदार होण्याची संधी तेव्हा या शहराला मिळाली. याच मातीत वयाच्या 89 व्या वर्षी औरंगजेबाने अखेरचा श्वास घेतला.

आयुष्यातील अखेरची २६ वर्षे औरंगजेबाने दख्खनच्या मोहिमेवर खर्च केली. १६८१ मध्ये सुरू झालेली ही मोहीम १७०७ मध्ये संपली ती औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतरच. या काळात घडणाऱ्या घडामोडींचं महत्त्वाचं केंद्र होतं अहमदनगर. औरंगजेबाचं १६८३ मध्ये नगरला आगमन झालं, तेव्हा मोगल सैन्याची पाच लाखांची छावणी भिंगारपासून चार मैल अंतरापर्यंत पसरली होती. नंतर औरंगजेबाने विजापूर, गोवळकोंडा घेतला, पण मराठ्यांचं स्वराज्य नेस्तनाबूत करणं त्याला शक्य झालं नाही. संताजी, धनाजीसारख्या शूरवीरांनी मोगलांची रसद तोडून, गनिमी काव्याने हल्ले करून त्यांना जेरीस आणलं. शेवटी कंटाळलेला औरंगजेब परतीच्या प्रवासला निघाला. जानेवारी १७०६ मध्ये तो नगरला आला, तेव्हा आपली अखेर जवळ आल्याचं त्याला जाणवलं. "ये मेरा आखरी मुकाम है...' असे उद््गार त्याच्या मुखातून निघाले. नगरच्या मातीतच फेब्रुवारी १७०७ मध्ये त्याने अखेरचा श्वास घेतला.

औरंगजेबाचे पार्थिव त्याच्या इच्छेप्रमाणे दफनासाठी खुलताबादला नेण्यापूर्वी जिथे त्याला स्नान घालण्यात आले तो चौथरा, बादशहाचा दरबार जिथे भरत असे ती बारादरी, तेथील संग्रहालयात असलेल्या कुराणाच्या दुर्मिळ प्रती, रयतेला दर्शन देण्यासाठी बादशहा जिथे बसे ती मेघडंबरी, मशीद व कारंजी, मशिदीच्या तळघरात असलेली बादशहाची विश्रांतीची जागा अशा अनेक गोष्टी पाहताना इतिहासात डोकावल्याचा आभास होत होता. आलमगीरची तटबंदी, बुरूज, प्रवेशद्वार, तसेच मलग्या अजून सुस्थितीत आहेत.

औरंगझेबाने मृत्यूपुर्वी इच्छा व्यक्त केली होती की "आपला दफन विधी खुलदाबाद मधील शेख झैन-उद्-दिन (औरंगझेबचा अध्यात्मिक गुरू) यांच्या दर्गा जवळ करावा, त्यानुसार आझम शाह आणि मुलगी झीनत-ऊन-निस्सा ह्यांनी त्याचा दफन विधी खुलदाबाद (औरंगाबादपासून २०-२२किमी लांब) येथे केला.

बजाज उद्योग समूहात सामिल असलेला फिरोदिया उद्योग समूह मूळचा नगरचा. याच उद्योग समूहाने पुढे दुचाकी क्षेत्रातील क्रांती ठरलेली लुना मोपेड बाजारात आणली जिला नंतर टीव्हीस आणि हिरो उद्योग समूहाकडून स्पर्धा निर्माण झाली. गुटखा किंग धारिवाल उद्योग समूह पण नगरचा. पूर्वी त्यांची ऑइल मिल स्टेशन रोडवर होती. धूतपापेश्वर यांची पनवेल नंतरची फॅक्टरी नगरला होती. त्याच बरोबर वैद्य नानल यांचा आफाली हा आयुर्वेदिक औषधांचा कारखानापण नगरला होता. व्हिडीओकॉनचे धूत नगरचे. त्याच बरोबर पूर्वी दादरला वाद्यांचा कारखाना होता. त्यांची दुसरी शाखा फक्त नगरला होती.

व्हीआरडीई हे नवीन वाहनांची चाचणी घेणारे केंद्र चेन्नई नंतर फक्त नगर येथे आहे.

लखनौला असलेला बडा इमामचे एक पिठ नगरला आहे त्याला स्थानिक भाषेत बारा इमाम म्हटले जाते. तसेच बुर्हाण नगर येथील मंदिर हे तुळजापूरचे पिठ समजले जाते.

नगरचा रामप्रसाद चिवडा हा पुण्यातील लक्ष्मीनारायण चिवड्याइतकाच जुना आणि दर्जाने काकणभर जास्तच चांगला असा चिवडा आहे.

नेवासा :
 या गावातील करवीरेश्वराच्या देवळात राहून ज्ञानेश्वरांनी इसवी सनाच्या तेराव्या शतकात भावार्थदीपिका हा भगवद्गीतेचे मराठीत निरूपण करणारा ओवीबद्ध ग्रंथ लिहिला. या ग्रंथालाच आपण ज्ञानेश्वरी म्हणतो. ज्या मंदिरातील एका खांबाला टेकून ज्ञानेश्वरांनी आपली ज्ञानेश्वरी पहिल्यांदा वाचली तो खांब अजूनही नेवासे गावात आहे असे समजले जाते. याशिवाय, नेवासे येथे मोहिनीराजाचे एक जुने मंदिर आहे. पौराणिक कथांत लिहिल्याप्रमाणे भस्मासुराचा वध करण्यासाठी भगवान विष्णूंनी मोहिनीचे रुप घेतले आणि भस्मासुराचा वध केला. जिथे हा भस्मासुराचा वध झाला ते ठिकाण म्हणजे नेवासे येथील हे मंदिर अशी लोकांची श्रद्धा आहे. हे मंदिर कलात्मकतेचा सुंदर नमुना असून, मंदिर स्थापत्य कलेच्या दृष्टीनेही विशेष महत्त्वाचे आहे.

 

 

रेहेकुरी : निसर्गसौंदर्याच्या दिठीतून...

By अनुज खरे informanuj@gmail.com

6-8 minutes

---

भारताला लाभलेल्या जैवविविधतेमुळे विविध प्रकारचे प्राणी-पक्षी आपल्याला पाहायला मिळतात. महाराष्ट्रही त्याला अपवाद नाही. सह्याद्रीच्या रांगांमधलं निसर्गसौंदर्य जसं मनमोहक आहे, तसंच विदर्भातल्या जंगलांमधलं निसर्गसौंदर्यही वेड लावणारं आहे. तीच बाब माळरानांचीही.

या माळरानांकडे निसर्गसौंदर्याच्या दृष्टीनं पाहिलं तर या त्यांची सुंदरता लक्षात येईल. ती ओसाड वाटणार नाहीत. इथली जैवविविधता या सुंदरतेकडे पाहण्यासाठी उपयोगी पडेल. आज अशाच एका सुंदर जंगलाची माहिती घेऊ या. हे जंगल म्हणजे रेहेकुरी काळवीट अभयारण्य. नगर जिह्यातलं हे अभयारण्य सन १९८० मध्ये अस्तित्वात आलं. कर्जत तालुक्यातील २१७.३१ हेक्टर जंगलाला ‘देऊळगाव-रेहेकुरी काळवीट अभयारण्य’ असं नाव देण्यात आलं. नावावरून लक्षात आलंच असेल की ‘काळवीट’ या सुंदर प्राण्याच्या संरक्षणासाठी हे अभयारण्य आहे.

काळवीटाला कृष्णमृग असंही म्हणतात. हा एक देखणा प्राणी आहे. तो कळपानं राहणारा असून एका कळपात १० ते ३० काळवीट असतात. गवताळ व खुरटी झुडपं असलेल्या क्षेत्रात प्रामुख्यानं काळवीटांचं अस्तित्व आढळतं. घनदाट तसंच डोंगराळ जंगलात राहण्याचं काळवीटं टाळतात. प्रौढ नराच्या पाठीचा रंग राखाडी किंवा पूर्ण काळा आणि पोटाकडील भाग पांढरा असतो. नराची लांबी १२० ते १३० सेंटिमीटर व उंची खांद्याजवळ ८० सेंटिमीटर आढळते.

माद्या नरापेक्षा लहान असतात आणि त्यांना शिंगं नसतात. त्यांच्या पाठीचा रंग पिवळसर बदामी आणि पोटाचा भाग नराप्रमाणेच पांढरट असतो. नरांना पीळदार आणि डौलदार शिंगं असतात. काळवीट हा वेगानं धावणारा प्राणी आहे. त्याचं आयुष्यमान असतं अंदाजे १२ ते १५ वर्षं.

काळवीट हा हरणांच्या ‘कुरंग’वर्गातील प्राणी आहे. हरणांमध्ये ‘सारंग’ आणि ‘कुरंग’ ही दोन उपकुळं असतात. या उपकुळांत काळवीट, नीलगाय, चिंकारा, चौशिंगा आदी प्रजातींच्या हरणांचा समावेश होतो. कुरंग हरणांचं मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची शिंगं. ही शिंगं सारंग उपकुळातील हरणांच्या शिंगांपेक्षा पूर्णत: वेगळी असतात. ती पोकळ असून हाडाच्या सांगाड्याचा एक भाग असतात. ही शिंगं कधीही गळून पडत नाहीत. याउलट, सारंग प्रजातीच्या हरणांची शिंगं दरवर्षी गळून पडतात आणि नव्यानं येतात. कुरंग प्रजातीच्या हरणांच्या शिंगाला एकच टोक असतं. शिंगाचं आकारमान सारंग हरणांच्या शिंगांपेक्षा बरंच लहान असतं.

काळवीट हा भारतीय संस्कृतीत फार वर्षांपासून असणारा प्राणी आहे. अगदी इसवीसनपूर्व काळातही दगडावर केलेल्या रंगकामात काळवीटाचं चित्र आढळून आलेलं आहे. एकेकाळी भारतीय उपखंडात मोठ्या संख्येनं दिसणारा हा प्राणी अवैध आणि मोठ्या प्रमाणावरच्या शिकारीमुळे कमी होत चालला आहे. सन १९७२ मधील अभ्यासानुसार, भारतीय उपखंडात या प्राण्यांची संख्या चार दशलक्षच्या आसपास होती. सन १९८२ मध्ये रणजितसिंह यांनी केलेल्या अभ्यासानुसार, भारतात २२ हजार ५०० ते २४ हजार ५०० इतकी काळवीटांची संख्या होती, तर २०१० ला झालेल्या गणनेनुसार, नगर आणि सोलापूर या जिल्ह्यांत काळवीटांची संख्या दहा हजारहून अधिक होती. सन १९७२ च्या वन्यजीव संरक्षण कायद्यानं काळवीटांना मिळालेलं संरक्षण आणि वनविभागानं केलेला प्रयत्न यांमुळे काळवीटांची संख्या वाढीस लागली आहे.

शुष्क माळरान असलेल्या पर्जन्यछायेच्या प्रदेशात हा प्राणी आढळत असल्यामुळे रेहेकुरीसारख्या जंगलांचं महत्त्व अधोरेखित होतं. रेहेकुरीचं जंगल या प्राण्याच्या संरक्षणासाठी घोषित करण्यात आलं असलं तरी या इथं आणखी एक महत्त्वपूर्ण प्राणी आढळतो व तो म्हणजे भारतीय लांडगा. ‘शुष्क माळरानांचा हा बादशहा’ या जंगलभागातला नैसर्गिक समतोल राखण्याचं मोठं काम करतो. महाराष्ट्रात अतिशय कमी संख्येनं शिल्लक राहिलेल्या या प्राण्याच्या अस्तित्वामुळे रेहेकुरी अभयारण्याच्या सौंदर्यात भरच पडली आहे. अभयारण्याच्या प्रदेशात १५ विहिरी आहेत. प्राण्यांची पाण्याची गरज

या विहिरींमुळे भागते. या विहिरींच्या पाण्याचा वापर करून वनविभागानंही अनेक ठिकाणी वन्यप्राण्यांसाठी पाण्याची सोय केली आहे. नाल्यावर घातलेले बंधारे, गवताळ माळरानांच्या वाढीसाठी केलेले प्रयत्न, पावसाचं पाणी साठून राहण्यासाठी ठिकठिकाणी खोदलेले खंदक, वन्यजीवांना आणि जंगलाला दिलेलं संरक्षण या वनविभागाच्या प्रयत्नांमुळे रेहेकुरी अभयारण्याला तर फायदा झाला आहेच; याशिवाय आजूबाजूच्या भागातील जमिनीतील पाण्याची पातळीही सुधारली आहे.

रेहेकुरी अभयारण्यात या माळरानांवर अवलंबून असणारे इतर वन्यप्राणीही मोठ्या प्रमाणावर आढळतात. खुरटी झुडपं, गवताळ प्रदेश, छोटी-मोठी झाडं यांवर अवलंबून असलेले १०० हून अधिक प्रजातींचे पक्षी, सरपटणारे प्राणी, फुलपाखरं इथं पाहायला मिळतात. अभयारण्यात असलेल्या पाण्याच्या जागांच्या आसपास दहाहून जास्त प्रजातींचे उभयचर पाहायला मिळतात. या माळरानांवर अवलंबून असलेलं हे जीवनचक्र पाहताना आणि त्याच्या निरीक्षणाचा आनंद लुटताना भान हरपून गेलं नाही तरच नवल. अशा अनेक जीवांचं आश्रयस्थान असलेले रेहेकुरीसारखे प्रदेश वाचवणं ही आपली गरज आहे.

‘लेसर फ्लोरिकन’सारखा सुंदर पक्षी भारतात असलेल्या या प्रकारच्या माळरानांवरच अवलंबून आहे. अशा अनेक प्रजातींच्या प्राणी-पक्ष्यांचं अस्तित्व टिकवून ठेवायचं असेल तर रेहेकुरीसारखी जंगलं वाचवावी लागतील. स्थानिक लोकांना या माळरानांचं महत्त्व पटवून देणं, लहान मुलांमध्ये या जंगलांविषयी प्रेम आणि ओढ निर्माण होईल हे पाहणं असे प्रयत्न करावे लागतील.

रेहेकुरी हे अभयारण्य घोषित होण्यापूर्वी या जंगलात १५-२० काळवीटांचा केवळ एक कळप होता. सन १९८० मध्ये अभयारण्य म्हणून मान्यता मिळाल्यापासून काळवीटांना संरक्षण मिळालं. जंगलाच्या आणि माळरानांच्या दर्जात सुधारणा झाली आणि आज रेहेकुरीत वनविभागाच्या प्राणिगणनेनुसार, सुमारे ४५० पेक्षा जास्त काळवीटं पाहायला मिळतात. जंगलात आजूबाजूच्या भागातून येणारी भटकी कुत्री ही या काळवीटांना असलेला मोठा धोका आहे.

वनविभागानं या भटक्या कुत्र्यांचा बंदोबस्त करण्याचे प्रयत्न सुरू केले आहेत. या जंगलाचं आणि इथं मोठ्या संख्येनं आढळणाऱ्या काळवीट, लांडगा यांसारख्या प्राण्यांचं संरक्षण-संवर्धन करायचं असेल तर माळरानांचं संरक्षण-संवर्धन हा एकमेव मार्ग आहे. याकडे केवळ ‘ओसाड भूप्रदेश’ यादृष्टीनं बघून चालणार नाही. या भागात दडलेली सुंदरता, जैवविविधता पाहून त्यादृष्टीनं प्रयत्न करायला हवेत, तरच ही जंगलं आणि त्यांत असलेली जैवविविधता वाचवता येऊ शकेल. त्यासाठी आपली दिठी अर्थात् दृष्टी स्वच्छ करणं आणि निसर्गाच्या नजरेतून या जंगलांकडे पाहणं हेच आवश्यक आहे, अन्यथा ही सुंदर माळरानं कधी भकास होतील हे सांगता येणार नाही.

कसे जाल?

पुणे/मुंबई-भिगवण-राशीन-कर्जत-रेहेकुरी.

भेट देण्यास उत्तम कालावधी :

ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी आणि जून ते ऑगस्ट.

काय पाहू शकाल?

सस्तन प्राणी : काळवीट, भारतीय लांडगा, वटवाघळांच्या काही प्रजाती, खवल्या मांजर, मुंगूस, जवादी मांजर, साळिंदर, रानससा, वानर, कोल्हा, खोकड, रानडुक्कर, काळवीट इत्यादी.

पक्षी : टकाचोर, हळद्या, नाचण, पिंगळा, दयाळ, सोनपाठी सुतार, रानलावा, खडकलावा, राखी तित्तर, सुगरण, डोंबारी, काळा कोतवाल, करडा कोतवाल, माळ टिटवी, नकल्या खाटीक, तुईया, पावशा, चातक, गायबगळा, भारद्वाज, सातभाई, रानभाई, राखी वटवट्या इत्यादी.

सरपटणारे प्राणी : घोरपड, सापसुरळी, वाळा, डुरक्या घोणस, अजगर, दुतोंड्या, तस्कर, धामण, कवड्या, कुकरी, गवत्या, पाणदिवड, नानेटी, नाग, फुरसे, मण्यार, घोणस इत्यादी.

वृक्ष : अर्जुन, बहावा, बाभूळ, बेल, बोर, चंदन, चिंच, धामण, जांभूळ, करवंद, खैर, मोवई, नीम, पळस, पांगारा, पिंपळ, सालई, तेंदू, वड, उंबर, आपटा इत्यादी.

झुडपं : लोखंडी, मुरुडशेंग, निरगुडी, रुई, तरोटा, रानतुळस इत्यादी.

(सदराचे लेखक वनपर्यटक आणि ‘महाराष्ट्र राज्य वन्यजीव सल्लागार मंडळा’चे सदस्य आहेत.)

(शब्दांकन : ओंकार बापट)

 

मेहेराबाद

 मेहेराबादला आज पहिल्यांदा गेल्यावर अगदी असं वाटलं की “तुझे आहे तुजपाशी परि तू जागा चुकलाशी” किंवा ही वेळेची/काळाची परिपक्वता म्हणावी लागेल.सहसा आपण वयाची परिपक्वता म्हणतो ,पण मला वेळेची परिपक्वता हा शब्द जरा योग्य वाटतो.नाहीतर एव्हढी वर्ष मी का नाही गेले तिथे?असो....

https://avatarmeherbabatrust.org/

मेहेरबाबा जन्म (२५ फेब्रुवारी १८९४; - ३१ जानेवारी १९६९) हे अध्यात्मिक अवतार होते. बाबांनी आजन्म वंचितांची सेवा केली.बाबांच्या साधनेतील वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचे १९२५ पासून देहत्यागापर्यंत त्यांनी बाळगलेले मौन ! शांततेत धर्माची मुळे आहे आणि तिच्याशी शांततेने संवाद साधता येऊ शकतो अशी बाबांची धारणा होती. विशिष्ट हातवारे किंवा मुळाक्षरांचा फलक वापरून ते संवाद साधत.अवतार मेहेरबाबा ट्रस्टचे काम अनेक क्षेत्रात असून विविध कार्यक्रम राबविले जातात.वर्षातून तीन दिवशी येथे उत्सव असतो आणि जगभरातून त्यांचे अनुयायी येथे येतात.

प्रथम दर्शनी आपल्याला दिसतो मेहेर पिलीग्रीम रित्रिट उंच दगडी वास्तू!पुढे गेल्यावर आहे मेहेर बाबांची समाधी स्थळ.भक्कम अशी दगडी छोटीशी वास्तू जिच्या वरती घुमत असून त्यावर वेगवेगळ्या धर्मांच्या चिन्हाचे छोटे बुरुज आहेत.जी सध्या बंद आहे.बाहेरून दर्शन घेता येते.बाबांच्या आजूबाजूलाच त्यांच्या मंडळींची(विविध शिष्यगण )यांच्याही संगमरवरी दगडातील समाधी आहेत .नन्तर पुढे बाबांची रसोई,टीन शेड उजवीकडे आहे. तिथे आम्हांला योगायोगाने trusty भेटले.जे वयाने खूप वृद्ध होते आणि व्हीलचेअरवर होते.नुकत्याच त्यांच्या केअर टेकरने त्यांना औषधे दिली होती.माझ्या लहान मुलीला पाहताच त्यांनी आम्हाला थांबवले आणि मेहेर बाबांचा छोटा फोटो भेट म्हणून तिला दिला.

सगळीकडे हिरवाई आणि शांतता !हा तुकडा जणू बाहेरच्या गर्दीत हवेत तरंगतो आहे असे वाटलं.फेरफटका मारताना अनेक विदेशी अनुयायी दिसले.सध्या श्रावणात हा परिसर अतिशय मनमोहक झालाय .माझ्या डोळ्यांचे खरच पारणं फिटले.असच भटकत राहिलो तर पुढे संस्थेचीच रोपवाटिका पाहिली.विविध औषधी ,फुलांची रोपं तिथे बनवून या मोठ्या जागेत लावली जाते.सागाची मोठमोठाली झाडे बहराने फुलून गेली होती. नांगरलेल शेत,पाण्याने भरलेल्या विहिरी आणि निस्सीम शांतता !अमूर्त!मध्येच एका मोरपंखी , लांब चोच असणाऱ्या इवल्या पक्षाने दर्शन दिले !
जातांना मुख्य रोडला लागवाल्यावर मेहेरागड आहे जिथे बाबा राहायचे,त्यांची धुनी आहे.पण तो बंद होता.आता नेहमी जमेल तसं इथे डोकावणार आहेच तेव्हा पुढल्यावेळी तिथे गेल्यावर याबद्दल लिहीन.

१.मेहेराबाद आराखडा

२.मेहेरबाबा समाधी

३.

४.

५.

६.

खाली दिलेलं संकेतस्थलावर मेहेराबादला कसे पोहचायचे ,राहण्याची सोय काय,संस्थेचे काम काय ,कसे चालते आणि शांतीदूत मेहेरबाबा यांचे कार्य आणि समाधीस्थळ बांधणी याविषयी संपूर्ण माहिती आहे.

 

 श्री क्षेत्र भालचंद्र गणेश मंदीर(गणेशखिंड),अहमदनगर

श्री क्षेत्र भालचंद्र गणेश मंदीर(गणेशखिंड),अहमदनगर

या  मंदीराचा उल्लेख गणेश पुराणामध्ये आहे. क्रांतीकारक सेनापती बापट यांच्या भुमीगत काळामध्ये भालचंद्र गणपती मंदिर परिसरामध्ये राहुन इंग्रजाबरॊबर लढा दिला. येथे त्यांचे भुयार आहे. त्यांनी येथे राहुन बॉम्ब तयार केले. त्यांची या गणपतीवर खुप श्रध्दा होती. त्यांना वायुगमनाची ताकद येथेच प्राप्त केली होती. मंदीरामध्ये श्री गणेशखिंड ट्रस्ट कार्यरत आहे.

http://maharastramandirbynikhilaghade.blogspot.com

 

 केडगावची रेणुकामाता,अहमदनगर

केडगावची रेणुकामाता,अहमदनगर

नगर रेल्वे स्टेशनपासुन सुमारे एक मैल अंतरावर केडगाव श्री रेणुकामातेचे जागृत स्थान आहे. शहरालगत असलेल्या या मंदिराचा फार पुरातन इतिहास आहे. पेशवेकालीन राजवाडे सरदारांनी देवीचे मंदिर उभारले. भरगच्च निवंडुगाचे झाडांनी वेढलेल्या या परिसरात विविध घनदाट वृक्षांमुळे जंगलाचेच स्वरुप प्राप्त झाले. वाघ या जंगलात मुक्तपणे वावरत असे. आश्चर्याची बाब म्हणजे रात्री देवी दर्शनास वाघोबांची स्वारी डरकाळ्या फोडत येई. त्यामुळे सायंकाळ्च्या आरतीनंतर सर्वजण घरी परतत.

          या मंदिराबाबतची आख्यायिका सर्व प्रचीती अशीच आहे. पुर्वी गुरव कुटुंबात श्री रेणुकामातेच्या कॄपाप्रसादाने पुत्ररत्न जन्मले. बाळाचे नाव आवडीने भवानी असे ठेवण्यात आले. या भवानीने रेणुकामातेची अखंड मनोभावे सेवा केली. श्री क्षेत्र माहूरगड हे त्यांचे मुख्य श्रध्दास्थान साडेतीन शक्तीपीठांतील हे एक पूर्ण पीठ होय. या माहुरगड हे निवासिनी रेणुकामातेच्या नामस्मरणात भवानी गुरव तल्लीन असायचे. त्यांच्या या निस्सीम भक्तीवर देवी प्रसन्न झाली. “मी आता तुझ्यासोबत येते" असे देवीने सांगताच आनंदाने भवानी गुरव परतीच्या प्रवासाला लागले. केडगावाच्या परिसरात येताच त्यांनी मागे वळून पाहिले. देवीचे दर्शन झाले, मात्र देवी जागेवरच अंतर्धान पावली. हल्ली त्याच जागेवर स्वयंभू श्री रेणुका देवीची मूर्ती आहे. ही मूर्ती अगदी हुबेहुब माहूरगडाप्रमाणेच आहे. देवीच्या समोरच ज्या ठिकाणी भवानी गुरवाने वळून पाहिले तेथे पादुका आहेत.

          रेणुकादेवीच्या मूर्तीशेजारीस तुळजाभवानीचीही मूर्ती आहे. मंदिराच्या उजवीकडे श्री महादेवाचे मंदिर असून शिवभक्तीच्या दर्शनाचा लाभ येथे मिळतो. छोटे विठ्ठल रुक्णिणी मंदिर व भैरवनाथ मंदिरही या परिसरात आहे.
याच मंदिरात दैवदैठण येथील संत शिरोमणी श्री. निंबराज महाराज काशीयात्रेहून गंगेची कावड घेऊन परतत असताना देवीने गवळीच्या स्वरुपात दर्शन दिले. मंदिराच्या जवळपास वस्ती नसलेल्या ठिकाणी निंबराज महाराज आले असताना भुकेने व्याकूळ झालेले होते. त्यांनी सरळ देवीस विनवणी केली, तर साक्षात देवी गवळण होऊन डोक्यावर दुधाचा माठ घेऊन आली. त्यांनी अंतज्ञानाने जाणले व ते देवीभक्त झाले. त्यांनी आपल्याबरोबर काशीयात्रेहून आणलेली गंगेची कावड मंदिराशेजारील बारवेलमध्ये ओतली. आज कितीही उन्हाळा असलातरीही बारवेलमध्ये पाणी असतेच.
१९४५ मध्ये के. बाबासाहेब मिरीकरांनी मंदिरापर्यतचा रस्ता ब्हावा, अशी अपेक्षा श्री गुरव कुटूंबीयांनी व्यक्त केली. येथे नवरात्रात घटी म्हणून स्त्रिया राहतात. मंदिराबाहेर पुरातन दीपमाळ आहे. परिसरात आराधी लोकांना राहण्यासाठी परसळी (ओवऱ्या) आहेत. मंदिराची पूजाअर्चा चार गुरवांच्या घरात विभागली आहे. शहरालगत असलेले हे मंदिर नवरनवला. मंदिराभोवती उंच तट असून, मुख्य मंदिरासमोर प्रशस्त प्रागंण आहे. मंदिराशेजारी भाविकासांठी सुंदर बगिचा तयार वात्रोत्सवासाठी सुशोभित करण्यात येते. येथे जाण्या-येण्यासाठी एस.टी. महामंडळाकडून जादा गाड्याची सोय करण्यात येते. हजारो भाविक देवीदर्शनाने मंत्रमुग्ध होतात. हार फुले-नारळ खाद्यपदार्थ व खेळणीच्या दुकाणे असतात. नवरात्रोत्सवातील सातव्या माळेस येथे भव्य यात्रा भरते. नवमीस मोठा होम होतो व दसऱ्याच्या दिवशी शस्त्रपुजन होते आणि देवीचे पारंपारीक दागिने चढवीले जातात. सीमोल्लंघनाच्या दिवशी मानाच्या काठ्या श्री रेणुकामातेच्या दर्शनाने गेल्यानतंर उत्सवाची सांगता होते.

http://maharastramandirbynikhilaghade.blogspot.com

 पारनेरमधील ऐतिहासिक वास्तू

ऋषी पराशर यांच्या नावावरून पारनेर हे नाव या तालुक्याला लाभले, असे मानण्यात येते. पारनेर तालुक्यात अनेक ऐतिहासिक वास्तू आहेत. त्यातील दोन नगरकोट - जामगावचा व पळशीचा नगरकोट याची थोडक्यात माहिती इथे देत आहे. नगरकोट म्हणजे चहुबाजूंच्या तटबंदीच्या आत वसलेले नगर अथवा गाव.

जामगाव नगरकोट – महादजी शिंदे यांचा वाडा

पेशव्यांचे शूर सेनापती आणि इंग्रजांकडून ‘द ग्रेट मराठा’ अशी उपाधी मिळालेले महादजी शिंदे (१७३०-१७९४) यांनी जामगाव येथे हा नगरकोट निर्माण केला. ८०-८५ एकरात एका टेकडीवर दगडी तटबंदी आणि चार वेशींमध्ये याचे बांधकाम आहे.
मुख्य दरवाजा पूर्वाभिमुख आहे. त्याच्यासमोरच किल्ल्याबाहेर मारुतीरायाची भव्य मूर्ती आहे. या दरवाज्यातूनच पुढे परकोट (वाडा)कडे जाताना वाटेत अनेक जुनी मंदिरे, बांधकामे दिसतात.

जामगाव वाडा प्रवेशद्वार

वाड्यासमोरील मारुतीराया

जामगाव येथील जुनी मंदिरे

वाड्यात प्रवेशासाठी पुन्हा दोन दरवाजे आहेत. त्यातील सध्याच्या मोठ्या दरवाजातून आत गेल्यावर समोरच चंद्राकृती विहीर नजरेत भरते. विहिरीची खोली १५० फूट असून पाणी काढण्यासाठी मोटेची व्यवस्था आहे.

शिंदे यांचे वारस जिवाजीराव शिंदे यांनी रयत संस्थेस हा वाडा बक्षीस दिला आहे, त्यामुळे सध्या येथे शिक्षणशास्त्र पदविका महाविद्यालय सुरू असते.
वाड्यात शिरताच सल्लामसलतीचा एक छोटेखानी दरबार दिसतो. तिथे असलेल्या लाकडी खांबांवर सुंदर कोरीव नक्षी पाहायला मिळते. कोपर्‍यात एक खोली आहे, जेथे महादजी शिंदे यांची तसबीर आहे. समोर वाड्याचा मोठा चौक आहे.

महादजी शिंदे यांची तसबीर

जामगाव वाड्याचा चौक

सोप्यातून असलेला जिना चढून वरच्या मजल्यावर जाता येते. वरील मजल्यावर आकर्षक नक्षी असलेल्या खिडक्यांचे झरोके आहेत. बांधकामातच बनवलेल्या कुंड्याही छान आहेत. शेवटच्या मजल्यावरून सभोवतालचा आकर्षक परिसर नजरेत भरतो.

जामगाव वाडा खिडकीची नक्षी

जामगाव वाडा बांधकामातील कुंडी

वाड्यातून बाहेर पडून मुख्य रस्त्याच्या २०० मीटर पुढे पुरातन असे रामेश्वराचे मंदिर आहे. हेमाडपंथी व इतर दगडी बांधकाम असलेली गणपती व इतर देवतांची मंदिरे आहेत. मंदिराच्या कळसावरील मूर्ती विशेष घडवल्या आहेत.

रामेश्वर मंदिर शिखर

मंदिरांच्या दाराखाली विविध कीर्तिमुख आहेत. चाफ्याच्या झाडाखाली निवांत दोन क्षण अद्भुत आनंद वाटला.

रामेश्वर मंदिर कीर्तिमुख (१)

रामेश्वर मंदिर कीर्तिमुख (२)

मंदिर परिसरातील चाफ्याचे झाड

पळशी नगरकोट - पळशी वाडा आणि विठ्ठल राही रखुमाबाई पुरातन मंदिर

पळशी हे गावदेखील दगडी तटबंदी असलेल्या नगरकोटात वसलेले आहे. याला प्रवेशासाठी चार वेशी (दोन छोट्या व दोन मोठ्या) असून सुस्थितीत आहेत.
किल्ल्याच्या आत तीन जुने वाडे आहेत, त्यातील एक वाडा चांगल्या स्थितीत आहे आणि एक वाडा - पळशीकरांचा वाडा काष्ठशिल्पासाठी परिचित आहे. होळकरांचे दिवाण असलेल्या कांबळे-कुलकर्णी यांनी वाड्याची निर्मिती केली, असे समजले. मूळ मालक सध्या इंदूरला वास्तव्यास आहेत. एक कुटुंब सध्या वाड्याची देखभाल करते.

प्रवेश करतानाच लाकडी कोरीव काम असलेल्या दरवाजा दिसतो. वाड्यात आत गेल्यावर डोळ्यांचे पारणे फेडणारे अप्रतिम लाकडी कोरीव काम असणारे खांब आहेत. अंबारीसह हत्ती, मर्कट, ड्रॅगनसम शिल्प, लाकडी कोरीव मनुष्य मूर्ती, फुलांच्या परड्या अशा केवळ असंख्य अप्रतिम कलाकुसरी आनंद देतात. समोरच्या चौकात जुने भुयारी मार्ग बुजवण्यासाठी दगडी परात, जाते बसवलेले आहेत.

कोपर्‍यातच जुने पारंपरिक मंदिर आहे. मंदिराचे दार आणि पुढील आतील कोरीव छत त्या काळातील लाकडी फॉल्स सीलिंगच म्हणावे लागेल. दुसर्‍या मजल्यावर राण्यांच्या महाल, रंगमहालसदृश महाल होता. तो आता ढासळला आहे.

पळशी वाड्यातील काष्ठशिल्पे व कोरीव कामे







दगडी परात

अशा प्रकारे अप्रतिम काष्ठशिल्प पाहून पुढे जवळचेच 'प्रतिपंढरपूर' समजले जाणारे राही राखुमाबाईसह असणारे मंदिर पाहायला गेलो.
उंचच उंच प्रवेशद्वारावरच नगारखाना आहे, ज्यावर जाण्यासाठी आतील बाजूने जिन्याची सोय आहे. मंदिराचे शिखर दोन भागांत आहे. समोरील मंडपाचे घुमटाकार आणि गर्भगृहाचे उंच शिखर आहे.

पळशी विठ्ठल मंदिर

मंदिरामध्ये गोपाळ विठ्ठलरूपातील मूर्ती आहे, कारण विठ्ठलाच्या मूर्तीच्या पायाशी धेनू, गोवत्सल आहेत. मूर्तीच्या बाजूला दशावतार रेखलेले आहेत. विठ्ठलाच्या एका बाजूला रुक्मिणीची आणि एका बाजूला राहीची अशा मूर्ती आहेत. चौथाराच्या खालील बाजूस वाद्ये वाजवणारे लोक घडवले आहेत.

मंदिराच्या आतील भिंतीवर राधा-बासरीधारक कृष्ण, राम-सीता-लक्ष्मण, गणेश-ऋद्धिसिद्धी, ६४ योगिनी अशा अनेक सुबक मूर्ती आहेत. मंदिराच्या बाहेरील भिंतीवर मोराच्या अनेक छटा, युद्धातील दृश्ये, व्याल, गजयुद्ध कोरीव काम आहे. महिषासुरमर्दिनीची व इतरही २ फूट उंचीच्या मूर्ती आहेत. मंदिराचे शिखर सुंदर स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे.

पळशी मंदिरातील काही दगडी शिल्पे

मंदिरामागे पाण्याचा प्रवाह आहे. त्यापलीकडे शंकराचे आणि गणपतीचे मंदिर आहे. मंदिराला आधुनिक रंगरंगोटी केली आहे तीही उठून दिसत आहे.

पळशी शंकर मंदिर

पळशीचा गणपती

पावसाळ्याचे दिवस, श्रावणाची हिरवाई, पाण्याच्या प्रवाहाचा मनमधुर खळखळाट... हे दृश्य नेत्रांत मनसोक्त सामावून एक सुंदर दिवस भटकंती घडली.

http://www.misalpav.com/node/50640

भातवडी, अहमदनगर

 

पारगाव भातोडी
गुगल करता करता , मराठा युद्ध जेथे झाले त्याची रोचक माहिती वाचली.प्रवास मोठा नव्हता ,तेव्हा जवळच्याच पण ऐतिहासिक पानाला कधी भेट देईन याचा मागोवा घेत होते.घरीच बनवलेल्या मिसळ पावचा भरपेट न्याहरी करून निघाले.
रस्त्याने नव्याने चाललेल्या उड्डाणपुलाच्या कामाची प्रचंड लगबग होती.हळूहळू ती लगबग मागे टाकत टाकत मिलिटरी एरिया त्याच्या ऐसपैस भव्य इमारती आणि काही रणगाडे नजरेस पडत होत्या.पुढे तो भाग संपताच दुतर्फा हिरवीगार कांद्याची शेत नांदताना दिसली.आणि मोकळी हवा केसांशी खेळू लागली.मास्क अलगदच पर्समधे शिरला.आता रस्तावरची वर्दळही नाहीशी झाली.लवकरच पारगाव भातोडी वेस आली.टिपिकल गावची घर पण कमी लोकसंख्या वाटत होती.तेव्हा डाव्या बाजूस नृसिंह मंदिर आणि उजव्या बाजूस शरीफ राजे समाधी स्थान होते.मंदिर जुने आहे असे समजले ,तेव्हा नक्कीच पाहायचे म्हणत डाव्या बाजूला वळालो.
दुरूनच तीन उंच कळस,सुंदर दगडी पायऱ्या ,घाट पाहून अचंबित आणि उत्साहित झाले.मंदिर खाली उतरून जायचे होते.जीव हळू हळू थंड होऊ लागला.अत्यंत भव्य आणि विशिष्ट रचना असलेले हे सुंदर मंदिर आहे ,जे १४४० ला पेशवा कान्होजी नरसोजी यांनी बांधले आहे. आत गाभारा वेगळाच आहे.दक्षिणमुखी प्रवेशद्वार आहे पण मूर्तीचे मुख समोर नसून पूर्वेला एका खिडकीच्या समोर आहे जिथून ध्रुव तार्याचे दर्शन होते असा उल्लेख आहे.स्वयंभू मूर्तीची रचनाही अनोखी आहे.
सुंदर प्रवेशद्वार

स्वयंभू नृसिंह

तांडव गणपती

गरुड देव

मंदिर मात्र ११११ सालचे आहे.एका ठिकाणची खिडकी इतकी अप्रूप आहे,नजरेला सुखावणारी जळकीर्ती ...काळ्या पाषाणात कोरलेली महिरप..सहज ठाण मांडता अशी जागा..:)
प्रदक्षिणा घालण्यासाठी वरती बांधलेल्या देखण्या दोन बुरुजावर आपण जाऊन शांत ,निरामय वाहत्या नदीचे दर्शन घेऊ शकतो.दोन्ही बाजूंनी नदीच्या प्रवाहात उतरण्यासाठी भव्य पायऱ्याची रचना आहे.मंदिरालगतच घाट पाहून वाईच्या मंदिराची आठवण झाली .तलावात पाय सोडून निवांतपणा घेतांना निसर्गसखे खेकडा,मासोळ्या आपपल्या विश्वात रमताना पाहून मजा येत होती.
या घाटाची देखभाल केली तर एका पुरातन काळाचा गंध मन भरून अनुभवता येईल असे वाटून गेले.
मनोहरी जळ...

घाटाचा हाही उपयोग ..

उन्ह चढू लागली तेव्हा लवकरच ऐतिहासिक स्थळ पाहण्यसाठी उजव्या बाजूस वळालो.समाधीस्थानाकडे जाण्यासाठी कोणतीच पाटी नसल्याने जरा गैरसोय झाली.पण चिंचवडच्या गडकिल्ले सेवा समिती, गडवाट या संस्थने २०१५ ला याचा जीर्णोदधार करून इतिहास संवर्धनाचा एक उत्तम पायंडा दिला आहे.
शरीफराजे समाधीस्थळ

१६२४ ला भातवशेची लढाई झाली. अहमदनगर शहरापासून दहा मैल अंतरावर भातवडी तलावाजवळ शहाजी व शरीफजी राजांनी घडवलेला जगप्रसिद्ध रणसंग्राम होता. निजामशाहाकडून लढताना, सलाबतखान (निजामशहाचा इंजिनीयर) ने बांधलेला तलाव फोडून आदिलशाही आणि मोगलांचे सैन्य,शहाजी व शरीफजी राजांनी गनिमी काव्याचा वापर करून परास्त केले होते, मराठ्यांनी जिंकलेले हे पहिले युद्ध
होय. शरीफजी राजांना वीर मरण आले आणि शहाजीराजांनी त्यांच्या तेराव्याला भातवडीचे जेवण ठेवले तेव्हा या गावाचे भातोडी असे नाव पडले.
इतरत्र फिरताना “हे चिंचेचे झाड “गान आठवत राहिले कारण असंख्य चिंचेची झाडे आजूबाजूला होती.पटापट चिंचा तोडल्या तर चक्क गाभुळलेल्या लाल चिंचा होत्या “आंधळा मागतो एक डोळा,देव देतो दोन”
मस्त लाल चिंच

पुढे वाघेश्वरी देवीचे दर्शन घेतले.
पाथर्डी रस्त्यानेच वीरभाद्राचे जुने मंदिर आहे.वीरभद्र शंकराचा मुलगा आहे आणि जो लिंगायत समाजाचा कुलदैवत आहे असे समजले.मूर्ती अत्यंत विलोभनीय आहे.
वीरभद्र

-भक्ती

सांदण दरी

 

कार्यालयीन कामकाजातून वेळ काढून नाशिकला मामाच्या गावाला जायचा उद्देश यावेळी निराळा होता. तो म्हणजे सांधण दरी ला भेट द्यायचा. अर्थात पूर्वीच नियोजन केल्याप्रमाणे २४ एप्रील ला मी आणी माझा मामेभाउ व त्याचा मित्र असे तिघे पहाटे ५.३० वाजता नासिक वरून निघालो ते त्याच्या चारचाकीने. नासिक-मुंबई महामार्गाने घोटीच्या दिशेने आमचा प्रवास सुरु झाला. थोड्याच वेळात डावीकडे औंढ्या, पट्टा, डुबेरे व उजवीकडे अंजनेरी,डांग्या, घारगड, कावनई असे किल्ले दिसू लागले. समोरच कळसुबाई, अलंग, कुलंग व मदनगडाची सह्याद्रीतील सर्वोच्च रांग दिसू लागली.

आम्ही घोटीच्या अलीकडून डावीकडे वळण घेतले व मोरधन किल्ल्याच्या कातळभिंतीच्या शेजारून असलेल्या सडकेने बारी गाठले. बारी हे कळसूबाईच्या पायथ्याचे गाव. आसपासच्या सर्व शिखरांत कळसुबाई आपले सर्वोच्च शिखर त्यावरील मंदिरासह मिरवत होती.

आम्ही खालूनच त्याचे दर्शन घेऊन पुढे निघालो ते भंडारदरा धरणापाशी असलेल्या शेंडी गावात पोहोचलो.

इथून सांदण दरीला दोन रस्ते जातात. एक शेंडीच्या अलीकडून घाटघरच्या मार्गाने साम्रद गावाला जातो (२३ किमी) व दुसरा धरणाच्या पाणलोट क्षेत्राला वळसा घालून घनचक्कराच्या पदरातून रतनवाडीच्या मार्गाने साम्रदला पोहोचतो (२६ किमी). आम्ह्लाला अर्थातच रतनगडाच्या पायथ्याल्या असलेल्या रतनवाडीच्या शिल्पसमृद्ध श्री. अमृतेश्वर मंदीराचे दर्शन घ्यावयाचे असल्याने आम्ही रतनवाडीच्या मार्गाने निघालो.
हा रस्ता निर्विवादपणे देखणा आहे. घनचक्कराच्या कडेने, तलावाच्या बाजूने कधी दाट झाडीतून तर कधी उघड्या आभाळाच्या साक्षीने ह रस्ता चढ उतार घेत वळणे वळणे घेत जातो. वाटेने कळसुबाई, अलंग, कुलंग व मदनगडाची रांग, बाजूलाच घनचक्कर रांग, त्याचे मुडा हे सह्याद्रीतील तिसर्‍या क्रमांकाचे सर्वोच्च शिखर हे रौद्र दर्शन देतात. रतनगड व खुट्टा सुळका कायमच साथीला असतात. ३० मिनिटातच रतनवाडीला पोहोचलो.

अमृतेश्वर मंदीर व त्याच्या जवळच असलेली कोरीव काम असलेली पुष्करणी (कुंड) आमच्या पुढ्यातच होती. मंदीराच्या पाठीमागेच रतनगड व त्याचा खुट्टा सुळका उठावला होता.

पुष्करणी ही अतीशय देखणी व शिल्पसमृद्ध आहे. शंख, चक्र, गदाधारी विष्णू च्या अनेक प्रतिमा आहेत. शेषशायी भगवान विष्णू व लक्ष्मी तसेच गजाननाचीही प्रतिमा आहे.

पुष्करणी पाहून आम्ही श्री. अमृतेश्वर मंदीराचे दर्शन घेतले. १२०० वर्षांपूर्वीचे हे अतीशय देखणे हेमाड्पंथी कोरीव मंदीर आहे. मंदीराला पुर्वाभिमुख मुख्य द्वार व पश्चिमाभिमुख दुसरे द्वार अशी २ द्वारे आहेत. विविध शिल्पाकृतींचा खजिनाच इथे भरला आहे.

हे सर्व डोळ्यांत व कॅमेर्‍यात साठवून चहा, पोहे खावून आम्ही आमच्या मुख्य उद्दिष्टाकडे म्हणजे सांदण दरीकडे जाण्यासाठी साम्रदकडे निघालो( रतनवाडीपासून साम्रद ५ किमी) थोड्याच वेळात तिथे पोहोचलो. इथेतर सह्याद्री आपले राकट सौंदर्य दाखवत उभा होता. रतनगड, खुट्टा यांचे एका वेगळ्याच बाजूने अतीशय प्रेक्षणीय दर्शन होत होते. बाजूलाच आजोबाचा महाकाय पर्वत आपल्याला आजोबा का म्हणतात ते दाखवून देत होता. कळसुबाई, अलंग, कुलंग व मदनगड पाठीमागच्या बाजूने रौद्र दर्शन देत होते.

साम्रद ही छोटेखानी आदिवासी वाडी आहे. तिथे गाडी लावून आम्ही खंडूमामा यांस सांदण दरीची वाट दाखवण्यास बरोबर घेतले. १०/१५ मिनिटातच कातळाच्यासड्यावरून आमची वाट दाट झाडीत शिरली. व थोड्याच वेळात आम्ही एका घळीच्या मुखाशी आलो. सांदण दरीचे वैशिट्य म्हणजे ही जमिनीच्या पातळीखाली आहे. इथे खाली थोडेसे उतरावे लागते. अतिशय अरूंद अशी ही लांबच लांब जमिनीला पडलेली भेग आहे.
सांदण दरीचे मुख.--

घळीच्या सुरुवातीलाचा एक जिवंत झरा आहे जो कधीही आटत नाही. दगडांनी तो बंदिस्त केल्यामुळे अतिशय निर्मळ असे ते थंडगार असे ते पाणी पिवून आम्ही उल्ह्सित झालो. घळ उतरायला लागलो. सुरुवातीचा सोपा कातळटप्पा उतरुन आम्ही आत दरीच्या नाळेत प्रवेश केला.

आत दरीचे सापासारखे लांबच लांब वळण दिसत होते. काही ठिकाणी १५/२० फूट तर काही ठिकाणी जेमतेम २/३ फूट अशी ती अतिशय निरुंद नाळ होती. दोन्ही बाजूला काळ्याकभिन्न कातळकड्यांनी ती बंदिस्त केली होती.

पहिला कातळ्टप्पा उतरताच एका पाणसाठ्याने आमचा मार्ग अडवला. साधारण १.५ फूट खोल १२/१३ फूट लांब अश्या त्या पाण्यातून शेवाळलेल्या दगडांवरून आम्ही कौशल्याने मार्ग काडून पलीकडे गेलो. आता तीव्र उतार सुरु झाला होता. नाळ अधिकाधिक अरूंद होत होती. कुठेही सपाट मार्ग नव्हता. दरडी, लहानमोठे दगडगोटे यांचा अक्षर्शः तिथे खच पडला होता.

आता आमचा मार्ग दुसर्‍या मोठ्या पाणसाठयाने अडवला होता. एका बाजूला ४.५ फूट खोल पाणी दुसर्‍याबाजूला ३ फूट खोल पाणी होते. हेही कधीही आटत नाही कारण सुर्य इकडे कधीही पोहोचू शकत नाही. अतिशय थंडगार अश्या त्या पाण्यातून १७/१८ फूट लांब चालण्याचा थरार हा शब्दातीत आहे. प्रत्यक्ष अनूभवातूनच तो घ्यावा.

अजूनही आमचा नाळेतूनच प्रवास चालला होता. जवळ जवळ १.५ किमी अश्या ह्या अरूंद नाळेच्या टोकाशी पोहोचायला ३० /४० मिनिटे लागतात. दोहो बाजूंचे उंच उंच कातळकडे व आकाश्याच्या छोट्या तुकड्यापलीकडे काहीही दिसत नाही.

आता आम्ही नाळेच्या टोकाशी आलो होतो. आत इथून सह्य पर्वताचे उग्र दर्शन होते होते. ३५०० फूट सरळ तुटलेले कडे व रतनगडाचा कडा प्रेक्षणीय दिसत होता. ही नाळ पुढे काही अवघड कातळारोहण टप्प्यांवरून जात करोली घाटाला जावुन मिळते. अर्थात आम्ही त्याच्या वाटेला गेलो नाही हे सांगणे न लगे.

१५/२० मिनिटे तिथे थांबून आम्ही मागे फिरलो. परत त्या पाण्याचा थरार अनुभवला. दगडगोट्यांवरून दडस दडस चढून आम्ही घळीच्या बाहेर पडलो.

अप्रतीम अश्या ह्या निसर्गनवलाने आम्ही अवाक झालो होतो. ही अरूंद घळ पाणी व ज्वालामुखी यांच्या एकत्रीत परीणामामुळे बनली असावी. पूर्ण सांदण दरीत कधीही उन पोहोचत नाही त्यमुळे कायमच सुखद गारवा असतो.
आता परत आजोबा, रतनगड, खुट्टा , कळसुबाई रांगेचे डोळे भरून दर्शन घेतले.

साम्रद गावात अचानक छोटे चक्रीवादळ आले.

साम्रद वरून घाटघरच्या वाटेने निघालो. घाटघरचा रौद्र कोकणकडा व पायथ्याचा तलाव व त्यावरील विद्युत प्रकल्पाचे इथून सुंदर दर्शन होते.

तिथे थोडावेळ थांबून आम्ही आता धरणाच्या दुसर्‍या बाजूने निघालो. कळसूबाईच्या मागच्या पदरातून वळसा मारून परत शेंडी गाव व तिथून बारी, घोटी वरून आम्ही ३ च्या सुमारास नाशिकला पोहोचलो ते परत पुन्हा इथे यायच्या विचारानेच.

 https://www.misalpav.com/node/12184

 तुम्ही साम्रदला पोहोचताच तुमच्या गाडीभोवती कुणी ना कुणी गावकरी येतातच. कुणीही तुमच्याबरोबर वाट दाखवायला येईल. पावसाळ्यात मात्र शक्य नाही तेही अर्थात त्या २ पाणसाठ्यांमुळेच. जानेवारीनंतर कधीही जा किंवा आता या महिन्यात वा जूनच्या पहिल्या आठवड्यात जा. 

कोकणकडा (लाईट )...

( कोकणकडा स्ट्रॉंग हरिश्चंद्राच्याकड )

रविवारी नगरच्या महिलांना स्वयंपाकाचा कंटाळा आला,आणि होटेलात जायचा कंटाळा आला , झणझणीत खावं वाटलं की आगडगावाचे प्लॅन केला जातो.

आगडगावाला शंकराचा अवतार/सेवक काळभैरव याचे जुने मंदिर आहे.रतनमल,देवमल ,आगडमल या तीन राक्षसांनी हे दगडाने बनलेले मंदिर बांधले आहे अशी आख्यायिका आहे.

मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर तीन राक्षसांची शिरं आहेत.कदाचित हे किर्तीमुख असावेत पण आता मंदिरावर इतके आधुनिक रंगरंगोटी इतर थर आहेत की ओळखता येणे अवघड आहे.आतील , बाहेरील बांधकामही हेमाडपंथी दिसत आहे परंतु कोणताही शिलालेख नाही.

रविवारी १२ वाजता काळभैरव आणि जोगेश्वरी मातेची अत्यंत मोहक मूर्ती/तांदळा ज्याची आरती झाल्यावर अतिशय रूचकर महाप्रसादाच्या पंगतीच्या पंगती उठतात.यामध्ये गरमागरम मिश्र डाळीची आमटी, बाजरीची भाकरी,ठेचा,कांदा लिंबू फडफडीत भात,गोड शिरा/लापशी असे अस्सल गावरान पदार्थ असतात.यासाठी असंख्य भगिनी स्वच्छेने आनंदाने भाकरी करण्यासाठी सहभाग घेतात.सर्वांना प्रसाद वाटप होईपर्यंत माईकहून भाविकांना नामस्मरणात तल्लीन केले जाते.कोणताही प्रसाद उष्टा ठेवू नका यांची वारंवार सुचना दिली जाते.

हळूहळू गर्दी वाढली असते.ताजी भाजी, गावरान डाळी, कडधान्य विकायला असतात.पेढे, लहान मुलांसाठी किरकोळ खेळणी ...एक जत्राच भरते.

आणखिन एक विशेष म्हणजे भैरव जयंती नंतरच्या रविवारी येथे यात्रा भरते तिथे रात्री भुतांची असते कोणत्याही गावकरी ,बाहेरील व्यक्तींना येथे प्रवेश करता येत नाही.याविषयी अजूनही फारशी शहानिशा केली नाही.
परततांना पवनचक्की मोजत मोजत , उंचीवरून हिरव्या शेताचे आकार ओळखत बुर्हानगरला पोहोचलो.तुळजाभवानी देवीचे मंदिर आहे.प्रत्यक्ष तुळजाभवानी बालरूपात येथे भक्तांची सेवा करत असे मानले गेले.तुळजापूरला येथून पाठवलेल्या पालखीचा मोठा मान आहे.

https://youtube.com/shorts/V4RazmZwYSY?feature=share
-भक्ती

 अहमदनगर - भिंगार / चाँद बीबी महल / अहमदनगर फोर्ट

जवळ  जवळ  ३/४ वेळा ठरवून रद्द केलेला आमचा नगरचा प्रवास, शेवटी ठरल काही झाल तरी यावेळेस रद्द करायचा नाही आणि तो दिवस उजाडला.  चक्क शुक्रवार/शनिवार/रविवार ( ३  दिवस  ) आणि ३ मित्र .  शशांक ने घेतलेली नविन चारचाकी न्यानोगाड़ी आणि तिचा प्रवास. मग विचारांच्या कान्या कोपऱ्यातून एक एक ठिकाण यायला लागल रांजणखळगी, चांद बीबी का महल, अहमदनगर किल्ला, भिंगार ( औरंगजेबची समाधी ) आणि बरीच ठिकाणे.    एक नक्की ठरवलं होत कि परतीचा प्रवास हा  पुण्यातून करायचा, परत तीच पर्वती, तोच शनिवार वाडा, तीच कात्रजची बाग आणि तेच सर्पालय, सारसबाग, दगडूशेठ हलवाई गणपती, लाल महाल  आणि बरच काहि.   आले गाव ( ज्ञानेश्वर महाराजांनी वेद ज्या रेड्याच्या तोंडून बोलवून घेतले त्या रेड्याची समाधी ). आता तिथे फार मोठ मंदिर आहे. आणि जवळच असलेला एक निसर्गनिर्मित पूल.  

मळगंगा माता मंदिर 

रवींद्र - मळगंगा माता प्रवेशद्वार 

वेद प्रणीत रेडा समाधी मंदिर, श्री क्षेत्र आले  

वेद प्रणीत रेडा समाधी मंदिर, श्री क्षेत्र आले  - प्रवेशद्वार 

निसर्गनिर्मित पूल

प्रवेशद्वार - भिंगार  औरंगजेब यांची समाधी ठिकाण 

डावीकडे मी आणि उजवीकडे शशांक - औरंगजेबाच्या समाधी जवळ 

चांद बीबी का महाल 

चांद बीबी का महाल 

शशांक - महालातल्या एका समाधी जवळ 

शशांक, रवि आणि मी 

काहीतरी आहे तिथे 

वरच्या मजल्यावर जायला असणारी वाट 

शोधा मग सापडेल - नवीन न्यानो 

अहमदनगर किल्ला 

रवि - किल्ल्याच्या बाहेर 

किल्ल्याचा प्रवेशद्वार 

तटबंदी 

http://ranveda.blogspot.com/2012/09/blog-post.html

Ranjan Khalge or Potholes of Nighoj

Unknown

2 minutes

---

Ranjan Khalge or Potholes of Nighoj

Along with Morachi Chincholi we went to visit Rajan Khalge.

Asia’s largest natural gigantic potholes in riverbed of Kukdi near Nighoj is an archeological site recorded in the Guinness Book of World records. This is a geographical phenomenon where the pebbles that are carried by the river get locked in the cracks developed in the basalt rock riverbed. These pebbles, which rotate due to the water current, form pot shaped cavities in the basalt rock over the hundreds of years.

The interiors of potholes are smooth and regular. The miracle resembling the rock sculptures are are on the riverbed and the narrow walls of gorge through which river flows.

The Gorge is just about 2-3 kms in length and is hardly visible from a distance. The fascinating formations with its looks of a canyon, would give you a chilling thought how mars or moons surface might be.

Over the years the depth of these potholes has increased and villagers tell us that they could be even more than 100 feet deep at few spots. There is small temple of “Malganga” on the bank on this river.

Nighoj is just 90 kms from Pune, off Pune Ahmednagar Road and the Kund Devi is another 2 kms from Nighoj. If you are visiting Morachi Chincholi and doing this excursion this is around 20 kms through internal roads.

Avoid monsoons as the gushing water would hide the giganticness of these potholes. The trip can be combined with Rajangaon Ganpati too.

http://ekpravas.blogspot.com/2009/07/ranjan-khalge-or-famous-potholes-nighoj.html

Morachi Chincholi

Unknown

5-6 minutes

---

Nach re Mora Ambyachya Vanat...

From my childhood days I always wondered - do ever peacocks dance or is it just the song? The Peshve Park peacocks always looked so cramped in that cage that it always kept me guessing if they could really blow up their feathers in that cage. I had never experienced this. The dream finally came true last Sunday. Morachi Chincholi is a rustic village which is sort of natural peacock sanctuary. It is home for over more 2,500 peacocks.

How to reach: From Swargate its approx 45KMs drive. On Pune-Ahmednagar highway after Shikrapur cross the bridge and in next chauk itself, watch for signboard on left turn for Pabal phata. Take this turn, travel further for 200 mts and again take a left turn to Kanhur Mesai village passing Hivre village and drive up to Kanhur Mesai village, which is around 15KMs from this chauk. After Kanhur Mesai, take a left from big tamrind tree towards Morachi Chincholi which is hardly the distance of 3KMs. Morachi Chincholi Arch welcomes you on the right.

We started at 6.45 am and reached the village by 7.30 am. I had checked up with this guy called Dattatrya Thopte and he was waiting for us near the gate. He had already called me twice to check that I was indeed coming. He owns a farm out there. Immediately he took us in the farms and we could see several peacocks roaming here and there. 2-3 peacocks were dancing with all feathers completely opened up. It said that the peacock dances up to 1-1.5 hours once he opens up all his feathers! Did you ever know that when peoacock actually opens its feather there this - khad khad khad noise? My gosh this was simply amazing! We watched two peacocks dancing and sun bathing for 20-25 minutes from a spot near his well. After that we continued exploration till almost 9AM. It was so beautiful to see peacocks flying from trees and roaming freely in the fields. After that we had a hearty breakfast-Pohe and Bhaji at Dattatrya’s wada. Then along with another family who had also checked in on same day, we all went to Nighoj. After seeing the famous Rajan Khalge we went to see Sardar Pawar’s Wada and Somnath Temple. Later we enjoyed a sumptious meal- Zunka, Chuli varchya bhakri, Mirchi-danya cha kharda andi javaschi tup chatni, tur chi bhaji. We all were tired and relaxed under the peepal tree. Late afternoon we again tracked down few peacocks. They offered coconut as per their tradition. The bombshell: About the charges, Dattarya and his family said we need to keep the money in front of the God whatever we thought was appropriate. It didn’t really matter whatever we kept. They even called back in the evening to check whether we had reached safely.

I was deeply moved to see how these simple people lived, kept a complete faith in humanity and struggle to preserve our tradition. It was far far away from the material world running like crazy after money!

Best time to visit this magical splendor is from June to December. Well rather I would say ASAP before this place gets commercialized and it looses the charm of its rural simplicity.

Dattarya's Website:

http://www.chincholimorachi.com/
Krishi Paryatan Kendra: http://morachichincholi.com/
(check out amazing peacock closeups)

Sardar Pawar’s Wada (Malthan):

8 KMs from Morachi Chincholi there is small fort like wada resemling miniature of Shaniwar Wada of pune or like Purndar wada of Saswad. It seems the place has historical value from Mughal times. We were not able to see the place from inside as it seemed locked but probably Agritourism has a center here too called 'Malthan Krishi Paryatan Kendra (http://malthan.in/Inner/Home.aspx)

Somnath Hemadpanthi Temple (Pimpri Dumaala):

This temple is located in small village and the villagers believe this from Pandav era. There’s no tar road and the so called mud-road is extremely in bad condition and could be worse in monsoon. But the drive is pleasant across the dotted custard apple and sweet lime farms. The temple itself is very clean and the fresh coat of paint makes it a pleasant sight. There’s a huge banyan tree and you can see village children swinging on the 'parambya' and playing around it.

The most attractive thing is the water cistern next to the temple. I recalled that I had something similar in Hampi. You definitely need a guide to visit this one. One the return journey in the village itself we stopped in a custradapple farm to buy some fresh fruits. In spite of taking 3 dozen custard apples the farmer was refusing to take any money saying that "Pahunyankadun kasle paise ghayache, tumhi amchaya deva la alat!" meaning why to take money from visitors, we are very happy that you come to visit our village temple. Finally we gave him what was appropriate and the proceeded. I was touched by his simpleness, generosity and his beliefs.

It was an marvellous trip and I will cherish the memories of dancing peacocks forever!!!

-July 19, 2009

“जो जे वांछील ,तो ते लाहो||प्राणिजात ||” असे समस्त विश्वासाठी पसायदान जिथे मागून साऱ्या विश्वाची ‘माऊली’ झालेल्या ज्ञानेश्वरांच्या पैस या खांबाला भेट दिली.उणापुरा तीन फुट कातळ खांब ,जरासा एकटाच! डाव्या बाजूला सूर्य चंद्र हे पैस म्हणजे अवकाश यांच चिरंतर प्रतिक आहे.प्राकृत मराठी जिथे नवतरुण युवकाच्या असीम विद्येतून जिथे आकार घेत होती,ज्ञानेश्वरीचे अमृत जिथे पाझरले तिचा साक्षीदार हा पैस!पैसाभोवती वारकरी सांप्रदाय आजही परंपरा जपत आहे ,याचे मुल्य कित्येक पिढ्या चुकवू शकत नाही.दोन क्षण पैसवर डोके टेकवले असता,काळ गळून पडावा आणि माउली प्रगटावी.अमृताचे बोल कानी पडत आहे,समस्त जग आजूबाजूला बसून तल्लीन व्हावे असे वाटले.दुर्गाबाईंचे ‘पैस’ हे ललित पुस्तक प्रसिद्ध आहे.त्यात बाई म्हणतात “पैसच्या वरचे जग आजही पैशावरच तोलले आहे.”पण तरीही ज्ञानेश्वरी ज्याने अनुभवली त्याने अनेक कोनापैकी एक जीवन कोन नक्कीच जाणला आहे.
१५ व्या शतकापर्यंत करवीरेश्वर हे महादेवाचं मंदिर अस्तित्वात होते.पण नंतर क्षतीग्रस्त झाले.याचे काहे अजून दोन जुने खांब आवारातल्या दत्त मंदिरात दिसले.यावरून हे मंदिर किती जुने हे मला नाही समजले पण तो भाग पुरातत्व विभागाचा आहे.मंदिराच्या प्रवेशद्वाराच्या पायऱ्यानी मला जेव्हा दहा वर्षापूर्वी आले होते तेव्हाही भुरळ घातली होती आणि आजही!पण इतक्या वर्षात मनाच्या प्रदेशातील उलथापालथ जाणवली. पण मराठीशी नाळ जोडलेली कायमचीच आहे. तेव्हा कवितेच्या आधाराने पैसची नजरेला ओढ आणि आज जरा अवकाश विस्तारलेली आत्मिक नजरेची ओढ जाणवली.पसायदान गाऊन पुढे निघाले,आणखीन एक ‘अमृतानुभव’ पाहायला.
नेवासमध्ये विष्णू अवतारांपैकी एक अर्धनारीनटेश्वर ‘मोहिनिराज’ अवताराचे मंदिर आहे.ह्या मंदिराचे सुव्यवस्थित बांधकाम पाहून मी थक्कच झाले.साधारणत: सतराव्या शतकात यांचे पुर्नबांधणी अहिल्यबाई होळकर यांच्या काळात झाली. प्रवेशद्वाराशीच आकर्षक द्वारपाल-भालदार ,चोपदार मूर्ती आहेत.मंदिराच्या छतावरील विविध वाद्ये धारण केलेली शिल्पे मोहक आहेत. भारवाहक यक्ष अगदी मोजावेत इतकी भरपूर होते.मंदिराच्या चौकटीवर विष्णू अवतार कोरलेले आहेत. मोहिनीराजाच्या मूर्ती शेजारी लक्ष्मीदेवीची मुर्ती आहे. पण मंदिर भर वस्तीत आहे,गाभाराही अनेक माणसांना ,कार्यक्रमांना सामावून घेण्याइतपत मोठा नाही त्यामुळे जास्त काळ थांबू शकले नाही.मंदिराचे बाह्यरूप केवळ अप्रतिम आहे. हेमाडपंथी बांधकाम,होळकर काळातील मंदिरांप्रमाणे आकर्षक कळस.काही शिल्पे या कोरलेली पाहायची राहिली बहुतेक.
मनात विचार आला एक ऐहिक अमृतपान आणि एक आत्मिक अमृतपान अनुभवलेले हे नशीबवान ठिकाणच आहे.
आणि हो नेवासातील शनी शिंगणापूर ही पाहिले.येताना जातांना गुलमोहराचे लाल झुंबर आणि बहावाची सोनेरी झुंबर निसर्गाची ग्वाही अधोरेखित करत राहिली.
-भक्ती
पैस

मोहिनीराज

बहावा

रसप्रिया

मोहिनीराज कुलदैवत असल्यामुळे नेवासे येथे बरेच वेळा जाणे होते.या मंदिराचा जीर्णोद्धार होळकरांचे दिवाण गंगोबा तात्या चंद्रचूड यांनी केला.तत्कालीन सरन्यायाधीश यांचे पुर्वज आणी पेशवाईतील एक बडे प्रस्थ. कनेरसर, हे चंद्रचूड यांचे मुळगाव. तीथे यांचा मोठा भुईकोट किल्लयासारखा वाडा आहे. प्रथमदर्शनी याची बनावट शनिवारवाड्या सारखी दिसते. बरेच वेळा या वाड्यात जाण्याचा योग आला.

भक्ती,याच रस्त्यावर , नेवासा पासून दहा बारा कि मी वर,गंगापूर येथे भव्य व सुदंर दत्त संस्थान आहे. हायवेवर गंगापूर फाटा,पाच कि मी आत मधे. येथील पेढे व नारळ बर्फी खुपच चविष्ट आहे. जाल तर जरूर खाऊन बघा. अर्थात दत्त मुर्ती सुद्धा

 

 

एकच गोष्ट खटकते.

मंदीर व्यवस्थापनाला सुद्धा तक्रार करून झाली आहे तरीही त्या मद्दड लोकांच्या डोक्यात हे काही शिरत नाही.

पैसाचा खांब ते सरळ सरळ पैशाचा खांब करून टाकतात.

ज्या खांबाला टेकून माऊलींना वैश्विक पसायदान मागितलं, त्या खांबाशेजारी दानपात्राची ती गलिच्छ पेटी ठेऊ नका अशी माफक अपेक्षा आहे. म्हणजे बघा, हा माऊलींचा अपमान आहे. अमूल्य ज्ञानाची गंगा माऊलींनी या खांबाजवळ महाराष्ट्रात वाहती केली. मराठीला, मराठी संस्कृतीला जे वैभव माऊलींनी दिले, त्याचे मोल कसे करू शकतो आपण? मग अशी अलौकिक, अनमोल घटनेचा प्रत्यक्ष साक्षी आहे त्याशेजारी आपली कुबडी दानत दाखवायला दानपेटी ठेऊन भीक मागणे जरातरी शोभते काय? तेही अगदी खांबाला खेटून. कशी बुद्धी चालते अशी?

खांबाला समोर करुन, पैशाचा पेटी बघवत नाही. ज्ञानेश्वरांचं महत्त्व समजायला पाहिजे लोकांना. श्री ज्ञानेशांच्या पवित्र चरणांनी पावन झालेली ही नगरी आहे. ज्ञानेश्वरांनी या खांबाला पाठ टेकून लेखन केले तो काळ आणि ते भगवद्गीतेचं ज्ञान सामान्यांना व्हावं, या हेतूने ते केलेलं लेखन आहे, नेवासे हे ज्ञानेश्वरीचं लेखनस्थळ आहे. नेवासा नगरीचं कौतुक ज्ञानेश्वरीतच आहे. पावित्र्य जपलं पाहिजे.

ऐसे युगी वरी कळी । आणि महाराष्ट्र मंडळी
श्री गोदावरीच्या कुळी | दक्षिणिली
तेथ महेशान्वय संभृते । श्रीनिवृत्तनाथ
केले ज्ञानदेव गीते । देशीकार लेणे (ज्ञा.अ. १८ वी ओवी)

गाव जवळ असल्यामुले नेवाशाला जाणे येणे असते. नदीमुळे विभागल्यामुळे दोन नेवासे पूर्वी होते. मोहनीराजाचे नेवासेही म्हणून नेवासे प्रसिद्ध होते. लीळाचरित्रातही नेवाशाचा उल्लेख येतो. चक्रधरस्वामी नेवाशाला यायचे. नेवाशाबद्दल सविस्तर लेखन आलं पाहिजे. खांबावरील लेखन संस्कृत आहे, तेलवाती सुरु राहीली पाहिजे. आणि शेवटी, शापाशिर्वाद आहेत.

वाचन हुडकायला बरेच संदर्भ तपासावे लागले. देव, तुळपुळे, माटे यांच्या ग्रंथात ह्या लेखाचा उल्लेख नाही मात्र श्री. महेश तेंडुलकरांच्या 'शिलालेखांच्या विश्वात' ह्या ग्रंथात ह्याचे वाचन आढळले ते याप्रमाणे

ओन्नम : [कर] वीरेश्वराय । पिता

महेन यत्पूर्व [दत्तं] षट्कं जगद्गुरोः [जगद्गुरो]

अखंडवर्त्ति तैलार्थ प्र

तिमासं सदा हि तत् । [रूपका]

णां षट्क संख्या देया आचंद्रसू

र्यकं । [ यः स्वी] करोति दुष्टः [सः ] तस्य
पूर्वे व्रजंत्यधः । मंगल महाश्रीः ।।

१. अर्थ : ॐ करवीरेश्वरास नमस्कार असो. पूर्वी माझ्या पितामहाने [ वडिलांनी] जगद्गुरूस दरमहा अखंड तेलवातीसाठी [नंदादीप सतत तेवत ठेवण्यासाठी] जे सहा रुपये दिले तेच सहा रुपये [आकाशात] चंद्रसूर्य असेपर्यंत देण्यात यावेत. जो त्यांचा अपहार करील तो दुष्ट होय, त्याचे पूर्वज नरकात जातील. महाश्री [मोहनीराज ] मंगल करो...

अर्थात हा लेख कालोल्लेखविहिन आहे. श्री गुप्ते यांनी याचे वाचन केले. मात्र त्यांनी रुपका हा तिथे नसलेला शब्द तिथं नष्ट झालेला असल्याने ठशांच्या आधारे अंदाजे दिला आहे मात्र त्याचा अर्थ रुपया लावला आहे तो त्यानुसार हा लेख बहुधा पेशवेकालीन असावा असे दिसते किंवा रुपका म्हणजे रुपये नसून चांदीची नाणी असावीत असेही असू शकते.

 

 ज्ञानेश्वर मंदिर नेवासा / Dnyaneshwar Temple Newasa

ज्ञानेश्वर मंदिर  नेवासा

श्री क्षेत्र नेवासा हे महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील प्रवरेच्या तटावर अनादी काळापासून वसलेले व अनेक ऐतिहासिक, सांस्कृतिक व धार्मिक वारसा जपणारे, सांगणारे एक उत्तम क्षेत्र आहे. परम पावन प्रवरेच्या काठावर बसलेले नेवाशा शहर महणजे वारकरी उर्फ भागवत धर्माचे आध्यात्मिक पीठच होय. नेवासा तीर्थक्षेत्राची ओळख नाही अशी मराठी व्यक्ती महाराष्ट्रभर शोधूनही सापडणार नाही.

विश्ववंदनीय ज्ञानेश्वर माऊलीच्या पदस्पर्शाने पावन झालेली हि पवित्र भूमी आहे. याच भूमीत माऊलीनी मराठी भाषिकांना गुह्य असा ज्ञानाचा सागर खुला करून दिला व तमाम जगातला ललामभूत ठरणारा ग्रंथ याच भूमीमध्ये १२ व्या शतकात निर्माण केला. ह्याच पवित्र भूमी वर पूर्वी करवीरश्वराचे मंदिर होते आणि त्याच मंदिरातील पवित्र खांबाला (पैस) टेकून श्री ज्ञानदेवांनी ज्ञानेश्वरी, आमुतानुभव, हरिपाठ इ. मौलिक ग्रंथाची निर्मिती या ठिकाणी केली. काळाच्या ओघात मंदिर नष्ट झाले, परंतु जगाला दिव्य संदेश देणारा पवित्र खांब (पैस) मात्र आजहि अबाधित राहिला. खांबाभोवती मंदिर असणारे जगातील एकमेव ठिकाण. तोच पवित्र खांब एका भव्य दिव्य पुरुषाची जवळ - जवळ ६५० ते ७०० वर्ष वाट पहात उभा होता ती व्यक्ती महणजे वै.ह.भ.प. बन्सी महाराज तांबे यांची, त्याच्याच जीवन प्रेरणेतून व पवित्र हस्ते या मंदिराचा जीर्णोद्धार लाखो भाविकांच्या सहकार्यातून झाला आहे.

आज हि देवस्थान स्मरणीय व विलोभनीय वाटते. ज्ञानेश्वर मंदिराच्या ईशान्य भागात आणि वायव्य भागात जर एकट्याने फिरून पहिले तर असंख्य प्रमाणात मोरांचे व पोपटांचे ठावे आजही दृष्टीस पडतात. या ठिकाणी विहार केला तर मनास एक अनामिक गोड शक्तीचा शोध घेण्याची नकळत ओढ निर्माण होते. दर वद्य एकादशीला २० ते २५ लोक एकत्र येऊन या मंदिरात भजन करीत असतात. नेवासा हे क्षेत्र पुरण प्रसिद्ध तर आहेच शिवाय महाराष्ट्राच्या वारकरी सांप्रदायाचे आदिपीठ आहे. कारण वारकरी सांप्रद्रायातील जी प्रस्थान त्रयी आहे. त्यातील ज्ञानेश्वरी हा एक श्रेष्ठ ग्रंथ होय. याच कारविरेश्वरांच्या मंदिरात, याच खांबाला टेकून दुसरा अमृताचा अनुभव सांगणारा व श्रोत्यांना पाजणारा ग्रंथ अमृतानुभव निर्माण झाला या ग्रंथांना आज महाराष्ट्रातच नव्हे तर जगात मनाचे स्थान प्राप्त झाले आहे.

 

 

श्री क्षेत्र देवगड़ संस्थान

Shree Kshetra Devgad Sansthan : श्री क्षेत्र देवगड़ संस्थान 

 ईश्वरी साक्षात्काराची प्रचीती देणारे देवगड़ हे एक प्रसन्न तीर्थक्षेत्र आहे. तालुका नेवासा, जिल्हा अहमदनगर(महाराष्ट्र) येथे या ईश्वरी साक्षात्काराची प्रचीती तुम्हाला नक्कीच मिळेल. 

संत परंपरेला समृद्ध करणारे अलीकडच्या काळातील महान संत समर्थ सदगुरु किसनगिरी बाबा.देवगडजवळच्या गोधेगावात १९०७ साली सत्शील माता-पित्यांच्या पोटी जन्म घेउन त्यांनी स्वत:सहसमाजाच्या कल्याण्याचा ध्यास घेतला. प्रवरेच्या पात्रात सतत १२ वर्ष श्री शंकराची आराधना करणा-याबाबांनी समाजाला साधानेतिल सातत्याचा सल्ला दिला. अत्यंत साधी रहाणी आणि सात्विक भोजनाचाआग्रह धरून देहवाद सोडला पाहिजे हे शिकविले. पूजनीय किसनगिरी बाबांनी सामान्यांना श्रधेसहजगण्याची शिकवण दिली. आपल्या वैराग्यसंपन्न वर्तनातून जगण्याचा मापदंड घालून दिला.देवगडलाश्रीद्त्तप्रभूंच्या मंदिराची उभारणी करुन संस्थानाची मुहुर्तमेढ रोवली. ज्या प्रवरेतीरी नेवासा येथे श्रीज्ञानदेवांनी गीतेचा उपदेश सोपा करुन सांगितला तोच उपदेश प्रत्यक्ष आचरणात आणून त्याच प्रवरेच्याकाठी देवगड़ येथे समर्थ सदगुरु किसनगिरी बाबांनी आदर्श जीवनाचा परिपाठ घालून दिला. अखंडनामस्मरण, सर्वकल्याणाचा ध्यास आणि लोकहिताचा उपदेश हेच त्यांचे जीवन होते.



आपली जीवनयात्रा १९८३ मध्ये संपवताना समर्थ सदगुरु किसनगिरी बाबांनी इश्वरनिष्ठांची मंडियाळीउभी केली होती. विश्वकल्याणाचा ध्यास घेतलेल्या सतशिष्यांचा मेळा जमवला होता. तळागाळातीलसामान्यालाही अध्यात्म सोपे आहे, असे समजावून मुख्य प्रवाहात सामिल करुन घेतले होते.



सत्पुरुषांचे लौकिक जीवन देह्त्यागाने संपले, तरीही समाधिरुपाने त्यांचे अलौकिक जीवन निरंतर,अक्षय असते. सत्पुरुषांच्या समाधिस्थळी भाविकांना श्रधेच्या बळाने त्यांचे वास्तव्य अनुभवता येते. हाअनुभव देणारे समर्थ किसनगिरी बाबांचे समाधी मंदिर

 श्री क्षेत्र शनी शिंगणापूर, शिंगणापूर / Shani Shinganapur

श्री क्षेत्र शनी शिंगणापूर, शिंगणापूर

अहमदनगर जिल्ह्यात शिर्डीजवळ वसलेल्या शिंगणापूर गावात शनीचे हे मंदिर आहे. शनी मंदिरामुळे गावाच्या नावात शनी जोडले गेले. या मंदिरात असलेला दगडी स्तंभास शनिदेवाची मूर्ती मानली जाते. या स्तंभाला तसा वेगळा आकार नाही. 

संतांची कर्मभूमी असलेल्या ह्या गावात श्री शनिदेवच स्वामी,मालक,अधिपती सर्व काही आहे.इथे असे म्हणतात कि आपण जशी कृती - कर्म करू तसे फळ तत्काळ श्री शनिदेव देतो.अशा या जग प्रसिध्द गावात दरवाजा,खिडकी,साखळ दंड,कडी,कोयंडा, कपाट,बॉक्स,पेटी,कुलूप,किल्ली वगैरे चा काहीही उपयोग व प्रयोग कुणीही करत नाही.कारण आसं म्हणतात कि हा श्री शानिदेवा चाच आदेश आहे कुलूप लावू नका.आणि गावातील लोकच सांगतात कि आमच्या घराचे रक्षण करणे हे श्री शनिदेवाच्या अधिकारातील आहे.ते असे मानतात कि श्री शनिदेव स्वत: त्यांना सांगतो.

'' मी २४ तास तुमच्या घराचे,शेतीचे,मालाचे रक्षण करीन,तुम्ही निश्चिंत रहा,कुठलीही काळजी करू नका अन तुम्हाला हि काही होणार नाही,तुमचे रक्षण हे माझे कर्तव्य होय.''

म्हणूनच जगभर ह्या गावाचा उल्लेख होतो.तसे इतरत्र पहिले तर जगभर चोऱ्या होताहेत.कंपाउंड वर कुलूप,कुलूपवार कुलूप लावून सुध्दा चोर आरामात चोरी करून फरार होतो.पण शिंगणापूर मध्ये उलट चित्र आहे.सर्व उघडयावर, खुले आहे तरी चोरी होत नाही.कोणी चोरी करण्याचा प्रेयतन जरी केला तरी तो त्यात यशस्वी होत नाही.प्रस्तुत साक्षात्कार संपूर्ण गाव अनेक पिढ्यांपासून पहात आहे.येथील कथाही रोचक आहे. शनी देव येथेच वास्तव्य करतात, असे मानले जाते. त्यामुळे येथे चोरी होत नाही, असे सांगितले जाते. त्यामुळे गावातील घरांनाही कुलपे नाहीत. एवढ्या वर्षांत घरातून कधी एक खिळाही चोरीला गेलेला नाही, असे येथील लोक गौरवाने सांगतात. शनीच्या या नगरीची रक्षण खुद्द शनी देव करतात असे लोक मानतात. चोरी केल्यावर,कोणीही चोर या गावाची सीमारेषा जिवंत अवस्थेत पार करूच शकत नाही, असेही सांगितले जाते. शिंगणापूर गावाच्या हद्दीच्या आत साप चावल्यास संबंधित व्यक्तीला शनि���ेवाच्या मूर्तीजवळ घेऊन गेल्यास विष उतरते, असे येथे सांगतात.
येथील मंदिरात दर्शनाचे नियम अतिशय कडक आहेत. शनी बाल ब्रह्मचारी असल्याने महिला दूरूनच दर्शन करतात. पुरूष स्नान करून, ओल्या कपड्यांनीच दर्शन घेतात. त्यानंतर शनीच्या मूर्तीवर तीळाचे तेल वाहून प्रदक्षिणा घालतात. दर्शन घेतल्यानंतर भाविक तिथे असलेल्या दुकानातून घोड्याची नाल तसेच काळ्या कपड्यांनी बनलेली शनी देवाची बाहुली खरेदी करतात. घोड्याची नाल घराच्या बाहेर लावल्याने दृष्ट लागत नाही, असे मानले जाते. शिवाय घरात सुख-समृद्धी नांदते.

 श्री रेणुका माता मंदिर सोनई / Renuka Temple, Sonai

श्री रेणुका माता मंदिर सोनई 

नेवासा तालुक्यातील आणखी एक पाहण्याजोगे ठिकाण म्हणजे श्री रेणुका माता मंदिर सोनई. 
सोनई नजीक बेल्हेकरवाडी येथे हे काच मंदिर आहे. श्री क्षेत्र शनी शिंगणापूर पासून ७ की. मी. अंतरावर रेणुकादेवी मंदिर आहे. सन १९५४ मध्ये श्री अण्णा स्वामी महाराजांना संचार होऊन जगदंबा भगवतीने संदेश दिला कि - तुमच्या सोनई च्या वडिलोपार्जित भूमीत मी प्रकट होईन तेथे मंदिर स्थापून माझी प्राणप्रतिष्ठा करा व भक्तीने सेवा उपासना करा. उज्ज्वल भविष्यकाळ निकट येत आहे.

श्री क्षेत्र रेणुकामाता दरबार परिसरात अन्य काही देवतांची स्थापना केलीली दिसून येते विशेषतः जलदेवता, नागदेवता, काळभैरव, सप्तयोगिनी, श्री दत्तात्रय, औदुंबर, छाया , वेताळ , चतुराई ईत्यादि . मंदिराच्या भव्य प्रवेशद्वारावर सन १९९१ मध्ये श्री दुर्गामातेची ८ फुटाची प्रसन्न मूर्तीची स्थापना केलीली आ���े. मंदिरात वर्षभर उत्सव साजरे केले जातात. त्या पैकी वासंतिक नवरात्र, गुरुपोर्णिमा , शारदीय नवरात्र या उत्सवांना भाविकांची अलोट गर्दी असते.

प्रातःकाल ते मध्यरात्रीपर्यंत आश्रमात नित्य भजन , पूजन , आरती , नामस्मरण आदि उपासना चालू असते, हया व्यतिरिक्त अनेक पारायणे, शतीचंडी,पंचकुंडी याग, नवग्रह याग, दशकुंडी याग, विष्णूयाग, भागवत सप्ताह , गीत याग , शिवयाग , गायत्री याग, गणेशचंडी याग, नवार्णी , यजुर्वेद संहिता,स्वाह्कर, पंचायतन याग, महारुद्र स्वाहाकारा १३५ कुडात्मक लाक्षचंडी याग , अतिरुद्र स्वाहाकार, स्वर्गारोहण शैत्यथान, सहस्त्रचंडी, श्री दत्त याग ई. पवित्र विधी वेळोवेळी सम्पन्न होतात. संस्कृत विर्याजनासाठी वेदशाळा उभारली असून त्यात अनेक बुध्दिमान विद्यार्थी अध्ययन करीत आहेत. इथे संगीत कला व ताल वाद्याचे शिक्षण दिले जाते.

 श्री दत्तधाम चांदा!!! / Datt Temple, Chanda

श्री दत्तधाम चांदा!!!

अहमदनगर जिल्हा हा ऐतिहासिक दृष्ट्या महत्वाचा आहे तसेच अध्यात्मिक दृष्ट्या देखील महत्वाचा आहे . अहमदनगर जिल्ह्यात अनेक देवस्थाने आहेत शिर्डी , शिंगणापूर मोहता देवी , देवगड नेवासा ई. हि सर्व ठिकाणे जगाचे लक्ष वेधून घेत आहेत .श्री क्षेत्र नेवासा येथे श्री संत ज्ञानेश्वर महाराज यांनी शके १२१२ मध्ये विश्वाच्या कल्याणासाठी जे पसायदान मागितले ते याच श्री क्षेत्र नेवासा या ठिकाणी .

अशाच या नेवासा या ठिकाणी गेल्या काही दशकापासून नवीन देवस्थान उदयास आले आणि ते म्हणजे श्री दत्तधाम श्री दत्त साधकाश्रम चांदा. हे देवस्थान श्री क्षेत्र चांदा या ठिकाणी आहे . चांदा हे गाव पुणे - औरंगाबाद महामार्गावर घोडेगाव पासून पूर्वेकडे ६ किमी तर शनी - शिंगणापूर पासून ११ किमी अंतरावर आहे . शनी शिंगणापूर कडे जाणाऱ्यामार्गाच्या विरुद्ध हे गाव आहे . हे गाव मोठे असून आर्थिक दृष्ट्या व अध्यात्मिक दृष्ट्या परिपूर्ण असे हे गाव आहे .. या गावामध्ये पूर्वीपासूनच परमार्थ मोठ्या प्रमाणात घडतो आहे. . अनेक थोर संत महापुरुषांचे वास्त्यव्य या गावात झाले आहे .जुन्या काळी जेव्हा मोघालांचे आक्रमण झाले तेव्हा शिवाजी महाराज सुद्धा या गावात आले होते . आणि आता तर या गावात परमार्थाची लाटच पसरली आहे . आणि ती लाट म्हणजे श्री दत्तधाम श्री दत्त साधाकाश्रम होय .
श्री दत्त साधकाश्रामाची सुरुवात प पु गु ह भ प श्री संत रोहीदासजी महाराज यांनी केली . त्यांनी त्यांच्याकठोर तपश्चर्येचे प्रतिक म्हणून हा आश्रम उभारला आहे. प पु गु सद्गुरू रोहीदासजी महाराज हे मुलाचे शेवगाव तालुक्यातील वाघोली गावाचे. परंतु महाराजांचे बालपण चांदा गावामध्ये गेले त्यांची तपश्चर्याही लहानपणापासूनच सूर होती. त्यांच्या घराण्याला देखील ईश्वर भक्तीचे वेद होते. महाराजांचे वडील हे भगवान शंकराची भक्ती करत असत. महाराजांनी आळंदी व पंढरपूर या ठिकाणी वारकरी शिक्षण घेतल्यानंतर समाजामध्ये जनजागृती करण्यासाठी व समाजाला ईश्वरभक्तीचा मार्ग दाखवण्यासाठी आणि आनंद संप्रदायाचा वारसा चालवण्यासाठी, श्री क्षेत्र चांदा या ठिकाणी थांबण्याचे ठरवले. व या ठिकाणाला अध्यात्मिक केंद्र बनवण्याचे ठरवले. आणि मग १९७१ साली नवीन श्री दत्त मंदिराचे काम केले व त्यामध्ये भक्तिभावाने आवळून आणलेली श्री दत्त मूर्��ीची स्थापना केली. याच श्री दत्त प्रभूंच्या प्रेरणेने महाराजांनी हजारो भक्तांचे जीवनच बदलून टाकले, अनेक व्यसन ग्रस्तांना व्यसन मुक्त केले. व अनेकांना भगवंताचा सोपा मार्ग दाखवला. महाराजांच्या सहवासामध्ये कसाही मनुष्य आला तर मध्ये अध्यात्मिक संचार झाल्याशिवाय राहत नाही. 

सृष्टीच्या आरंभी श्री हंस भगवंताने जो उपदेश ब्रम्हदेवाला केला आणि मग ब्रम्हदेवाकडे सृष्टी स्थापन करण्याचे सामर्थ्य आले. तोच उपदेश गुरुपाराम्पारेने महाराजांकडे आलेला आहे . आणि अश्या प्रभावी मार्गाकडे अनेक भक्तांना महाराजांच्या आशीर्वादाने भगवंताचा अनुभव आलेला आहे आणि येत आहे. 
दत्त साधकाश्रामच परिसर निसर्गरम्य आहे. या परिसरामध्ये जर मन उद्विग्न झालेली व्यक्ती आली तर येथे प्रवेश केल्या केल्या मनामध्ये आनंदाचा संचार होतो .
त्यामुळे एक पर्यटन स्थळ म्हणून भेट देण्यास हा परिसर मस्त आहे.
येथील वर्षातील महत्वाचे कार्यक्रम पुढील प्रमाणे...
१. गुरुपोर्णिमा - आषाढ शुध्द पोर्णिमा
२. तुकारामबीज सप्ताह - फाल्गुन बीज - ध्यान शिबीर ७ दिवस
३. दत्त जयंती सोहळा - डिसेंबर

http://newasataluka.blogspot.com/