पंढरपुर माहिती

 

            पंढरपूर

सहावे लँडिंग (25' X 14') अपूर्ण आणि बिनमहत्त्वाचे आहे, फक्त चार किंवा पाच उध्वस्त पायऱ्या. हे सुमारे 1790 च्या सुमारास बांधले गेले असे म्हणतात. सहाव्याच्या दक्षिणेला आणि कुंभार उतरण्याच्या दक्षिणेस सुमारे 300 फूट दक्षिणेस महाद्वार किंवा ग्रेट गेट लँडिंग (132' X 36') आहे, जे सर्वात महत्त्वाचे आहे. ते मुख्य गेटच्या अगदी समोर आहे मंदिर च्या विठोबा आंघोळीसाठी, पाणी आणण्यासाठी किंवा पुंडलिकाच्या मंदिराला भेट देण्यासाठी नदीवर जाणारे सर्वजण त्याचा वापर करतात. अनेक यात्रेकरू त्यांच्या पवित्र फेरीसाठी प्रारंभ बिंदू म्हणून उद्धव पायऱ्यांपेक्षा महाद्वारला प्राधान्य देतात. पुंडलिकाच्या मंदिराला भेट दिल्यानंतर ते थेट या पायऱ्यांवर येतात, नदीत प्रवेश करतात आणि दक्षिणेकडे वळतात. महाद्वार उतरण्याच्या उत्तरेला आणि दक्षिणेला, त्याच्या जवळ जवळ जवळ, प्रसिद्ध मंदिर-बांधणी राजकन्या अहिल्याबाई होळकर (१७३५ - १७९५) आणि बायजाबाई शिंदे यांनी बांधलेली द्वारकाधीश किंवा मुरलीधर यांची रामचंद्राची मंदिरे आहेत. हे लँडिंग 1785 मध्ये विठोबाच्या मंदिराचे पुजारी चिंटो नागेश बडवे यांनी बांधले होते. महाद्वार लँडिंगच्या दक्षिणेस सुमारे 300 फूट कासार लँडिंग (111' X 35') आहे. हे रामराव जावळेकर कुलकर्णी यांनी सुमारे १७९८ मध्ये बांधले होते आणि ते पाणी काढण्यासाठी मुख्यतः परिसरातील लोक वापरतात. दक्षिणेला पाद्य म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या जुन्या पंढरपूरच्या पंडिताची समाधी असलेला मोठा परिसर आहे. कासार लँडिंगच्या सुमारे 300 फूट दक्षिणेला चंद्रभागा लँडिंग (54' X 42') बाजीराव पेशवे आणि जळगावातील चोपडा येथील पवित्र पुरुष यांनी 1810 मध्ये संयुक्तपणे बांधले होते. यात्रेकरू त्यांच्या पवित्र फेरीदरम्यान नदीच्या पलंगावरून शहरात प्रवेश करतात त्या लँडिंगसाठी याचा वापर केला जातो. दक्षिणेला आहे मंदिर च्या चंद्रभागा जे यात्रेकरूंनी पवित्र फेरी काढताना त्यांच्या उजवीकडे ठेवावे. एक मजबूत मेसनरी पॅरापेट भिंत सुमारे 600 फूट दहाव्या किंवा विप्र दत्ताच्या उतरणीपर्यंत (45' X 36') घेऊन जाते. मंदिर च्या दत्ता त्याच्या जवळ उत्तर-पश्चिम. लँडिंग 1820 च्या सुमारास सांगलीच्या चिंतामणराव किंवा अप्पासाहेब पटवर्धन यांनी बांधले होते. ते सर्किट रोडच्या जवळ आहे. कारण ती लँडिंग यात्रेकरूंना पार करावी लागते. त्याच्या आग्नेय कोपऱ्यात असलेल्या दत्ताच्या मंदिराबाहेरील महादेवाचे छोटे मंदिर सर्किटमध्ये समाविष्ट आहे. शहराच्या अगदी दक्षिण टोकाला दत्ताच्या उतरण्याच्या दक्षिणेला शेवटचे उतरणे (37' X 20') आहे. हे अपूर्ण आहे आणि सुमारे 1770 मध्ये गोपाळ नाईक जांभेकर यांनी बांधले होते.

            विठोबाचे मंदिर : विठोबाचे मंदिर, पंढरपूरचे मुख्य मंदिर, शहराच्या मध्यवर्ती भागाजवळ आहे जे पवित्र मानले जाते आणि त्याला पंढरीक्षेत्र किंवा पंढरीचे पवित्र स्थान म्हणतात. त्याची पूर्वेकडून पश्चिमेकडे सर्वात मोठी लांबी 350 फूट आणि उत्तरेकडून दक्षिणेकडे सर्वात मोठी रुंदी 170 फूट आहे. पंचवीस फूट रुंदीचा एक पक्की पॅसेज भोवती फिरतो मंदिर वेढणे . मंदिरात सहा दरवाजांनी प्रवेश होतो, दोन उत्तरेकडे, एक पश्चिमेला, एक दक्षिणेला आणि दोन पूर्वेला. आणखी तीन दरवाजे बांधले गेले आहेत, दोन उत्तरेला आणि एक दक्षिणेला. याशिवाय मुख्य प्रवेशद्वार हे समोरच्या दरवाजाच्या पूर्वेला आहे, ज्याला विठोबाचे तेराव्या शतकातील महान भक्त नामदेवांच्या नावावरून नामदेव दरवाजा म्हणतात. नदीच्या बाजूने नामदेव दरवाज्याचे तोंड महाद्वार घाट किंवा पायऱ्यांच्या उड्डाणाकडे होते ज्याला महाद्वार असे नाव पडले कारण ते मंदिराच्या मुख्य दरवाजाकडे तोंड करते. महाद्वार पायऱ्यांपासून मंदिराकडे जाणाऱ्या रस्त्याच्या मधोमध, एका गल्लीच्या टोकाला, महाद्वार दरवाजा नावाचा मोठा कमानदार प्रवेशद्वार आहे. नामदेव दरवाजा बारा पायऱ्यांनी पोहोचतो. संपूर्ण पहिली किंवा सर्वात खालची पायरी आणि त्याच्या वरच्या पायरीचा पुढचा चेहरा पितळेने मढवलेला आहे आणि दुसऱ्या पायरीच्या पितळेच्या तोंडावर नामदेवांच्या कुटुंबातील चौदा लहान उभ्या आकृती कोरल्या आहेत. नामदेव हातात डफ किंवा तंबुरा घेऊन कीर्तन किंवा प्रवचन आणि गाण्याची सेवा करत असल्यासारखे प्रथम येतात आणि स्त्रिया त्यांच्या साथीने टाळ्या वाजवतात. पहिल्या पायरीवरील एका शिलालेखात नोंद आहे की हे पितळेचे प्लेटिंग सुमारे शंभर वर्षे जुने आहे आणि मध्यभागी असलेल्या धार येथील माणसाचे काम आहे. भारत . पहिल्या पायरीच्या उजवीकडे मराठा वेषातील नामदेवांचा पितळी प्रतिमा आहे. स्थानिक मान्यतेनुसार पंढरपूरचे रहिवासी असलेले नामदेव यांची या ठिकाणी समाधी किंवा समाधी आहे. विठोबाच्या पादुका किंवा पावलांच्या ठशांची पूजा शिंपी घरामध्ये देखील केली जाते ज्यात नामदेवांचे घर असल्याचे म्हटले जाते आणि ज्यामध्ये एक समाधी देखील आहे जी नामदेवची समाधी असल्याचा दावा करते. या घराचे नूतनीकरण करून बहुमजली इमारत उभारण्यात आली आहे. नामदेवांच्या दिवाळेसमोर, गल्लीच्या उजवीकडे, खोल कोठडीत, सुमारे 2'6'' उंच आणि 1'6'' रुंद दगड आहे. हा दगड विठोबाचा उत्साही भक्त चोखामेळा यांचे निवासस्थान म्हणून पूजला जातो, ज्याचा सुमारे १२७८ (शके १२००) उत्कर्ष झाला असे म्हटले जाते. हा दगड मराठा फॅशनमध्ये परिधान केला जातो आणि सर्वजण त्याची पूजा करतात.

            चोखामेळ्याच्या समाधीचा 23 नोव्हेंबर 1954 रोजी सातारा जिल्ह्यातील फलटण येथील मालोजीराव मुधोजीराव उर्फ ​​नानासाहेब नाईक निंबाळकर यांनी जीर्णोद्धार केला होता. पांढऱ्या संगमरवरी पक्क्या सुमारे 10' X 10' X 2' च्या मंडपाच्या मध्यभागी तो दगड आता आहे. दगडाच्या मागच्या बाजूला मोर आणि पानांनी कोरलेले सुमारे २'६'' X २' आकाराचे पितळी प्रभावळ आहे. मागील बाजूस सिमेंट-काँक्रीटमधील बांधकामासारखी छत्री दगडावर सावली देते. समाधी विद्युतीकृत आहे. तत्कालीन मुंबई राज्याचा मंदिर प्रवेश कायदा, 1947, केंद्र सरकारचा अस्पृश्यता अपराध कायदा, 1956 आणि सार्वजनिक प्रवेश प्राधिकरण कायदा, 1956 लागू होण्यापूर्वी ज्या अनुसूचित जातीच्या लोकांना मंदिरात प्रवेश करण्याची परवानगी नव्हती. या दगडाजवळून महाराष्ट्रातील लोक विठोबाचे दर्शन घेत असत.

            पायऱ्या एका पोर्चकडे जातात, ज्याच्या मागील भिंतीत मंदिरावर नामदेव दरवाजा उघडतो. गेटवेमध्ये दोन खांब आणि दोन खांब दगडाच्या बाजूच्या रेलिंगद्वारे संरक्षित आहेत. रेलिंग आणि खांबांची कारागिरी देवगिरी यादवांच्या काळातील, म्हणजे सुमारे बाराव्या शतकातील असल्याचे दिसते. प्रवेशद्वाराच्या बाजूच्या भिंती एकाच काळातील असून बाराव्या शतकातील मंदिराच्या भिंतीप्रमाणे कोरलेल्या आहेत. दक्षिणेकडील भिंतीचा काही भाग व्यवस्थित जतन केलेला आहे. पोर्च आणि भिंतींमधील अनेक आकृत्यांचे चेहरे बहुधा मुस्लिमांनी जाणूनबुजून विकृत केले आहेत. गेटचे जुने काम ड्रम-हाउस किंवा नगारखाना. इतर विटांचे काम मूळ दगडी दगडी बांधकाम लपवते. नामदेव गेट पोस्ट आधुनिक आहेत. दरवाज्यावर देवनागरीतील प्रत्येक तेवीस अक्षरांपैकी अकरा ओळींचा संस्कृत शिलालेख आहे, शके १५४० (इ. स. १६८०) तारीख आहे आणि मुरारीचा मुलगा कृष्ण याला त्याचा एजंट म्हणून नेमलेल्या रुखमाजी अनंत पिंगलने गेट बनवल्याची नोंद आहे. . नामदेव दरवाजा एका अरुंद पॅसेजवर उघडतो ज्याचे छत चार कमानींवर आहे आणि प्रत्येक बाजूला तीन खोल्या आहेत, प्रत्येक बाजूला मधली खोली एक आतील खोली आहे. या खोल्या विठोबाच्या भक्तांनी व्यापलेल्या आहेत. डावीकडे, तिसऱ्या आणि चौथ्या कमानीच्या मध्ये, जमिनीपासून सुमारे चार फूट उंचीवर गणपतीची प्रतिमा असलेली एक मंडप आहे. चार पायऱ्या पॅसेजमधून खाली 120' X 60' च्या मोठ्या पक्क्या चौकोनाकडे जातात. चतुर्भुज दोन भागांमध्ये विभागले गेले होते, एक पूर्व अर्धा भाग टाइल केलेला आणि अर्धवट उघडा आणि पश्चिम अर्ध्या भागाला सभामंडप म्हणतात. सभामंडप बडवेंनी बांधल्याचे सांगितले जाते. बाजीराव शेवटच्या पेशव्याच्या (१७९६-१८१८) काळात गांडूजी बावांच्या कीर्तनासाठी किंवा गीत सेवेसाठी पूर्वेकडील अर्ध्या भागावरील छप्पर बांधण्यात आल्याचे सांगितले जाते. या भागात वेदीवर डावीकडे निम वृक्ष आणि उजवीकडे सुमारे तीस फूट उंचीचा दीपस्तंभ आहे. दीपस्तंभाजवळ आता पाण्याने भरलेले मोठे दगडी भांडे किंवा रांजण आहे. पुण्यातील धामणगाव गावातील विठोबाचे भक्त बोधल्या बावा यांचे घागर किंवा रंजन असे स्थानिक भाषेत म्हटले जाते, ज्यांची समाधी किंवा समाधी घागरीच्या जवळ असलेल्या मंदिरात किंवा कोठडीत आहे. हे रांजण नानांच्या खिंडीच्या दख्खन बाजूच्या टोलनाक्यासारखे आहे. ठाणे जिल्हा आणि इतर दगड देवगिरी यादव (1170-1318) टोल-जारांचा वापर यात्रेकरू कर किंवा इतर काही आकारणी करण्यासाठी केला गेला असावा असे दिसते. 120' X 60' आकाराचा संपूर्ण नवीन सभामंडप सुमारे 65 वर्षांपूर्वी बांधण्यात आला. त्याच्या टाइल केलेल्या छताला सहा लाकडी खांबांपैकी प्रत्येकी एक अशा दोन ओळींनी आधार दिला आहे. प्रत्येक खांब सुमारे 30' उंच आहे. बोधल्या बावांच्या समाधीजवळील दीपस्तंभ पाडण्यात आला आहे आणि दगडी पात्र किंवा रांजण हलवून त्याच्या मागच्या बाजूला बसवण्यात आला आहे. मंदिर च्या मारुती सभामंडपात. रांजण पाण्याने भरलेला नाही. सभामंडपात प्रवेश करण्यापूर्वी उजवीकडे नळाने पाणी उपलब्ध करून दिले आहे. डावीकडील वेदीसह निम वृक्षही काढण्यात आला आहे. चौकोनात आणखी दोन दीपस्तंभ सुमारे तीस फूट उंच आहेत, एक मध्यभागी दुसरा डावीकडे. डावा दीपस्तंभ होळकरांपैकी एकाने बांधला असे म्हणतात. चौकोनी वेदीवर मधल्या खांबाच्या मागे वृंदावन किंवा तुळशीचा स्टँड होता. आता सभामंडपात प्रवेश करताच संगमरवरी बांधलेले हे वृंदावन डावीकडे आहे. जुन्या लाकडी सभामंडपाच्या छतावरून मध्यवर्ती लाकडी झुंबर लटकवलेले होते ज्यात साखळी आणि कंस हे सर्व एका लाकडाच्या तुकड्यातून कोरलेले होते. झुंबर आता नाही आणि त्याचे काय झाले हे कोणालाही माहिती नाही. सभामंडपाची सुरुवात चार खांब असलेल्या छत्रीने होते किंवा वेदीवर सावली असते आणि छत्रीच्या मध्यभागी गरुडाची आकृती असलेले छोटे दगडी मंदिर असते. डाव्या बाजूला असलेल्या दुसऱ्या वेदीवर एक झाड होते जे मरण पावले आणि काढून टाकले गेले. हॉलमध्ये पुढे, मध्यभागी थोडेसे उजवीकडे मारुतीची प्रतिमा असलेले छोटे चौकोनी सपाट छताचे मंदिर आहे. हॉलचा वापर आता गीत सेवा आणि भक्ती नृत्यासाठी केला जातो. चतुर्भुज आणि मंदिराच्या मजल्यांवर यात्रेकरूंच्या नावांची गर्दी असते ज्यांनी भक्तांच्या चरणांच्या स्पर्शाने त्यांची नावे शुद्ध होतील या विश्वासाने ते कोरले आहेत. दगडी फरसबंदीचा पृष्ठभाग आता सततच्या घसरणीमुळे इतका गुळगुळीत झाला आहे की त्यावर कोरलेली नावे क्वचितच वाचता येतील. फरशी आणि पायऱ्यांवर अनेक गोल छिद्रे देवाला पैशाने अर्पण करण्याच्या नवसाच्या खुणा आहेत. प्रथा, जी आता क्वचितच पाळली जाते, ती म्हणजे चांदीचे नाणे जमिनीत छिद्र करण्यासाठी पुरेसे खोलवर हातोडा मारणे. या हॅमरिंगमुळे नाणे कपात बदलते. काही छिद्रांमध्ये कपाच्या आकाराची नाणी आहेत परंतु बहुतेक नाणी गायब झाली आहेत. चौकोनाच्या प्रत्येक बाजूला एक आतील आणि बाहेरील कमानी असलेली एक मठ किंवा व्हरांडा आहे, डावीकडे अकरा आणि उजवीकडे आठ. आतील कमानी भरून दरवाजा बनवण्यात आला आहे, प्रत्येक कमानी एका छोट्या खोलीकडे नेत आहे जिथे एक भक्त राहत होता. मंडप हे एकापेक्षा जास्त बिल्डरांचे काम असल्याचे दिसते. त्यांपैकी अनेकांची नोंद नाही, पण उजव्या मंडपाच्या काही भागासमोर, तिसऱ्या आणि चौथ्या बाह्य कमानीच्या मध्ये आणि चौथ्या बाह्य कमानीवर, दोन शिलालेख आहेत.बांधकाम व्यावसायिकांची नावे. शिलालेखांवरून असे दिसते की उजव्या कोठडी आणि बहुधा डावी बाजू 1738 च्या सुमारास बांधली गेली. उजव्या मठाच्या पहिल्या तीन खोल्या शिव नावाच्या माणसाच्या दोन मुलांनी बांधल्या आणि पुढच्या चार खोल्या त्र्यंबकरावांनी त्याच वर्षी बांधल्या. पेठे, त्र्यंबकराव मामा म्हणून ओळखले जाते, चौथ्या पेशवे माधवराव (१७६१-१७७२) अंतर्गत एक प्रतिष्ठित सेनापती. दोन्ही शिलालेखांवरून असे दिसून येते की त्यावेळच्या मंदिराला पांडुरंग निलो, म्हणजेच निलय (Sk.) किंवा पांडुरंगाचे निवासस्थान, विठोबाचे नाव होते जे अनेक जुन्या गाण्यांमध्ये किंवा अभंगांमध्ये आढळते. सहा पोर्च-आच्छादित पायऱ्या चौकोनापासून अरुंद मंडप किंवा हॉल (50' X 10') पर्यंत जातात. पोर्चच्या डावीकडील चौकोनात मोठी न वापरलेली घंटा लाकडाच्या मोठ्या तुळईने लटकलेली आहे. घंटा काढून डावीकडे एका खोलीत ठेवली जाते. घंटा भारतीय बनावटीची आहे, त्याची उंची सुमारे 2'6'' आहे आणि तळाशी व्यास समान आहे. सभामंडप किंवा मंडप प्रत्येकी सहा खांब आणि दहा खांबांच्या दोन ओळींवर, प्रत्येक बाजूच्या भिंतीमध्ये दोन आणि मागील भिंतीमध्ये सहा अशा दोन ओळींवर विसावलेला आहे. कापलेल्या-कोपऱ्याच्या शैलीत खांब आणि पिलास्टर्सवर विसावलेले कपडे घातलेल्या दगडांच्या मोठ्या तुकड्यांनी छत तयार होते. मधले दोन खांब हे जुने ब्लॉक ७'६'' लांब, १''२'' रुंद आणि ९'' जाड आहेत. हा एकतर पिलास्टरचा किंवा जुन्या मंदिराच्या दरवाजाच्या चौकटीचा भाग आहे आणि त्याच्या तीन मुखांवर शके ११५९ (इ. स. १२३७) च्या देवनागरी अक्षरांमध्ये संस्कृत शिलालेख आहे. शिलालेखाची सुरुवात आणि शेवट स्तंभाच्या भांडवलाच्या भागाद्वारे लपविला जातो. अक्षरे अतिशय उथळ आहेत आणि स्लॅबचा छताचा एक भाग अंधारात असल्यामुळे संपूर्ण शिलालेख दगड काढल्याशिवाय वाचता येत नाही. काय केले जाऊ शकते हे दर्शविते की हा शिलालेख सोमेश्वर नावाच्या राजाचा आहे जो स्वतःला यादव वंशाचा म्हणवत होता. त्यांचे गुणधर्म देवगिरी यादवांसारखेच आहेत. तो स्वतःला पृथ्वीचा प्रिय, पृथ्वी-वल्लभ, राजांचा महान राजा, महाराजाधिराजा, आणि सर्वराजचुडामणी जो सर्व राजांचा मुकुटमणी आहे, सर्व गुण एका महान राजाला पात्र असे म्हणत असल्याने तो क्षुद्र यादव प्रमुख दिसत नाही. . देवगिरी यादव राजांच्या स्वीकृत यादीमध्ये शके ११५९ (इ. स. १२३७) ही तारीख सिंघना द्वितीय (१२०९-१२४७) च्या कारकिर्दीत येते. या उघड मतभेदाचे संभाव्य स्पष्टीकरण असे असू शकते की सोमेश्वर हे सिंघनाचे दुसरे नाव आहे किंवा त्याच्या वडिलांच्या हयातीत राज्य करणारा त्याचा मुलगा जैतुगी दुसरा. शिलालेखात असे म्हटले आहे की सोमेश्वराने देशाच्या गोल शासकावर विजय मिळवला आणि भीममराठी किंवा भीमाच्या तीरावर पांडरीगे येथे तळ ठोकला. त्यावेळी (१२३७) पंढरपूरला वरवर पाहता पंढरगे असे म्हटले जात असे, हे नाव कनारी मूळचे असल्याचे दिसते कारण अनेक कानरी ठिकाणांची नावे ge मध्ये संपतात . शिलालेखात पंडरीगेला महाग्राम म्हटले आहेकिंवा एक महान गाव आणि देवाला दोनदा विठ्ठल म्हणतात, त्याच्या नावाचे स्वरूप जे अजूनही चालू आहे. तेव्हा विठोबाचीही पूजा झालेली दिसते, आणि पुंडलिकाला मिळालेल्या वरदानाची कथा जी आजही चालू आहे, ती तेव्हाही प्रचलित होती, एवढाच फरक आहे की पुंडलिकाला इथे ऋषी किंवा मुनी म्हणतात . यावरून हे सिद्ध होते की तेराव्या शतकात विठ्ठल हा पूर्वीपासूनच दीर्घकाळ असणारा देव होता. शिलालेखात हिरियागरांजा गावातील लोकांकडून मिळणा-या वार्षिक भेटवस्तूंमधून देवाला भेटवस्तू दिल्याचा उल्लेख आहे, पंढरपूरपासून सुमारे पंधरा मैल पूर्वेला आधुनिक पुलुंज येथे एच आणि पी अदलाबदल झाल्यामुळे, जेथे यादव राजा सिंघना द्वितीयचा एक चांगला कोरलेला शिलालेख आहे. आढळले.

            सभामंडपाच्या किंवा मंडपाच्या मागील भिंतीला तीन दरवाजे असून त्यांतील मधले प्रवेशद्वार व वेशी सुबकपणे व चतुराईने पितळी व सुशोभित केलेले आहेत. दरवाजाची चौकट आणि मधल्या दरवाजाचे दरवाजे चांदीने मढवलेले आहेत म्हणून त्याला चंडीचा दरवाजा म्हणतात . एका पोस्टवर विष्णूची सेवक जयाची आकृती आहे आणि दुसऱ्या पोस्टवर विजयाची, प्रत्येकी एक लहान माशी-विस्क वाहक आहे. उंबरठ्यावर फेम-चेहरा किंवा कीर्ती-मुख आणि चक्र किंवा डिस्कस कोरलेले आहेत आणि लिंटेलच्या उत्कृष्ट समोर गणपतीची प्रतिमा आहे. दाराची चौकट आणि समोरचे दोन पिलास्टर समतल पण देखणा आहेत. पिलास्टर्सवर लिंटेलमधून पानांच्या नमुन्यात कोरलेली पितळी छत्र किंवा सावली. छत्राच्या वर पॅनल्समध्ये कमळ ट्रेसरी आहे आणि कमळाच्या वरती कांगडा किंवा बॉस पॅटर्नमध्ये काही कोरीवकाम आहे. कांगडा कोरीव कामात दोन शिलालेख नोंदवतात की हे कोरीव काम दोन तांबटांचे होते ज्यांना कोणीतरी नाव दिलेले नाही. बहुधा प्रत्येक तांबटांनी एक बाजू पूर्ण केली. सभामंडप किंवा मंडपासमोरील पोर्चमध्ये पायथ्याशी 1'4'' व्यासाची आणि 1'8'' उंचीची युरोपियन मेकची घंटा आहे. घंटा काढून खोलीत ठेवली जाते. त्यावर खालील शिलालेख आहेत:-    

 

           

व्हेंट्रॅफेस 1634

आणि थोडे खाली

LDV A DOSEAOS ANTIS IMD सॅक्रामेंटो

            उजव्या भिंतीवरील मराठी शिलालेखानुसार, हा सभामंडप किंवा मंडप माघ (फेब्रुवारी-मार्च) शके १५४३ (इ. स. १६२१) दुरमती संवत्सरच्या तेजस्वी अर्ध्यामध्ये भानुरी हसोबाचे पुत्र माणकोजी नारायण आणि पेड येथील रहिवासी आप्पाजी यांनी बांधला होता. कुकोबा नायक यांचा मुलगा नायक आणि हसोबाची पत्नी गंगाई. मंडपाच्या मागच्या भिंतीमध्ये मधल्या प्रवेशद्वाराच्या डावीकडे लाल शिशाची गणेशाची प्रतिमा असलेला मोठा कोनाडा आहे. प्रवेशद्वाराच्या उजवीकडे काळ्या पाषाणात कमळावर बसलेली सरस्वतीची सुमारे २'६'' उंचीची चार हात असलेली प्रतिमा आहे. वरच्या उजव्या हातात कमळ आहे आणि खालच्या हातात हार धारण केलेली उजव्या गुडघ्यावर आहे, वरच्या डाव्या हातात कुऱ्हाड आहे आणि खालच्या डाव्या बाजूला एक लांबलचक आयताकृती ब्लॉक आहे, हे उघडपणे एक हस्तलिखित आहे. बाजूचे गेटवे rae समतल आहेत आणि दरवाजांमध्ये लोखंडी जाळी आहेत. मधला प्रवेशद्वार सोळखांब किंवा सोळा खांब असलेला सभामंडप किंवा मंडप असे म्हणतो . हा एक मोठा हॉल (41'6'' X 45'6'') वरवर पाहता शेवटच्या हॉलपेक्षा नंतरचा आहे आणि सुमारे 200 वर्षांपूर्वी दौडकर (दौडचा रहिवासी) शेणवी यांनी बांधला होता. सभामंडपात चार खांबांच्या चार ओळी आणि प्रत्येक भिंतीत चार खांब आहेत. खांबांची कारागिरी ही नामदेव द्वारमंडपातील जुन्या देवगिरी यादव स्तंभांचे अनुकरण आहे. खांबांच्या मधोमध एका चौकोनी भागात एक शिल्प आहे ज्याची दृश्ये आहेत कृष्णा चे जीवन, मच्छ आणि कच्छ किंवा मासे आणि कासव, पहिला आणि दुसरा, विष्णूचे अवतार, मुस्लिम शैलीतील एक चेहरा असलेले तीन मासे आणि काही बदके. चार खांबांच्या प्रत्येक गटावर कापलेल्या कोपऱ्याच्या शैलीत एक घुमट आहे, ज्यापैकी आठ, स्वच्छता आयुक्तांच्या सूचनेनुसार, प्रकाश आणि हवेसाठी खुले करण्यात आले. सभागृहाच्या दर्शनी भिंतीला तीन दरवाजे असून, मधले गेट जुने आणि बाजूचे गेट नंतर स्वच्छता आयुक्तांच्या सूचनेवरून उघडण्यात आले. उत्तर भिंतीला आणखी तीन दरवाजे आहेत आणि दक्षिणेला दोन दरवाजे आहेत. दक्षिणेकडील पहिला दरवाजा ओसरीकडे जातो जो थेट तरती दरवाज्यापर्यंत जातो जिथे संत कान्हो पत्राची प्रतिमा एका लहान मंदिरात स्थापित केली जाते ज्यावर तरती नावाचे झाड उगवले जाते. व्हरांड्याच्या दक्षिण भागाच्या पूर्व किंवा मागील भिंतीमध्ये प्रतिमा असलेल्या चार खोल्या आहेत. शेवटच्या खोलीत उजवीकडे सोंड असलेली गणपतीची प्रतिमा आहे. ओसरीचा जो भाग पश्चिमेकडे जातो त्याला प्रत्येक रांगेत पाच खांबांच्या दोन रांगा आहेत. या व्हरांड्याच्या पश्चिमेला एका खोलगट जागेत महादेवाच्या गुप्तलिंगाची किंवा लिंगाची प्रतिमा असलेली खोली आहे. हा महादेव आणि खोलीही बाहेरून दिसत नाही. व्हरांडा नंतर आयताकृती वळण घेतो आणि पश्चिम दरवाजावर संपतो . व्हरांड्याच्या या छोट्याशा भागात दोन खोल्या असून त्यात खंडोबा आणि त्याची पत्नी म्हाळसा यांची प्रतिमा आहे. संपूर्ण काम, व्हरांड्याच्या खोल्या आणि खांब मजबूत आणि बारीक दगडी बांधकाम आहे. मध्यभागी असलेल्या धार येथील आनंदराव पवार यांच्या पत्नी मेनाबाई यांनी हे काम शके १७७१ (इ. स. १८४९) मध्ये केल्याची नोंद एका खोलीवरील शिलालेखात आहे. भारत . मेनाबाईंनी लक्ष्मीच्या मंदिराच्या दक्षिणेला लाकडी मंडपही बांधला आणि भीमात होडी पुरवली. मंडप पाडून त्याऐवजी सिमेंट-काँक्रीटचा नवा हॉल बांधला आहे.

            सोळखांब मंडपाच्या उत्तर दरवाजाकडे तोंड करून एक अलिप्त व्हरांडा असून त्याच्या मागील भिंतीत सात खोल्या आहेत. व्हरांड्याच्या छताला सहा साध्या खांबांपैकी प्रत्येकी दोन ओळींवर आधार दिला जातो. डावीकडून उजवीकडे गेल्यावर पूर्वाभिमुख असलेल्या कोनाड्यात गणपतीची प्रतिमा आहे, खोल्यांमध्ये काशिविश्वनाथाचे लिंग आहे , राम आणि लक्ष्मणाच्या प्रतिमा आहेत, पितळेचा मुलामा असलेल्या कुत्र्यावर स्वार झालेला एक छोटा कालभैरव, उंच शालुंखावर रामेश्वर नावाचे छोटे लिंग आहे. काळ्या पाषाणात एकमुखी दत्तात्रय आणि नरसोबा. शेवटची खोली रिकामी आहे. पश्चिमाभिमुख कोनाड्यात गरूड आणि हनुमानाच्या प्रतिमा आहेत. या खोल्या कानबाबा नावाच्या बडव्याचे काम असल्याचे सांगितले जाते. या खोल्या आणि सोळखांब हॉलमधील अरुंद पॅसेजच्या पूर्वेकडील टोकाजवळ , अवकाशात, 4'10'' लांब आणि 2'9'' रुंद असा एक मोठा कोरलेला स्लॅब आहे. याला स्थानिक भाषेत चौर्यांशी किंवा चौराशी असे म्हणतात आणि बडवे यात्रेकरूंना प्रत्येक अखंड मानवी आत्म्यासाठी नियत चौरासी लाख जन्मांपासून वाचण्यासाठी यात्रेला पाठीशी घासण्यास सांगत असत. स्लॅबवर देवीची अत्याधुनिक प्रतिमा बसवण्यात आली असून, या अवकाशाला आधुनिक दरवाजा बसवण्यात आला आहे. चौर्यांशी नावाचे खरे मूळ म्हणजे स्लॅब दिनांक शके ११९४ चा आहे आणि तिसरा आकृती ८ सारखा दिसत असल्याने बडवेंनी ते चौऱ्यासी किंवा चौर्यांशी वाचले आणि चौरासी लाख जन्मांच्या कथेशी जोडले. शिलालेख आता लोखंडी जाळीने संरक्षित आहे. शिलालेखाच्या पहिल्या ओळीत विठ्ठल किंवा विठोबाला अभिवादन केले जाते आणि नंतर, शके ११९४ (इ. स. १२७२) या तारखेनंतर, अनेक भक्तांकडून मंदिराला दरमहा देऊ केलेल्या असंख्य भेटवस्तूंच्या समांतर स्तंभांचे वर्णन आहे. उल्लेख केलेल्या भेटवस्तू वेगवेगळ्या काळातील आहेत आणि थोडक्यात भक्ताची आणि त्याच्या भेटवस्तूंची नावे द्या. काहीही पूर्ण लिहिलेले नसल्यामुळे ते काढणे कठीण आहे. पहिला शिलालेख श्रीपती दन्ना की डेटा ग दिया दंडा ओ फुले 100 व्हॅन चालवतो ज्याचा अर्थ कदाचित एका गडियानो (एक महिना) श्रीपती दन्ना यांनी देवाला अर्पण करण्यासाठी दररोज 100 फुले देणारी भेट असावी. याच स्तंभात मराठीत पुढील गोष्टी आहेत:- शकू ११९८ धता संवत्सरु माघ शुदी २ बुद्धे यादवी कला हेमाडी पंडिती धामणा दत्त ग दिया दंड रेकॉर्डिंग बुधवारी माघ (फेब्रुवारी-मार्च) शके ११९८ (इ.स. १२७६) धता संवत्सरातील तेजस्वी द्वितीय पंडित हेमाडी यांनी दिलेला यादवी काळ, धमना गद्याची देणगी . हे पंडित हेमाडी हे महान देवगिरी यादव रामचंद्र (इ. स. १२७१-१३१०) यांचे मंत्री हेमाद्री आहेत यात शंका नाही, ज्यांच्या धार्मिकतेमुळे उत्तर बॉम्बे डेक्कन आणि खानदेशातील सर्व आरंभीची हिंदू मंदिरे स्थानिक पातळीवर हेमाडपंती म्हणून ओळखली जातात. पुढील भेट, शके ११९९ (इ. स. १२७७) ईश्वर संवत्सर,राजाचे नाव रामचंद्रदेवराय ठेवले.

            सोळाखांब सभामंडपातील सोळा खांबांपैकी दुसऱ्या रांगेतील दुसऱ्या खांबाचा पाया आणि भांडवल सोन्याने (आताचे पितळ) मढवलेले आहे आणि त्याच्या शाफ्टवर चांदीचा मढवलेली विष्णूच्या वाहन गरुडाची छोटी आकृती आहे. यात्रेकरू स्तंभाला आलिंगन देतात आणि त्याला धन अर्पण करतात. सोळखांब सभामंडप बांधण्यापूर्वी विष्णूच्या देवळासमोर उभा असलेल्या जुन्या गरुड स्तंभाच्या जागी तो उभा असल्याचे सांगितले जाते . सोळखांब सभामंडप पांढऱ्या संगमरवरांनी बांधलेला आहे. गरुडखांबाजवळ एक रंगशीला आहे . सोळखांब सभामंडपातील खांबांच्या दुसऱ्या आणि तिसऱ्या रांगेतील दुसऱ्या आणि तिसऱ्या खांबांवर घुमट असून त्यावर आतून देवाच्या अवतारांच्या प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. मंडपाच्या मागच्या भिंतीमध्ये एक दरवाजा एका लहान हॉलकडे जातो ज्याला चार खांब किंवा चौखंब म्हणतात . सुमारे 100 वर्षांपूर्वी यात्रेकरूंना जाण्यासाठी या दरवाजाचे रुंदीकरण करण्यात आले. चौखंब सभागृहात प्रवेश करण्यापूर्वी उजवीकडे चांदीचा मुलामा चढवला आहे आणि 2'X2'X3' या दगडी मंडपावर महान कवी-संत तुकारामांच्या नावाच्या पादुका किंवा पादुका ठेवलेल्या आहेत. याला लागूनच विठोबाचे परम भक्त भानुदास यांची समाधी होती. आता पादुका मूळ जागेवरून हलवून व्यास नारायण यांच्या प्रतिमेसमोर ठेवण्यात आल्या आहेत. या चौखांबापासून मूळ मंदिर सुरू होते. हा चौखांब आणि मंडप यांच्यामधला सोळखांब आधुनिक आहे . मूळ मंदिरात नेहमीचा सभामंडप, पूर्व-कक्ष, आणि तीर्थ किंवा गर्भगृह समाविष्ट होते . चौखांबाला दोन दरवाजे आहेत, एका दक्षिणेला हत्ती दरवाजा म्हणतात कारण पायऱ्यांजवळ दोन जुने दगडी हत्ती आहेत आणि एक सोळखांबकडे जाणारा आहे . तो आता सोळखांबशी जोडला गेल्याने पूर्वेला एकही पायरी उरली नसली तरी दक्षिण दरवाजाप्रमाणे पूर्वेकडील दरवाज्याला मुळात हत्तींच्या पायऱ्या होत्या. चौखंब हा 22'2'' रुंद बाय 19'10'' लांब असून त्याला चार मध्यवर्ती खांब आहेत जे त्याचे नाव देतात. मध्यभागी पांढऱ्या संगमरवरी कोरलेली रंगशीला आहे. मजला पांढऱ्या संगमरवरांनी बांधलेला आहे. भिंतींमध्ये चार खांब आहेत. छत कापलेल्या दगडी घुमट शैलीत असून त्याला हवेसाठी सहा ठिकाणी छेद देण्यात आला आहे. उत्तरेकडील भिंतीला गेट नाही आणि दक्षिणेकडील दरवाजाकडे खोल कोठडी आहे. सभामंडपाच्या ईशान्य कोपऱ्याजवळ दुसरी विश्रांती देवाची पलंगाची खोली किंवा शेजघर म्हणून वापरली जाते.आणि पलंगाच्या कपड्यांसह चांदीचा पलंग आणि काही कपड्यांसह सुसज्ज आहे. पायऱ्यांवरील दक्षिण दरवाजासमोर आधुनिक छत आहे. चौखांबाच्या दोन खांबांच्या मध्यभागी चेंबरच्या बाजूने जास्त गर्दी होऊ नये म्हणून सुमारे आठ इंच जाडीचा लाकडी बार आहे. तसेच देवदर्शनासाठी मंदिरात जाणाऱ्यांची गर्दी होऊ नये म्हणून सोळखांब मंडपाबाहेरील अरुंद मंडपापासून देवाच्या प्रतिमेपर्यंत बॅरिकेड्स लावण्यात आले आहेत . चार खांब असलेल्या दालनातून मोगल शैलीत कोरलेल्या दोन नंतरच्या खांबांवर चांदीचा मुलामा चढवलेली एक कमान सुमारे नऊ फूट चौरस असलेल्या अँटी-चेंबरमध्ये जाते आणि बाजूच्या भिंतीतील काही रिकामे कोनाडे वगळता ती साधी आहे. जास्त हवा देण्यासाठी छताला एक छिद्र आणि दोन एअर शाफ्ट बनवण्यात आले आहेत. पूवीर्च्या खोलीतून चांदीने मढवलेला एक छोटा दरवाजा (3'X3') मंदिराकडे किंवा गर्भगृहाकडे सुमारे आठ फूट चौरस असलेल्या एका छोट्याशा खोलीत जातो, ज्यामध्ये प्रत्येक कोपऱ्यात एक चतुर्थांश पिलास्टरशिवाय वास्तुशास्त्रीय हिताचे काहीही नसते. मध्यभागी जास्त गर्दी टाळण्यासाठी सुमारे आठ इंच जाडीचा लाकडी बार आहे. पाठीमागील भिंतीला जोडलेली तीन फूट उंचीची एक चौकोनी वेदी आहे ज्यात चांदीची सावली आहे आणि वेदीच्या तळाशी असलेल्या सावलीखाली विठोबाची, पांडुरंग, पंढरी, विठ्ठल, विठ्ठलनाथ आणि विठोबा अशी उभी असलेली असमर्थित प्रतिमा आहे.

            विठोबा हे विठ्ठलबावाचे छोटे रूप आहे, म्हणजे पिता किंवा प्रिय विठ्ठल. यादवांच्या शिलालेखांवरून यातील सर्वात जुने नाव विठ्ठल असण्याची शक्यता आहे; विठ्ठल हे संस्कृत नाव दिसत नाही किंवा अनेक प्रयत्न केले गेले असले तरी हा शब्द कोणत्याही संस्कृतच्या मुळाशी अचूकपणे शोधला जाऊ शकतो. नाव बहुधा कानारीस असावे. पांडुरंग हे पंडरगाचे संस्कृत रूप आहे, म्हणजेच पंढरपूरचे जुने नाव पांडरगेचे आहे. पंढरी हे रूपही गावाच्या जुन्या नावावरून आलेले दिसते. विठ्ठलनाथ किंवा भगवान विठ्ठल हे रूप येथील लोक वापरतात गुजरात जे श्रीनाथ, वृषभनाथ आणि द्वारकानाथ प्रमाणेच देवांच्या नावांना नाथ जोडतात. छत्री किंवा सावली 1873 मध्ये बनविली गेली, जेव्हा वेदी देखील बांधली गेली होती, यात्रेकरूंना देवाला आलिंगन देऊ नये म्हणून पूर्वीपेक्षा काहीसे पुढे. पूर्वी यात्रेकरूंनी देवाला मिठी मारली आणि त्याच्या चरणांना स्पर्श केला. आता पायांना स्पर्श केला जातो आणि सतत चोळण्याने ते गुळगुळीत पॉलिश केले जातात. यात्रेकरूंद्वारे देवाचे केशर-स्नान किंवा केशर-स्नान , जे पूर्वी नेहमीचे होते, 1873 पासून बंद करण्यात आले होते, परंतु आता ते पुन्हा सुरू करण्यात आले आहे. 1873 मध्ये, मध्यभागी पाच टोप्या असलेला नाग, तीन मोर आणि फॅन्सी वाघ आणि शीर्षस्थानी फेम-फेस किंवा कीर्ती-मुख असलेली चांदीची पाठ किंवा पीठिका काढून टाकण्यात आली. ती आता देवाच्या मागच्या बाजूला मूळ ठिकाणी ठेवण्यात आली आहे. 1873 मधील बदल देवाला झालेल्या जखमांमुळे होते. दोन गोसावी भक्तांनी प्रतिमेला आलिंगन देत असताना एक धक्का दिला आणि प्रतिमा खाली पडली आणि त्याचे पाय गुडघे आणि घोट्याच्या मध्ये तुटले. देवाने अर्पण केलेले फळ खाल्ले नाही म्हणून भक्तांनी ती मूर्ती दगडाने तोडली असा स्थानिक समज होता. पण ही प्रतिमा चुकून फेकल्या गेलेल्या कथेपेक्षा कमी आहे. एका कथेनुसार या दिवसांत एक नवीन प्रतिमा बसवण्यात आली होती, परंतु परीक्षणातून असे दिसून आले आहे की सध्याची प्रतिमा ही जुनी प्रतिमा लोखंडी किंवा तांब्याच्या रॉड्सने आतून पॅच केलेली आहे. दुरुस्त करण्यासोबतच, गुडघ्यापर्यंत पाठीमागून आधार देऊनही प्रतिमा मजबूत केली आहे. प्रतिमा सुमारे तीन फूट नऊ इंच उंच आहे आणि तिच्या पायासह वाळूच्या दगडाच्या एका ब्लॉकमधून कापलेले दिसते. पाया सुमारे एक फूट चौरस आहे आणि त्याची उंची निश्चित करता येत नाही कारण त्याचा बराचसा भाग वेदीवर बांधला गेला आहे, सुमारे 1 1/2 इंच जाडीचा एक तुकडा सोडला आहे जो विठोबाच्या प्रतिक्षेच्या पुंडलिक कथेला अनुरूप एक वीट आहे असे मानले जाते. एका विटेवर. प्रतिमा आपले हात अकिंबोसह उभी आहे आणि हात नितंबांवर विसावलेले आहेत, डाव्या हातात शंख आणि उजव्या हातात चक्र किंवा डिस्कस आहे. प्रतिमेवर कोरीव काम केले आहे, परंतु अगदी जवळून पाहिल्याशिवाय फारसे लक्षात येण्यासारखे नाही, कंबरला कापड आणि कमरेला कंबरबंद किंवा कंबरपट्टी, ज्याचा शेवट उजव्या मांडीवर टांगलेला आहे. प्रतिमेवर कोरलेल्या दागिन्यांमध्ये हार आणि लांब कानातल्या कानातल्या अंगठ्या आहेत ज्या खांद्याला स्पर्श करतात. डोक्यावर एक लांब गोल टोपी आहे. एक लहान पोकळ गोलार्ध, ज्याला छत्री म्हणतात(छत्री-आकार) सुमारे एक फूट व्यासाचे छोटे ग्लोब्स साखळ्यांनी वेगळे ठेवलेले असतात जेणेकरुन वर्तुळाभोवती खाली लटकता येईल, सर्व सोन्याने बनवलेले प्रतिमेच्या डोक्यावर टांगलेले असते. प्रतिमेची सामान्य कारागिरी ही मध्ययुगीन राजपूत शैलीतील अंहिलवाद चौलुक्य (९४३-१२४०), देवगिरी यादव (११७५-१३१८) किंवा अजमेर चोहान (६८५-११९३) यांच्या पूर्वीची आहे. प्रतिमेचा पोशाख आणि दागिने गुप्तांच्या काही काळानंतरचे आहेत, बहुधा ख्रिस्तानंतरच्या पाचव्या किंवा सहाव्या शतकाच्या नंतरचे नसावेत. भारतातील इतर कोणत्याही विद्यमान वैष्णव मंदिरात पंढरपूरच्या प्रतिमेसारखी विष्णूची प्रतिमा नाही, परंतु भिलसाजवळील उदयगिरी ब्राह्मणकालीन लेण्यांमध्ये ख्रिस्तानंतरच्या तिसऱ्या शतकातील दोन तत्सम प्रतिमा आहेत. विष्णू त्याच्या नागाच्या पलंगावर विराजमान असलेल्या एका मोठ्या प्रतिमेच्या डावीकडे चारपैकी दोन कोशांमध्ये प्रतिमा आहेत. पंढरपूरच्या प्रतिमेप्रमाणे या दोन्ही हात अकिंबोसह उभ्या असलेल्या आकृती आहेत आणि हात नितंबांवर विसावलेले आहेत आणि हातात शंख आणि डिस्कस आहेत. या प्रकारची प्रतिमा विष्णूला फक्त त्याच्या हरीच्या रूपात दर्शवते.

            नंतरच्या तपासात मात्र पंढरपूरची प्रतिमा आणि उदयगिरी प्रतिमा यांच्यात साम्य नसल्याचे दिसून आले. उदयगिरी प्रतिमांना चार हात आहेत तर पंढरपूरच्या प्रतिमेला दोनच हात आहेत, जे पुरेसे खरे आहे. पण एक गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे: उदयगिरी प्रतिमांचे दोन हात जे अकिंबो नाहीत ते चक्र आणि क्लब धारण करतात. त्यामुळे अकिंबोमध्ये जे दोन हात आहेत ते समुद्र-शंख आणि कमळ असण्याची शक्यता आहे, जरी प्रतिमांच्या स्थितीमुळे हे निश्चित करणे कठीण आहे. पंढरपूरच्या विठोबाकडे सागरी शंख आणि कमळही आहेत पण मागचे दोन हात अनुपस्थित आहेत.

            "परंतु दोन्ही प्रतिमांमध्ये काही वैशिष्ट्ये सारखी असली तरी, अलंकाराची शैली आणि तपशील पूर्णपणे भिन्न आहेत असे म्हटले पाहिजे. दोन पुतळे एकाच कलाशाळेतील असू शकत नाहीत ..................."

            “ही प्रतिमा कलाकृती नाही. हे एखाद्या कलावंताचे काम नाही जो एका शिल्पकलेच्या किंवा दुसऱ्या शाळेचा असू शकतो. हे स्थानिक परंपरेनुसार एका स्थानिक कारागिराने केले आहे...... हे हेमाडपंती शैलीतील नक्कीच नाही यावरून असे दिसून येते की तेराव्या शतकात पंढरपूर येथे हेमाडपंती मंदिर बांधण्यापूर्वी ही प्रतिमा कोरली गेली असावी. . पंढरपूर हे छोटेसे गाव असताना, एक लहान मंदिर असताना ही मूर्ती कोरली गेली असावी.”

            विठोबाचे दागिने आणि दागिने उत्कृष्टपणे डिझाइन केलेले आहेत आणि अतिशय उच्च ऑर्डरची कारागिरी प्रदर्शित करतात. राजपुत्र आणि श्रीमंत भक्तांनी परमेश्वराला दान केलेले दागिने खूप आहेत. प्रतिमेवर सर्व दागिने घालायचे असल्यास सुमारे तीन तास लागतात, असा दावा याच कारभारावर असलेले बडवे करतात. विठोबाच्या अलंकारांपैकी सर्वात सुंदर आणि सुंदर अलंकार खाली वर्णन केले आहेत. लफजा , गळ्यातील एक अलंकार , हिरे, पन्ना, माणिक आणि विविध आकाराच्या मोत्यांसह दागिने आणि रत्नांनी जडलेले सोन्यामध्ये बनविलेले आहे. दत्ताजीराव शिंदे यांनी ही देणगी दिल्याची माहिती असून, त्याची किंमत अंदाजे रु. 15 लाख. शिरपेच , पगडीमध्ये परिधान केलेल्या दागिन्यांचा एक आयग्रेट, हिरे, माणिक, मोती आणि दागिन्यांनी जडवलेल्या सोन्यात बनवलेला एक अतिशय सुंदर अलंकार आहे . परोपकारी राजकन्या अहिल्याबाई होळकर यांनी हा अमूल्य अलंकार विठोबाला अर्पण केला. मोत्यांचा कंठा नावाचा अत्यंत श्रीमंत आणि मौल्यवान मोत्याचा हार पेशवा बाजीराव द्वितीय यांनी विठोबाला दान केला आहे . हा दागिना पाचू, हिरे आणि दागिन्यांनी जडवलेल्या पेंडंटसह सर्वात मौल्यवान मोत्यांनी बनवलेला आहे आणि त्याची किंमत अंदाजे रु. 5 लाख. सहा किरीट (मुकुट किंवा मुकुट) आहेत , त्यापैकी दोन शुद्ध सोन्याचे आहेत, त्याशिवाय पगडी शिंदेशाही पगडी म्हणून ओळखली जाते , ज्याचे वजन सुमारे 165 तोळे आहे . सुमारे 200 तोळे वजनाचा सोन्याचा पितांबर हा आणखी एक अलंकार आहे जो लक्ष वेधून घेतो.

            याशिवाय सोने, मोती, दागिने आणि मौल्यवान रत्नांचे अनेक दागिने खालीलप्रमाणे आहेत:- हिरे आणि पाचूचा कौस्तुंभ मणि , हिर्याणची कुंडले, मोत्यांचा तुरा, भिकबल्या, पुतल्यांची माळ, मोहरांची माळ, तुळशीची माळ, तोडे, पागिणे, कौस्तुंभ. , दांडा पेट्या, मत्स्य कुंडले आणि इतर अनेक.

            नवरात्री, दसरा, दिवाळी, रथसप्तमी, गुढीपाडवा, कोजागिरी पौर्णिमा, नारळी पौर्णिमा, प्रक्षाळ पूजा, अशा निवडक सणांच्या प्रसंगी, सर्व दागिन्यांसह प्रतिमेची पूजा करण्यासाठी सुमारे तीन तास लागतात म्हणून प्रतिमा काही अलंकारांनी सुशोभित केलेली आहे. गणेशचतुर्थी, स्वातंत्र्यदिन आणि प्रजासत्ताक दिन.

            श्री जी.एच. खरे यांनी विठोबाच्या प्रतिमेचे वर्णन खाली दिले आहे:-

            “प्रतिमा उभी आहे. त्याच्या डोक्यावर एक 'टोपी' आहे जी त्याच्या उंचीमुळे आणि त्याच्या मोल्डिंग्समुळे पारशी लोकांच्या डोक्याच्या गियरशी साम्य आहे. आपण याला ' मुकुट ' म्हणू शकतो , परंतु सर्वात सोपा प्रकार आहे. पुजारी त्याला शिवलिंग म्हणतात आणि मोल्डिंगला शिंक्याची डोरी म्हणतात , परंतु ते टिंकेटसारखे दिसत नाहीत.

            चेहरा स्वतःच लहान आहे परंतु टोपीच्या उंचीमुळे लांबलचक दिसतो . गाल सुंदर गोल आहेत. कानातून माशाच्या आकाराचे पेंडेंट खाली लटकतात. ते इतके लांब आहेत की ते खांद्यावर विश्रांती घेतात आणि खांद्यावरील अलंकार वाटतात. गळ्यात गोलाकार कौस्तुंभ नावाचा हार कोरलेला आहे. डाव्या आणि उजव्या स्तनावर अनुक्रमे पहिल्या बाजूला एक छिद्र आणि दुसऱ्या बाजूला एक रिंग आहे: त्या छिद्राला श्रीवत्सलांचन आणि अंगठीला श्रीनिकेतन म्हणतात . हातांना कोपराच्या थोडे वरच्या बाजूला गोलाकार दुहेरी अंगठी आणि मोत्यांचे ब्रेसलेट आहे.

            समुद्र-शंख धारण केलेला डावा हात नितंबांवर विसावला आहे. उजवा हात उघडा आणि जमिनीकडे वळलेला अंगठा कमळाच्या देठाला आधार देतो आणि उजव्या नितंबावर विसावतो. या लहान देठाचा शेवट मांडीवर लटकलेला असतो. त्याच्या नितंबांच्या भोवती मेखला (तीन तारांचा पट्टा) असतो : या पट्ट्याची सैल टोके लिंगाच्या खाली लटकलेली असतात आणि अंडकोष स्पष्टपणे दिसतात. दोन पायांच्या मध्ये दगड बांधण्याला काठी म्हणतात . कमरेच्या आजूबाजूला कपड्यांचे कोणतेही चिन्ह नाही, तरीही काहींना असे वाटते की असा एक कपडा आहे आणि अशा स्थितीत ' काठी ' हा पायापर्यंत पसरलेल्या झग्याचा पट असू शकतो. पाय 'तीस विटा' नावाच्या समांतर पाईपवर विसावतात. विटांच्या खाली उलटे कमळ आहे. प्रतिमेच्या मागे ' प्रभाल ' (चांदीची पाटी) नाही , परंतु शैव गोसावींच्या हातून प्रतिमा तोडल्यानंतर उजवा पाय पूर्ववत करण्यात आला आणि त्याला मजबूत करण्यासाठी मजबूत आधार बांधण्यात आला.

            सोळखांब आणि चौखांब सभागृह, पूर्वमंडप आणि गाभारा पांढऱ्या संगमरवरींनी मढवलेले आहेत . विठोबा, रखुमाई आणि इतर लहान मंदिरांसह सर्व परिसर विद्युतीकरण करण्यात आला आहे. विठोबाच्या मंदिरातील चौखंब सभामंडप आणि गाभारा यात्रेकरूंच्या येण्या-जाण्याच्या सोयीसाठी उंबरठा काढण्यात आला आहे.

            मंदिराच्या बाहेरील बाजूस नरसिंह, राधाकृष्ण आणि शेषशायी यांच्या प्रतिमा आहेत ज्यांच्या कारागिरीवरून असे दिसून येते की सध्याचे मंदिर सोळाव्या शतकापूर्वीचे नाही. या प्रतिमा जाणूनबुजून विशेषत: चेहऱ्याबद्दल विकृत केल्या गेल्या आहेत, ज्यावरून असे दिसून येते की या मंदिरालाही मुस्लिमांकडून त्रास झाला असावा. सुमारे साठ फूट उंचीचे मंदिराचे शिखर किंवा शिखर हे आधुनिक मराठा शैलीतील असून ते भोरच्या एका सरदाराने 1830 च्या सुमारास बांधले होते. चौखंब आणि देवस्थान ज्या पीठावर आहे त्याला कमळासारखा आकार मिळाला आहे. 1967 मध्ये झालेल्या कोयना भूकंपामुळे गोमुखाच्या 20' उंचीच्या कोपऱ्यातून एक छोटासा दगड पडला होता .

              हत्ती दरवाजासमोरील जुना लाकडी मंडप पाडून 1964 साली सिमेंट-काँक्रीटमध्ये गजेंद्र हॉल नावाचा हॉल बांधण्यात आला आहे . त्याच्या छतावर आतून दोन वेगवेगळ्या वर्तुळात रासक्रीडा आणि दशावताराच्या आकृत्या कोरल्या आहेत .

            बेडवे यांच्या समितीने लक्ष्मीदेवीच्या मंदिरासमोर 1970 मध्ये सिमेंट-काँक्रीटचा छोटा हॉलही बांधला आहे.

            उपासना: महान मध्ये याजक आणि सेवक कर्मचारी मंदिर च्या विठोबा बडव, पुजारी किंवा मंत्री, बनारी किंवा भजनवादक, परिचारक किंवा स्नान करणारे, हरिदास किंवा गायक, डिंगरे किंवा नाई, डांगे किंवा गदा वाहणारे आणि दिवटे किंवा लाइटमन यांचा समावेश होतो. सर्व देशस्थ ब्राह्मण आहेत, परंतु सर्व एकच वेद मानत नाहीत. बडव वगळता बाकीच्यांना सेवाधारी किंवा देवाचे सेवक म्हणतात आणि त्यांना वैयक्तिक सेवेचा वंशपरंपरागत अधिकार आहे. पुजारी किंवा सेवक देवाच्या पूजेत मुख्य भाग घेतात. ते दागिने, फुले, हार आणि चंदनाची पेस्ट काढून टाकतात आणि देवासमोर दिवे लावतात, आणि सर्व सेवा आणि प्रकाश-ओवाळताना उपस्थित असतात. बनारी किंवा स्तोत्रकार उपासनेचे निर्देश करतात आणि वेगवेगळ्या टप्प्यांवर स्तोत्रे किंवा मंत्रांची पुनरावृत्ती करतात ; तो सकाळच्या आणि रात्रीच्या सेवेला उपस्थित असतो पण संध्याकाळच्या प्रकाशात तो क्वचितच दिसतो. परिचारक किंवा स्नान करणारा एक मोठा चांदीचा ताट पाण्याने आणतो ज्याने सेवक देवाला धुतो. संध्याकाळच्या आणि रात्रीच्या सेवांच्या वेळी तो ओवाळण्यासाठी दिवा देखील आणतो. संध्याकाळच्या दिव्याला धुपारती किंवा धूप दिवा म्हणतात त्यामध्ये कापसाच्या पातळ विक्समध्ये भिजवलेले बटर, कापूर, लोबानच्या काड्या आणि काठ्या उभ्या राहण्यासाठी पवित्र राख असतात. रात्रीच्या दिव्यात किंवा शेजारतीमध्ये फक्त लोणी भिजवलेले विक्स आणि कापूर असतो. काकडर्ती किंवा वात-ओवाळणे म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या सकाळच्या सेवेत लासोने प्रज्वलित मशाल द्यावी अशी अपेक्षा आहे . हरिदास , किंवा हरीचा दास, साधारणतः पाच श्लोक गातो ज्यावरून त्याला त्याचे पंचपदी हे नाव पडले . श्लोक सामान्यतः देवाच्या सन्मानार्थ असतात आणि सकाळ, संध्याकाळ आणि रात्रीच्या सेवांमध्ये गायले जातात. सकाळ आणि संध्याकाळच्या सेवेच्या वेळी हरिदास झांजांसह पूर्व-कक्षाबाहेर उभे राहतात आणि गातात, आणि संध्याकाळचा प्रकाश देवाभोवती फिरवल्यानंतर, बाथमन आणि गदासोबत मंदिराच्या भोवती फिरतात, लहान देवतांना भेट देतात आणि इतर लोक ओवाळतात. दिवे. रात्रीच्या सेवेदरम्यान तो स्टेज स्लॅब किंवा रंगशिला म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या स्लॅबवरील सोळा खांबांच्या खोलीत उभा राहतो आणि संगीताच्या साथीला गातो. भल्या पहाटे सेवेतील डिंगरे किंवा न्हावी कपडे घातल्यानंतर आणि प्रकाश ओवाळण्यापूर्वी देवासमोर आरसा ठेवतात. डिंगरे रात्रीच्या पूजेच्या वेळी पलंगाच्या खोलीकडे जाताना कापडाची पट्टी किंवा पौलघडी पसरवतात . दिवटे किंवा मशाल वाहक पेटलेली मशाल किंवा मशाल धारण करतातजेव्हा शेवटचा रात्रीचा सोहळा संपतो. डिंगरेने देवाच्या पलंगापर्यंत जमिनीवर कापड पसरल्यानंतर तो पितळी किंवा सिव्हर टॉर्चच्या डाव्या बाजूला उजेडात उभा असतो . वर्षातून तीन वेळा आषाढ (जून-जुलै) आणि कार्तिक (ऑक्टोबर-नोव्हेंबर) पौर्णिमेला आणि दसऱ्याच्या रात्री (सप्टेंबर-ऑक्टोबर) मशालीच्या मिरवणुकीत त्याच्या वहाणा वाहून नेल्या जातात तेव्हा तो देवाच्या केर्यासह जातो. डांगे किंवा गदा वाहक त्याच्या चांदीच्या किंवा सोन्याचा मुलामा असलेल्या गदा घेऊन सकाळ, संध्याकाळ आणि रात्रीच्या वेळेस अँटी-चेंबरच्या बाहेर उभा असतो . तीन वर्षांच्या मशाली मिरवणुकीत तो पालखीसोबत असतो. संध्याकाळनंतर विठोबा आणि लहान देवतांसमोर प्रकाश ओवाळल्यानंतर गदा वाहक बाहेर जातो आणि शहराच्या पश्चिमेकडील मंदिराच्या बाहेर यात्रेकरूंना पवित्र अस्थिकलश देतो, तर परिचारक किंवा स्नानगृह बाहेर जाऊन राख आणि पवित्र- शहराच्या पूर्वेला यात्रेकरूंमध्ये प्रकाश टाकला.

            सेवा : देवाची सामान्य सेवा दिवस आणि रात्री पाच वेळा होते. ही सेवा दोन प्रकारची असते, पूजा किंवा पहाटेची पूजा आणि चोवीस तासांत चार वेळा आरती किंवा दिवे ओवाळणे. मंदिराचे काम आलटून पालटून पुजारी करतात. मुख्य पुजारी म्हणून बडवांना मंदिराचे व्यवस्थापक आणि विश्वस्त मानले जात असे. इतर पुजारी आणि सेवकांच्या बरोबरीने ते सर्वात असंख्य शरीर असल्याने, त्यांना अर्पणांचा मुख्य वाटा मिळतो. तीन प्रमुख मेळ्यांशिवाय, जेव्हा महिन्याची कमाई केली जाते, ते दररोज रात्री बारा वाजता लिलाव करतात आणि दुसऱ्या दिवशीच्या प्रसादाचा हक्क विकतात. चार विभागांपैकी प्रत्येकी ज्याची पाळी आहे ते कार्यभार. गरीब आणि अप्रतिष्ठित व्यक्ती वगळता ज्यांना सुरक्षा द्यायची असते त्यांना ऑफरचा अधिकार सामान्यतः सर्वोच्च बोली लावणाऱ्याला दिला जातो. अर्पण करणारा ठेकेदार किंवा दिवसा-दिवसकर किंवा दिवस- दिवसकर नावाचा शेतीचा पुजारी , पहाटे तीन वाजता मंदिरात येतो, आंघोळ करून रेशमी वस्त्र परिधान करून, चार खांब असलेल्या खोलीच्या दाराची चावी घेऊन येतो. तो दार उघडण्यापूर्वी बनारी किंवा भजनकर्ता तसेच पुजारी किंवा मंत्री आणि परिचारक किंवा स्नानगृह सर्व उपस्थित असतात, आंघोळ करून रेशमी कपडे घातलेले असतात. दिवस-पुरुष आणि सेवक हात जोडून उभे असतात आणि दिवस-पुरुष नम्रपणे देवतेला जागृत करण्याची विनंती करतो. दिवसा माणूस दार उघडतो, आणि बेड-चेंबरमध्ये रात्रभर ठेवलेले खाण्याचे पदार्थ काढून, बेड-चेंबरला कुलूप लावतो आणि देवाला लोणी आणि साखरेचा प्रसाद अर्पण करतो. इतर पुजारी किंवा सेवाधारी , जे त्यांच्या संख्येनुसार दररोज किंवा मासिक वळण घेऊन सेवा करतात, ते चार खांब असलेल्या गाभाऱ्यात उभे असलेले हरिदास किंवा गायक वगळता सर्व आत येतात. आंघोळ न केलेल्या यात्रेकरूला देवाच्या खोलीत प्रवेश दिला जात नाही. मग काकडारती किंवा मशाल ओवाळत तीन-चार इंच लांबीचा पांढरा मलमल रोल येतो. हे स्पष्ट केलेल्या लोणीमध्ये बुडवले जाते आणि बडवा आणले जाते आणि यात्रेकरूंपैकी एकाने पैसे दिले. ते परिचारक किंवा स्नानगृहाला दिले जाते जे ते सेवकाला देतात आणि उपस्थित सर्व मोठ्याने गातात. मंत्री विठोबासमोर मशाल डोक्यापासून पायापर्यंत हळूच ओवाळतात. मशालीच्या प्रकाशाने देवाचा चेहरा पाहण्यासाठी दररोज संख्या येतात कारण हे भाग्यवान आहे, विशेषतः मार्च-एप्रिलमध्ये हिंदू नवीन वर्षाच्या दिवशी आणि सप्टेंबर-ऑक्टोबरमध्ये दसऱ्याला, जेव्हा शेकडो लोक येतात. गाणे आणि ओवाळणे संपल्यावर, दिवस-पुजारी सेवकाला ताजे लोणी किंवा लोणी असलेला चांदीचा कप देतोआणि साखरपुडा जो सेवक देवाला अर्पण करतो आणि त्याच्या तोंडात घालतो. मंत्री पुन्हा देवाभोवती विक्स आणि कापूर फिरवतात परंतु गाणे न घालता. मंत्री शेवटच्या रात्रीच्या हार घालतात आणि प्रथम दुधाने आणि नंतर पाण्याने देवाचे पाय धुतात. देवासमोर प्रज्वलित लोबान ओवाळले जातात, फळ किंवा नैवेद्य अर्पण केला जातो आणि पुन्हा दिवे ओवाळले जातात आणि गाणी गायली जातात. बनारी किंवा स्तोत्रकार काही वैदिक स्तोत्रांचे पठण करतात आणि सर्व पुजारी देवावर फुले टाकतात आणि जय जय असा जयघोष करतात . सेवा योग्य किंवा पूजा आता सुरू होते. परिचारक किंवा स्नानगृह चांदीच्या ताटात पाणी आणतात आणि मंत्री देवाला वस्त्रे उलगडतात, दूध, नंतर दही, नंतर स्पष्ट लोणी, नंतर मध आणि नंतर साखर ओततात , देवावर एकामागून एक, स्तोत्रकार स्तोत्र आणि श्लोक पाठ करतात. देव नग्न असताना बाहेरच्या माणसाला दिसू नये म्हणून दारावर कापड ओढले जाते. स्पष्ट केलेले लोणी देवावर ओतले जात असताना त्याच्या तोंडात लोणी आणि साखरेचा एक गोळा घातला जातो. देवाला साखर चोळल्यानंतर ते पाण्याने धुतले जाते. 1873 मध्ये शैव उत्साही व्यक्तीने तो मोडण्यापूर्वी देवाला कोमट पाण्यात धुतले होते. डावा पाय सिमेंटचा असल्याने गरम ऐवजी केशरमिश्रित थंड पाणी वापरले जात आहे. स्नानाव्यतिरिक्त विठोबाच्या डोक्यावर शंखातून पाण्याचा प्रवाह ओतला जातो, तर स्तोत्रकार आणि इतर लोक प्रसिद्ध वैदिक स्तोत्र असलेल्या पुरुषसूक्तातील श्लोकांचे पठण करतात. स्नानानंतर विठोबाला कोरडे पुसून बडव्यांनी दिलेले नवीन कपडे घालून चेहरा पुसला जातो आणि सुगंधित तेलाने चमकवला जातो. देवाच्या डोक्याला फेटा बांधला जातो, कपाळावर चंदनाची पेस्ट लावली जाते आणि गळ्यात फुलांच्या माळा टाकल्या जातात. नाई किंवा डिंगरे मग देवासमोर आरसा धरतात. देवाचे पाय धुतले जातात आणि चंदनाने घासले जातात, लोबानच्या काठ्या ओवाळल्या जातात आणि मिठाई दिली जाते. त्यानंतर दुसरी लाइटवेव्हिंग येते. एकार्ती नावाच्या या ओवाळण्यात एकतर धातूचे वाद्य वापरले जाते ज्याच्या वरच्या टोकाला एक वाडगा असतो ज्यामध्ये एका बाजूला ओठ असते ज्यामध्ये स्पष्ट केलेले लोणी भिजवलेले पातळ कापसाचे विक्स ठेवलेले असते आणि पेटवले जाते आणि त्याच्या मागे एक सपाट भाग असतो जिथे कापूर ठेवला जातो आणि उजेड केला जातो. ; किंवा धुपर्ती नावाचा दुसरा धातूचा अगरबत्ती , ज्यामध्ये अग्निहोत्री किंवा अग्निशामक ब्राह्मणाची पवित्र राख अगरबत्तीला आधार देतात. पुजारी आणि यात्रेकरू गाणी गात असताना, मंत्री एक सपाट लाकडाचा तुकडा धरतो ज्यावर दुसरा बर्नर सेट केला जातो, तो ओवाळतो आणि नंतर पहिला बर्नर घेऊन तो ओवाळतो. अगरबत्ती किंवा धुपारती डांगे किंवा गदा वाहणाऱ्याला दिली जाते आणि प्रज्वलित दिवा किंवा एकर्तीडाव्या हातात घंटा धरणाऱ्या आंघोळीला. मग गायक किंवा हरिदासांसह , गदा वाहणारा आणि स्नान करणारा सर्व लहान देवतांना धूप आणि प्रकाश ओवाळत फिरतात. यामुळे पहाटेच्या तीन सेवा, दोन दिवे-ओवाळणे आणि पूजा किंवा पूजा समाप्त होते . आंघोळी करणारे, गायक आणि नाई आता निघून जातात आणि बडवा आणि मंत्री तागाचे रेशमी कपडे बदलत राहतात. सकाळच्या सेवांनंतर, दुपारी तीनच्या सुमारास आणि सुट्टीच्या दिवशी थोड्या वेळापूर्वी, ड्रेसिंग किंवा पोशाख येतो . मंत्री जुने चप्पल काढतात, चेहरा धुतात आणि मूर्तीच्या कपाळावर ताजी चप्पल-पेस्ट लावतात. तो जुने कपडे काढून घेतो आणि अन्नाचा नैवेद्य घेऊन चेहऱ्याला सुगंधी तेल लावून नवीन कपडे घालतो. सुट्टीच्या दिवशी महागडे दागिने घातले जातात आणि पोशाख, पगडी किंवा मुकुट, कंबरेचे कापड आणि खांद्यावरचे कापड हे सर्व सोन्याच्या पातळ थाळ्याचे असतात. देवाला वेशभूषा केल्यानंतर यात्रेकरू त्याचे दर्शन घेण्यासाठी किंवा दर्शनासाठी येतात. संध्याकाळपर्यंत नवीन धुपारती किंवा अगरबत्ती लावली जाते तेव्हा पाहुणे येत राहतात . आंघोळ करणारा एक तयार भरलेला अगरबत्ती आणि ओवाळणारा दिवा आणतो आणि बडवा तांब्याचे ताट, फुले, फुलांच्या हार, नथ, चंदन पावडर, तांदूळ आणि अन्नासह चांदीचे ताट आणतो. मंत्री बडव्यांनी भांड्यात आणलेल्या पाण्याने मूर्तीचे पाय धुतात, जुन्या चंदनाची पेस्ट काढली जाते आणि तांदूळ आणि चंदनाच्या तेलाने नवीन पेस्ट लावली जाते. गळ्यात फुलांच्या माळा टाकल्या जातात आणि नितंब आणि हात यांच्या मध्ये कोपऱ्यात नाकात अडकलेले असतात. नंतर गाण्यांसह, सामान्यत: सेवकांनी गायले, लोबान आणि कापूर दिवे लावले जातात, अन्न अर्पण केले जाते, उपस्थित सर्व पुजारींद्वारे स्तोत्रांची पुनरावृत्ती केली जाते आणि देवावर फुले टाकली जातात. उदबत्ती आणि प्रकाश वाहून लहान देवतांना सकाळप्रमाणेच ओवाळतात. आंघोळ करणारा वात-दिवा किंवा एकार्ती आणि राख कापडात घेऊन शहराच्या पूर्वेकडे फिरतो आणि यात्रेकरूंच्या कपाळावर राख टाकतो आणि त्यांना दिवा दाखवतो. गदा वाहणारा राख घेऊन शहराच्या उत्तरेला आणि पश्चिमेला त्यांची सेवा करतो. यात्रेकरू भेटवस्तू देतात आणि कमाईच्या इतर स्त्रोतांप्रमाणेच दरवर्षी शेती केली जाते. सामान्य दिवसात तेलविक्रेते दिव्यात थोडे तेल ओततात, कोणी सुपारी देतात, कोणी बदाम देतात, तर अकरावी किंवा एकादशीला ज्याला दिवा दाखवला जातो त्या प्रत्येकाला तांबे देतात. शेवटचा दैनंदिन सोहळा म्हणजे सुमारे दहा वाजता आणि सुट्टीच्या दिवशी रात्री बारा वाजता झोपेचा प्रकाश किंवा शेजारती . या ओवाळणीसाठी जवळपास सर्वच कार्य करणारे पुजारी उपस्थित असतात. नाई किंवा डिंगरेसिंहासन आणि बेड-चेंबरच्या दाराच्या दरम्यान जमिनीवर थोडेसे पाणी शिंपडतो आणि झाडतो; बडवा येतो, पलंगाचे दार उघडतो, अंथरुणावर कपडे घालतो, दिवा लावतो आणि बेडजवळ उकळलेले गोड दूध, काही मिठाई आणि थुंकी ठेवतो. देवाचे पाय धुण्यासाठीही तो पाणी आणतो. नाई, रस्ता झाडून झाल्यावर, जमिनीवर पांढऱ्या आणि रंगीत पावडरमध्ये आकृत्या काढतो आणि सिंहासनापासून बेड-कक्षापर्यंत, गाय आणि कृष्णाच्या पावलांच्या ठशांनी झाकलेला अठरा इंच रुंद कापड पसरतो. गदा वाहक, न्हावी आणि स्तोत्रकर्ता पूर्व-चेंबरमध्ये उभे असतात, स्तोत्रकर्ता संस्कृत प्रार्थना करतो आणि सेवक देवाचे पाय धुतो. सेवकाने देवाला कपडे उतरवण्याआधी स्तोत्रकार आंघोळीसाठी आणलेली एक वात किंवा एकार्ती ओवाळतो. सेवक देवाला कपडे उतरवतो, चंदनाची पेस्ट आणि तांदूळ त्याच्या कपाळावर घासतो, नुकतेच धुतलेले कपडे घालतो आणि नवीन फेटा बांधतो, त्याच्या गळ्यात हार घालतो आणि हातात गळ घालतो, गाण्यांनी वाती-दिवा आणि अगरबत्ती लावतो. , आणि मिठाई देतात. स्तोत्र आणि श्लोक दुरुस्त करून देवावर फुले टाकली जातात. दोन बडव वगळता सर्व पुजारी खोली सोडतात. बडव्यांनी एकामागून एक पाच दिवे लावत देवाची गाणी गातात. दिवसा पुजारी किंवा शेतकरी चेंबर धुतो, चार खांब असलेल्या चेंबरच्या दरवाजाला कुलूप लावतो आणि निवृत्त होतो. अशा प्रकारे दिवसाच्या सेवा आणि दिवसाच्या माणसाचे एक दिवसाचे शेत समाप्त करा. मंदिरात कोणतेही दागिने ठेवले जात नाहीत. सर्व बडव्यांच्या प्रभारी आहेत जे त्यांना जबाबदार आहेत.

            देवाचे विशेष दिवस बुधवार आणि शनिवार आहेत, जोपर्यंत ते चंद्र नाही किंवा बारावे दिवस किंवा व्यतिपात किंवा वैधृति असे अशुभ संयोग होत नाहीत . या दिवशी पहाटे विसर्जनानंतर आणि पंचमस्नानापूर्वी देवाला सुगंधी तेल, गोड पूड किंवा अर्गजा आणि दुधाने धुतले जाते. आणखी एक विशेष दिवस म्हणजे अकरावी किंवा एकादशी ज्या दिवशी सर्व विठोबाचे भक्त उपवास करतात. चांद्र अकराव्या दिवशी रोजची सेवा नेहमीप्रमाणे असते, शिवाय रात्रीची मिठाई पाण्याशिवाय शिजवलेली असते आणि जो देव आपल्या शयनगृहात जात नाही तो रात्रभर जागृत असतो आणि पहाटे चार वाजेपर्यंत शेतकरी आणि चार खांब असलेल्या खोलीच्या दारात मंत्री पहात आहेत. जून-जुलै आणि ऑक्टोबर-नोव्हेंबर या दोन मोठ्या जत्रांमध्ये सकाळी उचित पूजा किंवा पूजा वगळता या सर्व दैनंदिन सेवा बंद केल्या जातात आणि अंथरूण-खोली बंद राहते. देव थकलेला असावा असे मानले जाते, आणि या महान उत्सवाच्या दहा दिवसांनंतर येणाऱ्या आंघोळी-पूजेच्या किंवा प्रक्षाळ-पूजेच्या दिवशी, थकलेल्या देवाला शांत करण्यासाठी सर्वात विस्तृत अभिषेक आणि साखर-मालीश करणे आवश्यक आहे. उपवासाच्या दिवशी यात्रेकरू वापरत असलेल्या खाद्यपदार्थांमध्ये मिठाई, दूध, शेंगदाणे आणि मॅश केलेले खजूर आहेत. काही अजिबात खात नाहीत, तर काहीजण भाकरी, भात आणि भाज्या घेतात, जे पाण्यात मिसळण्यापूर्वी बेक केले जातात.

            प्रतिमा आणि मंदिराचा इतिहास : मंदिरातील सर्वात जुनी गोष्ट म्हणजे चौथ्या शतकातील भिलसाजवळील काही उदयगिरी शिल्पे, मांडीला कंबरेला टांगलेल्या पोशाखावरून, गळ्यात हार आणि कानातल्या मूर्तींशी साम्य असलेली प्रतिमा आहे. -रिंग्स हे नवव्या शतकातील मध्ययुगीन राजपूत प्रतिमांपेक्षा निश्चितच पूर्वीचे दिसते. घुमटासारखा मस्तक विशेषतः बदामी लेण्यांतील प्रतिमांसारखा दिसतो (6वे आणि 7वे शतक), परंतु ते अधिक साधे आणि वरवर पाहता पूर्वीचे आहे. मंदिरातील सर्वात प्राचीन शिलालेख ज्यामध्ये शके ११५९ (इ. स. १२३७) तारीख आहे असे दर्शविते की, त्या वेळी ही प्रतिमा अत्यंत श्रद्धेने धारण केली जात होती आणि पंढरपूरच्या सभोवतालच्या एका यादव राजाचा उल्लेख आहे, ज्याने देवाला देव म्हणून पूज्य केले होते. महान आणि सार्वत्रिक ख्याती. शिलालेख पुंडलिकच्या प्रसिद्ध कथेला सूचित करतो, जे दर्शविते की प्रतिमेची कीर्ती तेव्हाही दीर्घकाळ होती.

            मंदिरातील सर्वात जुने वास्तुशिल्प म्हणजे नामदेव दरवाजा हे त्याच्या शैली, शिल्पे आणि खांबांवरून वरील शिलालेखाच्या समकालीन किंवा कदाचित थोडे पूर्वीचे असल्याचे दिसते. हे त्याच्या शैलीत देवगिरी यादव काळातील हेमाडपंती अवशेषांसारखे दिसते. देवगिरी यादवांच्या अधिपत्याखाली येथे काही जुन्या छोट्या मंदिराऐवजी एक मोठे आणि भव्य मंदिर बांधले गेले असावे किंवा मुस्लिमांनी डागडुजी केली असावी कारण जुन्या शिल्पांमधील अनेक आकृत्या जाणूनबुजून विद्रुप केल्या गेल्या आहेत आणि त्या तुकड्यांमुळे ते काम शिल्लक राहिले आहे. एकट्या वेळेच्या परिणामांमुळे ग्रासले आहे असे दिसते. हा विनाशाचा काळ मुहम्मद तुघलिक (१३२५-१३५१) याने देवगिरी काबीज केल्यावरच दिसतो. गेटचे मूळ स्वरूप बनवता येत नाही कारण जुन्या कामात नवे काम झाले आहे. ते अधाई दिनका झुंपडा मशिदीच्या गेटसारखे दिसते अजमेर जे हिंदू मंदिरापासून बनवले गेले आहे.

            स्थानिक माहितीनुसार, मुस्लिम अपवित्रापासून वाचवण्यासाठी प्रतिमा वेगवेगळ्या वेळी वेगवेगळ्या ठिकाणी काढण्यात आली. भानुदास या भक्ताच्या एका प्रसिद्ध अभंगात नोंद असलेली एक कथा ऐतिहासिक असल्याचे दिसते. हा महान विजयनगरचा राजा राम राजा (१५४२-१५६५) च्या काळातील आहे आणि म्हणतो की राजाने ती प्रतिमा विजयनगरला नेली आणि त्यासाठी मंदिर बांधले आणि विजयनगरहून भानुदास देवाला एका ताबूतमध्ये पंढरपूरला आणले. सध्याचे मंदिर सतराव्या शतकाच्या सुरुवातीला बांधले गेले असावे असे दिसते, जेव्हा शहाजीच्या काळात मराठ्यांची सत्ता आली. डेक्कन . पण विजापूर आणि मोगल वर्चस्वाच्या पुढच्या शतकात ही प्रतिमा अबाधित राहिलेली दिसत नाही. एक प्रल्हाद बावा ज्यांच्या मृत्यूची तारीख स्थानिक पातळीवर माघ शके १६४० (एडी १७१८) ची गडद बारावी म्हणून दिली जाते, कारण त्यांनी त्यांच्या जीवनकाळात अनेकदा प्रतिमा जतन केली होती. नेमक्या तारखा जतन केलेल्या नाहीत पण अशी शक्यता आहे की, पाच वर्षांत (१६९५-१७००) पंढरपूरच्या आग्नेयेला सोळा मैलांवर ब्रह्मपुरी येथे त्याचा छावणी होता, औरंगजेबाने अनेकदा मंदिराला इजा आणि विटंबना केली असावी, तेव्हा प्रल्हाद बावा कदाचित प्रतिमा काढून टाकली आहे. सध्याच्या मंदिराचे स्थापत्य स्वरूप आणि त्यातील अनेक शिलालेखांवरून असे दिसून येते की ते 1610 च्या सुमारास बांधले गेले असावे, म्हणजे मराठा उदयाच्या काळात. यावेळी मंदिरात नामदेव दरवाजा, लांब अंगण, चौखंब , पूर्वाभिमुख मंदिर आणि मंदिर असावे . 1621 मध्ये मंडप समोर आणि पेशव्यांच्या अंतर्गत जोडण्यात आला आणि चढाई आणि उतरण्याचा त्रास आणि गोंधळ टाळण्यासाठी सोळखांब कक्ष बनविला गेला आणि अंगण मंडपाशी जोडले गेले . तेव्हापासून मठ आणि खोल्यांच्या आकारात वेळोवेळी भर घालण्यात आली आहे.

            मंदिर समिती : मंदिर समितीची स्थापना साताऱ्याच्या छत्रपतींनी आणि पेशव्यांनी वार्षिक रु. 3,080 देवता विठोबाच्या रथाच्या संबंधात घोडे ठेवणे, संगीतकार आणि इतर सेवकांची स्थापना, ब्राह्मणांना खाऊ घालणे ज्यांच्यापैकी सात बाहेरील किंवा अनोळखी लोकांना दररोज भोजन दिले जाते. ही समिती देवदेवतांच्या मूर्ती कक्षांमध्ये आणि तपस्वी वस्ती असलेल्या मंदिराच्या इतर भागांमध्ये आणि देव-देवतांच्या दैनंदिन आणि सुट्टीच्या सेवांसाठी देखील तेल पुरवत असे. याशिवाय सुमारे 15 एकर बागेची जमीन ज्याचे मूल्यमापन त्यावेळी रु. 18 पेशव्यांनी दिला होता . पेशव्यांच्या पतनानंतर आणि 1839 मध्ये सातारा विलीन झाल्यानंतर ब्रिटिश राज्यकर्त्यांनी मामलतदारांच्या अधिपत्याखालील कार्यपद्धती चालू ठेवली, सदस्य हे आजीवन सदस्य होते आणि त्यांच्या कृतींशी कोणतीही जबाबदारी जोडलेली नव्हती आणि त्यांच्यावर कोणतेही नियंत्रण नव्हते. अनुदानाची रक्कम वाढवून रु. च्या सरकारने 1962 मध्ये 10,000 महाराष्ट्र .

            खटले : विठोबा आणि रखुमाईची मंदिरे ही बडवे, सेवाधारी आणि उत्पात यांच्या उत्पन्नाचे स्रोत बनली आहेत. यामुळे या वर्गांमध्ये त्यांनी दावा केलेल्या हक्कांवरून वाद निर्माण झाले आहेत. बऱ्याचदा ते तीव्र होते जेव्हा उदाहरणार्थ बडवेस संपूर्ण मालमत्तेवर आपला हक्क प्रस्थापित करत असत. हे खटले 16 व्या शतकाच्या सुरूवातीस परत जातात आणि 1968 पर्यंत चालू होते.

            “मोठ्या प्रमाणात तक्रारी आणि तक्रारी दोन वर्गात विभागल्या जाऊ शकतात: (1) ज्यांच्याशी जनतेचा थेट संबंध आहे, उदा., देवतेचे दर्शन आणि भक्तांनी किंवा त्यांच्या सांगण्यावरून केलेली यजमान पूजा ; (२) मंदिराचे व्यवस्थापन ज्यामध्ये बडवेंचे व्यवहार आणि देवस्थान समितीशी असलेले त्यांचे संबंध समाविष्ट आहेत; बडवे आणि सेवाधारी यांच्यातील परस्पर संबंध , बंदोबस्ताच्या संबंधात बडवे आणि उत्पात यांची कृती; बडवेंच्या विठोबाच्या दागिन्यांचे व्यवस्थापन आणि ताबा आणि उत्पातांच्या रखुमाईचे दागिने आणि मंदिराच्या परिसराच्या विकासाकडे दुर्लक्ष."

            " पूजेच्या बाबतीत , बडवेंना व्यवहारात अधिक उत्पन्न मिळवून देण्याच्या सक्षमतेच्या बाबतीत, दर्शनापेक्षा त्यांना प्राधान्य मिळते कारण ते दुपारपर्यंत मर्यादित नसतात आणि कोणत्याही वेळी होतात आणि यामुळे मोठ्या संख्येने तक्रारी वाढल्या आहेत."

            नाडकर्णी आयोग : विठोबा आणि रखुमाईच्या पूजेबाबतही भाविकांच्या तीव्र तक्रारी आहेत . मंदिराच्या गैरव्यवस्थापनामुळे प्रदीर्घ काळापासून अस्तित्वात असलेल्या या तक्रारींमुळे महाराष्ट्र सरकारने 1950 च्या बॉम्बे पब्लिक ट्रस्ट ऍक्ट अंतर्गत, श्री बी.डी. नाडकर्णी, निवृत्त जिल्हा न्यायाधीश यांचा समावेश असलेला एक सदस्यीय आयोग नेमला. क्रमांक 27518-पी दिनांक 21 ऑक्टोबर 1968.

            आयोगाने 31 जानेवारी 1970 रोजी आपला अहवाल सरकारला सादर केला महाराष्ट्र , या अहवालाच्या आधारे, पंढरपूर मंदिर कायदा, 1973 (1974 चा महाराष्ट्र कायदा IX) एक कायदा पारित केला. बडवे समितीने मात्र या कायद्याला आव्हान दिले आणि शासन निर्णयाविरुद्ध उच्च न्यायालयात अपील केले.

            रखुमाईचे मंदिर : विठोबाच्या मंदिराच्या पाठीमागे वायव्य कोपऱ्यात पूर्वाभिमुख तटबंदी आहे. मंदिर च्या विठोबा त्याची पत्नी रखुमाई, म्हणजेच रखुमाई किंवा आई रखुमा, तीच रुक्मिणीची पत्नी. कृष्णा . विठोबाच्या पुढे प्रतिमा धारण केली जाते. रखुमाईच्या मंदिरात आता एक मंदिर, एक पूर्व-कक्ष, एक सभामंडप आणि एक लाकडी बाह्य सभामंडप किंवा सभामंडप आहे . त्यात मूळतः एक देवस्थान आणि पूर्व-कक्ष होते, ज्याचे काम विठोबाच्या मंदिरातील सोळाव्या शतकाच्या नंतरचे आहे. सभामंडप आणि लाकडी बाहेरचा सभामंडप किंवा सभामंडप हे आधुनिक जोड आहेत, हे सभागृह निजामाचे प्रसिद्ध मंत्री चंदुलाल यांचे काम आहे. सुमारे चाळीस फूट चौरस व चाळीस फूट उंच लाकडी सभामंडप असून त्याच्या उत्तरेला दीपस्तंभ आहे. लाकडी सभामंडप पाडून सुमारे 40' x 24' आकाराचा नवीन 18 खांबांचा सभामंडप बांधण्याचे काम 1965 मध्ये हाती घेण्यात आले. संपूर्ण सभामंडप ज्या लाल दगडात बांधला जात आहे तो कर्नाटक राज्यातील गोकाक येथून आणलेला आहे. क्वचितच वापरला जाणारा काळा दगड टाकळी गावातून ५ किमीवर आणला जातो. पंढरपूरहून. दिवा-स्तंभाजवळ नळ-पाणी उपलब्ध करून दिले आहे. मंडपाच्या पहिल्या मजल्यावर , एका प्रशस्त हॉलमध्ये, चित्र गॅलरीची व्यवस्था केली जाईल, जिथे रुख्मिणी-स्वयंवरच्या घटना दर्शविणारी तैलचित्रातील मोठी चित्रे ठेवली जातील. अशा चित्रांचे कंत्राट सांगलीचे श्री कल्याण शेट्टी यांना यापूर्वीच देण्यात आले असून रखुमाई मंडप नूतनीकरण समितीकडून त्यांच्याकडून काही चित्रे यापूर्वीच प्राप्त झाली आहेत.

            उत्तरेकडील या सभामंडपाला लागून दरवाजा बांधण्यात येत आहे. जुनी लाकडी चौकट आणि दरवाजे काढून त्याऐवजी लाल दगडात 7'10'' X 4'3'' आकाराची नवीन दाराची चौकट उभारण्यात आली आहे. त्यावरील ढोल-ताशा किंवा नगारखानाही पाडून नवीन बांधण्यात येत आहे. दरवाजाच्या बाहेर उत्तरेला लाल दगडात 12' X 15' आकाराची 19' आकाराची मोठी कमान असलेली पोर्च बांधण्याचे काम सुरू आहे. रखुमाईच्या मंदिराच्या मागील बाजूस असलेल्या कोपऱ्यातील उत्तरेकडील दरवाजाचे नुकतेच नूतनीकरण करण्यात आले आहे. पोर्चने झाकलेल्या चार पायऱ्या बाहेरच्या सभामंडपातून मुख्य सभामंडपाकडे जातात जे सहा खांब आणि आठ खांबांवर उभे आहेत. एक दरवाजा (6'X3') त्याच्या मागील भिंतीमध्ये चांदीचा मुलामा आहे आणि चार स्तंभ आणि कोपऱ्यात चार चतुर्थांश खांब असलेल्या अँटी-चेंबरकडे जातो. त्याच्या उजवीकडे किंवा उत्तरेकडील भिंतीमध्ये देवीचा पलंग-कक्ष म्हणून वापरण्यात येणारी एक कोठडी आहे. भाविकांना किंवा यात्रेकरूंना गर्दी टाळण्यासाठी मुख्य सभामंडप आणि पूर्वगृहाच्या दरवाजातून थेट गाभारामध्ये जाण्याची परवानगी नाही. यासाठी नूतनीकरण समितीने तज्ज्ञ वास्तुविशारद व गवंडी यांच्या मदतीने दोन दरवाजासदृश पॅसेज कोरले, एक मुख्य सभामंडपाच्या मागील भिंतीत उजव्या कोपऱ्यात देवीच्या गाभाऱ्याजवळ आणि दुसरा. अँटी-चेंबरच्या मागील भिंतीमध्ये उजव्या कोपर्यात. अशा प्रकारे यात्रेकरू आता पलंगाच्या अगदी जवळ असलेल्या पॅसेजमधून पूर्व-कक्षात प्रवेश करू शकतात आणि नंतर थोड्या वक्र भिंतीने दुसऱ्या खिंडीतून गाभारामध्ये प्रवेश करू शकतात . मुख्य सभामंडप आणि गाभारा यांच्यामधील एक आणि गाभारा आणि गाभारा यांच्यामधील दोन्ही उंबरठे अजूनही चांगल्या स्थितीत आहेत. मंदिराच्या मागील भिंतीला चांदीचा मुलामा चढवलेला दरवाजा मंदिराकडे जातो. हा सुमारे अकरा फूट चौरस असून त्याच्या मागील भिंतीवर चार फूट उंचीच्या चांदीचा मुलामा असलेल्या वेदीवर सुमारे तीन फूट उंचीची रखुमाईची प्रतिमा असून त्यावर चांदीचा मुलामा किंवा त्याच शैलीची पीठिका आणि विठोबाचे अलंकार आहेत. तो 1873 मध्ये तुटण्यापूर्वी होता.

            सुमारे एक फूट व्यासाचा छत्री (छत्री-आकाराचा) नावाचा एक लहान पोकळ गोलार्ध, वर्तुळाभोवती खाली टांगण्यासाठी साखळ्यांनी स्वतंत्रपणे निश्चित केलेले लहान गोलाकार, सर्व सोन्याने बनवलेले प्रतिमेच्या डोक्यावर टांगलेले ठेवले जाते. रखुमाईची प्रतिमा जी सामान्यत: मराठा स्त्रीप्रमाणे परिधान केली जाते, ती कर्नाटक शैलीतील आधुनिक आहे आणि विठोबाच्या प्रतिमेपेक्षा खूप नंतरची आहे. प्रतिमा आपले हात अकिंबोसह उभी आहे आणि हात नितंबांवर विसावलेले आहेत. यात्रेकरूंना गर्दी होऊ नये म्हणून वेदीच्या समोर चांदीचा मुलामा दिलेला लाकडी बार आहे. रखुमाईच्या मंदिराच्या दक्षिणेला तीन लहान खोल्या आहेत आणि समोरचा व्हरांडा प्रत्येकी आठ खांबांच्या दोन ओळींवर विसावलेला आहे. पहिल्या खोलीत सत्यभामेची आणि दुसऱ्या खोलीत राही किंवा राधिकाची प्रतिमा आहे. प्रतिमा आणि खोल्या दोन्ही अतिशय आधुनिक आहेत. व्हरांड्यात नऊ ग्रहांच्या आकृत्या असलेला नवग्रह स्लॅब होता. हा देवगिरी यादव काळातील जुना दगड असून तो कुठल्यातरी जुन्या मंदिरातून आणलेला दिसतो. हा दगड हलवून विठोबाच्या मंदिराच्या मागील बाजूस (म्हणजे बडवे यांच्या आवारात) बाहेरील व्हरांड्यात ठेवण्यात आला आहे. मंदिर च्या गणपती . यामुळे साहजिकच मुख्य सभामंडपात दक्षिणेकडे मार्ग निघाला आहे. दक्षिणेकडील पूवीर्च्या गाभाऱ्यातील दरवाजा काढून तेथे पूर्वी नवग्रहाचा दगड ठेवला होता. यामुळे दक्षिणेकडील अँटी-कॅम्बरमध्ये आरामदायक रुंद जागा देखील बनली आहे ज्याद्वारे भक्त सत्यभामा आणि राधिकाच्या लहान मंदिरांमध्ये सहज जाऊ शकतात. मुख्य सभामंडप, गाभारा आणि गाभारा किंवा रखुमाईचे मंदिर संगमरवरी पक्के आहे. जवळच 1850 मध्ये बांधलेल्या व्हरांड्यात आणखी दोन खोल्या आहेत. दुसऱ्या खोलीला दोन दरवाजे आहेत आणि त्यात सूर्य आणि गणेशाच्या प्रतिमा आहेत. जवळच, एका गल्लीच्या पलीकडे, मानबा रघुनाथ नावाच्या बडव्यांनी बांधलेल्या दोन लहान प्रतिमा खोल्या आहेत. पुढे दोन नाग-दगड किंवा नागोबा आहेत. या तीर्थावरील शिखराचा आकार श्री विठ्ठलाच्या मूर्तीसारखा आहे आणि भोर राज्याच्या माजी प्रमुखाच्या पत्नीने 1830 मध्ये बांधला होता.

            सामान्यतः मुख्य देवतेच्या बाजूला स्थापित केलेल्या इतर देवींच्या विपरीत, रुख्मिणी देवीची प्रतिमा स्वतःच्या मंदिरात आहे. सुमारे चार फूट उंचीची चांदीचा मुलामा असलेल्या प्लॅटफॉर्मवर सुमारे तीन फूट उंचीची प्रतिमा उभी आहे. काळ्या-पॉलिश केलेल्या दगडात ते कोरलेले आहे.

            रखुमाईची सेवा : देवी रखुमाईला उत्पात म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पुरोहितांचा एकच संच आहे. या पुरोहितांना वैयक्तिक सेवेचे सर्व अधिकार आहेत. ते देशस्थ ऋग्वेदी ब्राह्मण आहेत. उत्पात चार विभागांमध्ये विभागले गेले आहेत, उदा., बारभाई, खेडकर, दामुअण्णा आणि उंडेगावकर जे आंतरविवाह करतात परंतु भिन्न कुटुंबातील मानले जातात. कोणतीही महिला गायिका, नृत्यांगना किंवा वेश्या, आणि कोणतेही तपस्वी भिक्षू मंदिराशी जोडलेले नाहीत. मंदिर समितीने दिलेले संगीतकार आणि इतर मंदिराच्या मुख्य दरवाजाच्या वरच्या मजल्यावरील ड्रम-रूममध्ये किंवा नगारखान्यात उभे असतात. जोडा बनवणारा वगळता सर्व नोकर मुख्य दरवाजाच्या वरच्या माचीवर राहतात ज्याला नामदेव गेट म्हणतात.

            देवीची सामान्य सेवा दररोज पाच वेळा होते. ही सेवा दोन प्रकारची असते, सकाळी आठच्या सुमारास पूजा किंवा उपासना, ज्याला पाद्यपूजा म्हणतात , त्यानंतर महापूजा आणि आरती किंवा दीपवृष्टी केली जाते जी 24 तासांत चार वेळा केली जाते. पहाटे चार वाजता पुजारी देवीला उठवण्याची प्रार्थना करतात तेव्हा काकडआरती होते. त्यानंतर पाद्यपूजा आणि महापूजा केली जाते . महापूजेच्या वेळी अभिषेक केला जातो आणि पवमान श्रीसूक्ताचे पठण केले जाते. देवीला मराठमोळ्या स्त्रीचा वेष घातला आहे. यानंतर देवीच्या सहश्रनामाचे पठण करून तिच्या कपाळावर कुमकुम किंवा लाल पावडर लावली जाते. दुपारी बाराच्या सुमारास महानैवेद्य दिला जातो. मंदिराच्या मागील बाजूस असलेल्या एका खोलीत ते तयार केले जाते. त्यात पाच मिठाई आहेत - पंच पक्वान्ना . दुपारी चारच्या सुमारास देवीला विसर्जन करून नवीन पोशाख घातला जातो. लाडूचा नैवेद्य दाखवला जातो . सायंकाळी ७ वाजता धुपारती ओवाळली जाते. यावेळी दही आणि भात दिला जातो. दिवसभराची सेवा रात्री अकरा वाजता शेजारतीने संपते जेव्हा लाडू, शिरा, पोहे आणि दूध देवीला दिले जाते. या सेवेचा ( नित्योपचार आणि राजोपचार ) मासिक खर्च सुमारे रु. 12,000.

            देवीच्या दागिन्यांमध्ये कोल्हापुरी साज, चिंच पेटी, नवरत्न हर, मोत्यांचा हार, सोन्याचा मुगुट, सोन्याची साडी आणि इतर अनेक वस्तू आहेत . या खजिन्याची अंदाजे किंमत सुमारे रु. 3 लाख.

            नैमित्तिक सेवांमध्ये, म्हणजे , देवीच्या अधूनमधून सेवांमध्ये रामनवमी, गौरी-गणपती, राधाअष्टमी, नवरात्र, विजया दशमी, नरक चतुर्दशी, माघ दीपोत्सव आणि होळी या सणांचा समावेश आहे .

            नवरात्र पंचमीला देवीला फुलांनी सजवले जाते तर अष्टमीला देवीला पांढरे शुभ्र वस्त्र आणि शुभ्र दागिने घातले जातात.

            लक्ष्मी मंदिर : विठोबाच्या मंदिराच्या मूळ भागापासून थोडेसे दक्षिणेस चार भागात लक्ष्मीचे मंदिर आहे, एक मंदिर, एक मंदिर, एक मंडप आणि एक मंडप आहे. सुमारे आठ फूट रुंद आणि सहा फूट खोल असलेल्या या मंदिराच्या मागील भिंतीवर एका वेदीवर लक्ष्मीची सुमारे दोन फूट उंचीची पांढरी संगमरवरी प्रतिमा आहे ज्यामध्ये रखुमाईच्या पाठीप्रमाणेच पितळी पाठ किंवा पीठिका आहे. अँटी-चेंबर 8'6'' रुंद बाय 7' खोल आहे आणि त्याच्या समोर चार खांबांवर विसावलेला चौकोनी हॉल आहे आणि आता दोन खोल्यांमध्ये विभागलेला आहे. डाव्या खोलीत एक प्रतिमा आहे अन्नपूर्णा आणि उजवीकडे खोली रिकामी आहे. समोरचा पोर्च लहान आहे आणि त्याला पाच पायऱ्या आहेत. द मंदिर च्या लक्ष्मी गुरसला येथील कवडे व्यापाऱ्यांनी १८३० च्या सुमारास बांधले.

            लक्ष्मीच्या मंदिराच्या दक्षिणेला मोगल शैलीतील सहा कमानी आणि तीन खोल्या असलेला व्हरांडा आहे. प्रतिमा-खोली बनवण्यासाठी पहिली डावी कमान लाकडी जाळीने बंद केली आहे. व्हरांड्याच्या मधोमध लक्ष्मीची खोली सुमारे चाळीस फूट उंचीवर टाइल केलेले छत असलेला लाकडी हॉल किंवा मंडप आहे. हा लाकडी दालन आणि व्हरांडा हे शेवटचे पेशवे (१७९६-१८१८) बाजीरावाचे काम असल्याचे सांगितले जाते . लक्ष्मीदेवीच्या उजवीकडे असलेला बाजीरावाची पडसाळी नावाचा लाकडी मंडप पाडून त्याच आकाराचा थोडा उंच आणि जुने नाव जतन करून १९७३ मध्ये सिमेंट-काँक्रीटचा नवा सभामंडप बांधण्यात आला आहे. त्याच्या आतील बाजूस पश्चिमेला तुळई आहे. गायीसह गौली आणि गौलानी यांच्या कोरलेल्या आकृत्या आहेत आणि मध्यभागी स्वामीची आकृती आहे कृष्णा . भगवान श्रीकृष्णाच्या जीवनाशी निगडित उत्सव या सभागृहात साजरे केले जातात.   लक्ष्मी मंदिराच्या आग्नेयेस सुमारे पंधरा फूट अंतरावर व्यंकोबा नावाचे विष्णूचे छोटेसे आधुनिक मंदिर आहे. त्यात चार मिनारांसह मुस्लिम घुमटासारखे एक शिखर आहे. देवळाजवळ व्यंकोबाचा दरवाजा आहे. सुमारे पाच वर्षांपूर्वी मिनार काढण्यात आले आहेत.

            पुंडलिकाचे मंदिर : भीमाच्या पलंगावरील विठोबाच्या मंदिराच्या पूर्वेला सुमारे 500 यार्डांवर पुंडलिकाचे मंदिर आहे, जे पंढरपूरमधील सर्वात आवडत्या प्रार्थनास्थळांपैकी एक आहे. मंदिर (63' X 65') विस्तीर्ण 2' उंच प्लिंथवर संपूर्णपणे दगडी बांधकाम केले आहे आणि त्यात विट आणि मोर्टार सिमेंटने झाकलेले आहे. मंदिराचे दोन भाग आहेत, एक सभामंडप आणि एक मंदिर. सभामंडप एक फूट उंच प्लिंथसह पक्के दगडी बांधकाम आहे. उत्तरेकडून दक्षिणेकडे पंचवीस फूट, पूर्वेकडून पश्चिमेकडे सतरा फूट आणि उंची बारा फूट आहे. सपाट जड छप्पर दोन दगडी खांब आणि चार खांबांवर आहे. दोन खांब एका कमानीला आधार देतात आणि प्रेक्षक हॉलमध्ये जाणारा दरवाजा तयार करतात. सभामंडपातून मंदिराकडे जाणाऱ्या दरवाजाच्या उत्तरेला आणि दक्षिणेला पश्चिमेला दोन कोनाडे आहेत. उत्तर कोनाड्यात काळ्या केसात किंवा शालुंखामध्ये गुळगुळीत क्वार्ट्ज लिंग असते . दक्षिण कोनाडा रिकामा आहे. पश्चिमेकडील भिंतीतील दरवाजा (4' X 2') मंदिरात जातो ज्याचा मजला हॉलच्या मजल्यापेक्षा सुमारे सात इंच कमी आहे. आठ फूट सुअरे आणि नऊ फूट उंचीचे हे मंदिर आठ बाजूंनी आणि खिडकीविना घन आणि जड दगडी बांधकामाचे आहे. त्याच्या सभोवताली वीट आणि तोफांनी वेढलेले आहे पाच स्तर आणि साठ फूट उंच. स्पायर साधे आणि wheather परिधान आहे. सर्वात वरचा टियर, जो पितळी शिखराने वेढलेला आहे, अनेक लहान ग्लोबला आधार देतो, प्रत्येक लहान पितळी शिखराने टिपलेला असतो. दुस-या टियरमध्ये जाळीच्या कामासह रिकामे कोनाडे आहेत. तीन खालच्या स्तरांना लता आणि फुलांच्या रचनांनी सुशोभित केले आहे.

            मंदिराच्या आतील बाजूस कोनाडे आहेत, एकामध्ये मंदिराच्या दैनंदिन पावत्यांसाठी पेटी आहे आणि दुसऱ्यामध्ये देवाची वस्त्रे आणि इतर मालमत्ता आहे; तिसरा रिकामा आहे. देवळात दगडी लिंग एका केसात किंवा शालुंखा (4' X 2'3'' X 1') पीठ नसलेले आहे. शालुंखा आणि लिंग पितळेच्या आच्छादनाने झाकलेले असतात आणि त्या लिंगावर देवाचा पोकळ अर्धाकृती ठेवला जातो. देवाच्या मूर्तीला कानातले दागिने आणि गाई घातली जाते आणि पाच डोक्याच्या नागाच्या वेटोळ्यांनी वेढलेले असते. केस किंवा शालुंखाच्या दोन्ही बाजूला तीन फूट उंचीच्या पितळी आकृत्या   

       

‘पंढरीचा विठोबा : पंढरी महात्म्य वाचा. त्यात किती तथ्यांश आहेः यांचे वर्णन करा. देवस्थानापासून लोकांच्या जीवांची, द्रव्यांची व उद्योगांची किती हानी होत आहे, याची कल्पना करा. विठोबा हा बौद्धावतार मानीला आहे . विठोबाचे मंदिर बौद्ध लोकांनी बांधलेले आहे. त्यात बुद्धाची मूर्ती स्थापित केलेली होती. जेंव्हा बौद्ध धर्मानुयाई लोकांचा मोड झाला; तेंव्हा आर्य धर्म संथापाकानी ते देवूळ बळकावून त्या मूर्तीला विठोबा नाव दिले’. (पहा “सार्वजनिक सत्यधर्म ”, जोतीराव फुले, प्रस्तावना: डॉ. विश्राम रामजी घोले)

संतवचने :
1.संत नामदेव : मद्धे झाले मौन देव निजे ध्यानी I बौद्ध ते म्हणोनी नावेरूप I (२१०५ )
2.संत तुकाराम : बौद्ध अवतार माझिया अत्ताष्ठ I मौन्य मुखे निष्ठा धरियेली I
3.संत एकनाथ :

नववा बैसे स्थिररूप I तया नाम बौद्धरूप I

संत तया दारी I तिष्ठताति निरंतरी I (अभंग २५६० )

बौद्ध अवतार होवून I विटे समचरण ठेवून पुंडरीक दिवटा पाहून I तयाचे द्वारी गोंधळ मांडीला I बया दार लाव I बौद्धई i बया दार लाव I (३९११ )

बोधुनी सकळही लोक I बोधे नेले विविध तपावो I बौद्धरूपे नांदसी I

बोलेविना बोलणे एक वो I साधक बाधक जेथे एकपणेची बोधविसी वो I

उदो म्हणा उदो I बोधाई माऊलीचा हो I (३९२० , साखरेकृत सकाळसंतगाथेतील एकनाथांच्या ओव्या )

लोक देखोनी उन्मत्त I दारांनी आसक्त I

न बोले बौद्धरूप I ठेविले जघनी हात II........धर्म लोपला I

अधर्म जाहला I हे तू न पाहसी I या लागे बौद्धरूपे पंढरी नांदसी II

4.संत जनाबाई :

होवूनिया कृष्ण कंस वधियेला I आता बुद्ध झाला सखा माझा I (३४४ )
गोकुळ अवतारू I सोळा सहस्त्रांवरू I आपण योगेश्वरू I बौद्धरूपी I (१०५३ )
व्रतभंगासाठी बौद्ध अवतार I झाला दिगंबर अवनीये I (१०९६ )

ऐसा कष्ठी होऊनी बौद्ध राहिलासी I (१०९८ )

5.महिपतीबुवा ताहाराबादकर:

आणि कलियुगी प्रत्यक्ष पाषाणरूपी I बौद्धरूपे असता श्रीपती I जनांसी दाखवुनी नाना प्रचीती I वाढविली कीर्ती संतांची I (भक्तविजय -५७ -९० )

कालीयुगामाजे साचार I असत्य भाषण फार झाले I यास्तव बौद्ध अवतार I देवे सत्वर घेतला I (संतविजय अध्याय १० ).

पंढरपूरच्या घोडेबाजाराबद्दल काही माहिती देऊ शकता का?

कोरोना संकटामूळे बंद झालेले जनावरांचे बाजार सुरु होऊ लागले आहेत. त्यामूळे पंढरपूर कार्तिकी यात्रेच्या घोडेबाजारात देशभरातील घोडे दाखल होऊ लागले आहेत.

कार्तिकी यात्रेचे प्रमुख आकर्षण असलेला घोडेबाजार यंदापासून सुरु व्हावा. यासाठी तब्बल बारा वर्षानंतर देशभरातील घोडे व्यापारी आपले दर्जेदार अश्व घेऊन पंढरपूरच्या बाजार समितीत दाखल होऊ लागले आहेत.

महाबळेश्वरमध्ये घोड्याला एक साथीचा विकार आला आणि यातूनच 2008 साली भरवलेला घोड्याचा बाजार प्रशासनाने उठवला आणि हा बाजार त्या वर्षी अकलूज येथे हलविण्यात आला. यानंतर गेली 12 वर्षे कार्तिकी यात्रेचा घोडेबाजार अकलूज येथेच भरत आहे. मात्र, या व्यापार्‍यांना कार्तिकी यात्रेतून मिळणारे आयते गिर्‍हाईक मिळत नसल्याने पुन्हा या व्यापार्‍यांनी पंढरपूरलाच घोडे बाजार भरवावा, याकरीता घोडे पंढरपूरात दाखल केले आहेत.

पंढरपूर घोडा बाजार : मोठी आर्थिक उलाढाल होणारी बाजापेठ

पंढरपूरला भरणार्‍या यात्रा या आध्यात्मिक वाटत असल्या तरी यामागे शेती, अर्थकारण व्यापाराची परंपरा आहे. आषाढी काळात पालखी व दिंड्या समवेत खरीप पेरणी करून शेतकरी वारकरी पायी वारी करत असतात. गावोगावी थांबत एकमेकांशी संपर्क ठेवत असतात. यातूनच पुढे रोटी बेटी व्यवहार होत. कार्तिकी काळात खरीप आटोपून रब्बी पेरणी होते.

या काळात जनावरे कार्तिकी यात्रेत विक्रीसाठी आणली जातात. पूर्वी युध्द व राजकीय कामांसाठी अश्व गरजेचे होते. ही गरज ओळखूनच पंढरीत कार्तिकी यात्रेचा घोडे बाजार प्रसिद्ध झाला आहे. ही परंपरा कायम आहे.मात्र, मध्यंतरी पंढरपूरचा हा घोडे बाजार अकलूज येथे हलविण्यात आला. दरम्यान कोरोना जगभर पसरला. भारतातही कोरोनाचा उद्रेक झाला. त्यामूळे गेल्या दिड ते दोन वर्षापासून जनावरांचे बाजार बंद आहेत. त्यामूळे अकलूज येथील घोडेबाजारही भरला नाही. मात्र, सद्या अकलूज येथे घोडे बाजारात घोडे दाखल झाले आहेत.

यात्रा पंढरपुरात आणि बाजार अकलुजात

मात्र, कार्तिकी यात्रा पंढरपूरात आणि बाजार अकलूज येथे अशी विसंगती असल्याने घोडे व्यापारी अकलूज येथे घोडे बाजारात दाखल होण्यास तयार नाहीत. पंढरपूरच्या बाजारासारखा व्यवसाय इतरत्र होत नसल्याने या व्यापार्‍यांनी थेट पंढरपूर येथील कृषी उत्पन्न बाजार समितीच्या आवारात भरणार्‍या घोडे बाजारात घोडे दाखल केले असून येथेच बाजार भरवा अशी मागणी करत आहेत.

कर्नाटक, मराठवाडा, मध्य प्रदेशसह देशभरातील विविध भागातून कार्तिकी बाजारात घोडे विक्री करणारे व्यापारी आणि खरेदीदार येत असत. ही परंपरा वर्षानुवर्षे चालत राहिली होती. आता गेल्या बारा वर्षांपासून पंढरपूर येथील बंद पडलेली घोडेबाजाराची ही परंपरा सुरु करण्यासाठी व्यापारी आग्रही बनले आहेत. कोरोनाच्या पार्श्‍वभुमिवर कार्तिकी यात्रा भरते की नाही, याबाबत संभ्रम असला तरी जिल्हा प्रशासनाने पुर्वतयारी सुरु केली आहे.

दोन दिवसात निर्णय, 70 घोडे दाखल-

सध्या महाराष्ट्र, गुजरात, उत्तर प्रदेश आणि राजस्थानच्या व्यापार्‍यांचे 70 हून अधिक घोडे दाखल झाले आहेत. अजूनही प्रशासनाने या घोडेबाजाराला परवानगी दिलेली नाही. मात्र,शेकडो वर्षाची कार्तिकी यात्रेतील घोडे बाजाराची परंपरा पुन्हा सुरु व्हावी, अशी मागणी केली आहे.

येत्या दोन दिवसात जिल्हा प्रशासनाकडून निर्णय कळवला जाणार असल्याची माहिती मिळत आहे.

श्री क्षेत्र पंढरपूर:-


पंढरपूरचे विठोबा मंदिर हे कोट्यवधी हिंदू भाविकांचं आराध्य दैवत तसेच महाराष्ट्राचे कुलदैवत असलेल्या विठ्ठलाचे प्रसिद्ध मंदिर आहे. या मंदिरामुळे पंढरपुरला दक्षिण काशी म्हणतात. इसवी सन ५१६ मध्ये सापडलेल्या ताम्रपटापासून पंढरपूरचा आणि त्याच्या आसपास असणाऱ्या काही गावांचा उल्लेख आढळतो. याबरोबरच देवळाचा ' लहान माडू ' ( देऊळ) उल्लेखही नंतरच्या काही शीलालेखांमध्ये पाहायला मिळतो. विशेषत: बाराव्या शतकात सापडलेल्या ' ८४ वा लेख ' हा शीलालेख सध्याच्या मंदिराबाहेर उत्तरेकडच्या भिंतीवर लावण्यात आला आहे. आधीच्या देवळानंतर ८४ वर्षांनी या देवळाचा जीणोर्द्धार झाला आहे असे समजुन ८४ लक्ष योनीतून मुक्ती मिळण्यासाठी भाविक त्याला पाठ घासून मगच देवळात प्रवेश करतात. यामुळे हा शीलालेख झिजल्याने त्यास आता तारेचं कुंपण बसवलं आहे.

गाभारा , अंतराळ आणि सभामंडप हे आताच्या देवळाचे मुख्य घटक असून सभामंडपाच्या १६ खांबांपैकी एकावर चांदीचं आवरण बसवलं असून तोच गरूडस्तंभ म्हणून प्रसिद्ध आहे. स्थापत्यशास्त्राच्या दृष्टीने विचार केला तर जीणोर्द्धार करण्यात आलेलं पांडुरंगाचं मंदिर हे १६ , १७ आणि १८ व्या शतकातलं बांधकाम असावं , असा जाणकारांचा अंदाज आहे. असं असलं तरीही मूळ मंदिराचे १२ व्या शतकातले अवशेष अजूनही तिथे आढळतात. या देवळाच्या दक्षिणेला खंडोबा , व्यंकटेश अशा देवतांची लहान लहान देवळंही आहेत.


पंढरपूर हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सोलापूर जिल्ह्याचा एक तालुका आहे. त्या तालुक्यातले पंढरपूर हे गाव भीमा नदीच्या (चंद्रभागा) काठावर वसले आहे. पंढरपुराला पंढरी असेही म्हणतात. पंढरपुरातील विठ्ठल मंदिरामुळे हे वारकऱ्यांचे तीर्थक्षेत्र म्हणून प्रख्यात आहे. या मंदिराला आठ प्रवेशद्वारे आहेत. त्यातील पूर्वेकडील प्रवेशद्वाराला नामदेवांचे नाव देण्यात आले आहे. दरवर्षी आषाढी एकादशीच्या सुमारास अनेक भाविक येथे वारी करण्यासाठी व विठ्ठल-रखुमाईचे दर्शन घेण्यासाठी पायी चालत येतात. क्षेत्रमाहात्म्यामुळे पंढरपुराला दक्षिण काशी व तसेच विठ्ठलाला महाराष्ट्राचे कुलदैवत म्हणतात .
पंढरपूरमध्ये वर्षातून चार एकादश्यांना चार यात्रा भरतात - चैत्री, आषाढी, माघी व कार्तिकी. त्यातील आषाढी एकादशीला भरणाऱ्या यात्रेत १०-१५ लाख भाविक सहभागी होतात.
पंढरपूरचे देवालय व देव अत्यंत पुरातन असून अनेक वेळा मंदिराची पुनर्बांधणी झाली आहे. शालिवाहन वंशातल्या प्रतिष्ठान राजाने या देवळाचा इ.स. ८३मध्ये जीर्णोद्धार केला. ताम्रपटांवरून इ.स. ५१६ मध्ये राष्ट्रकूटांच्या काळात पंढरपूर हे चांगली लोकवस्ती असलेले ग्राम असल्याचा पुरावा मिळतो. इ.स. १२३९ च्या लेखावरून देवगिरीच्या यादवांनी या स्थळास भेट दिल्याचा दावा आहे. पादुका-प्रदक्षिणेची वहिवाट इ.स. १२९६ मध्ये चालू झाली; तर इ.स. १६५० मध्ये हैबतबाबांनी आळंदीहून निघून पंढरपूरला पोहोचणाऱ्या पालखीची प्रथा पाडली.

देऊळ व मूर्ती यांवर अनेकदा मुसलमानी आक्रमणे झाली व प्रत्येक वेळी मंदिर परत बांधण्यात आले. काहींच्या मत हे स्थान मूलतः शिवाचे होते तर वैष्णव पंथीय हे विष्णूचे स्थान मानतात. जैन धर्मीय यास नेमीनाथ समजतात तर बौद्धांच्या मते हा अवलोकितेइश्वर आहे. सूर्याचा अंशही या दैवतास मानतात.

चंद्रभागेच्या वाळवंटा(नदीकाठच्या छोट्याशा वाळूच्या मैदाना)पलीकडून उंच शिखरे, सपाट कौलारू छपरे, धर्मशाळा, झाडे व त्या सर्वावर उठून दिसणारी विठ्ठल, रखुमाई व पुंडलिक मंदिरांची उंच शिखरे व कलश हा सर्व देखावा फारच मनोहारी वाटतो. दगडी तटबंदीमागे हे देवालय एका टेकडावर आहे. सुमारे ५२ मीटर रुंद व १०६ मीटर लांब अशी ही जागा असून सभोवार अरुंद फरसबंद रस्ते आहेत. पूर्वेकडे तीन, उत्तरेकडे तीन व दक्षिण व पश्चिमेकडे प्रत्येकी एक द्वार आहे. महाद्वार पूर्वेकडे असून, ज्या अकरा पायऱ्या चढून गेल्यावर ते लागते त्यांतील एका पायरीला `नामदेव पायरी' म्हणतात. कोपऱ्यात देवळीमध्ये गणपती असून वरती नगारखाना आहे. महाद्वारावर सिंह, कमानी, वेकपत्ती वगैरे चुनेगच्ची नक्षीकाम आहे.

मंडप १८ मीटर रुंद व ३७ मीटर लांब असून बाजूस ओवऱ्या व सुंदर लाकडी कोरीवकाम दिसून येते. सुमारे १० मीटर उंचीच्या दोन दीपमाळा व जवळच विष्णुवाहन गरुड व हनुमान यांची मंदिरे आहेत. पुढील सोळा-खांबीत एका लहान सभामंडपातून जाता येते. येथील दाराचे बाजूस सुरेख जय-विजय व तीन पायऱ्या असून त्यापैकी एक पितळी पत्र्याने मढवली आहे. डाव्या बाजूस खजिन्याची खोली आहे. सोळा-खांबीचे दगडी खांब कोरीव असून भाविकांच्या आशयाचा गरुडस्तंभ चांदीच्या पत्र्याने मढविला आहे. आत प्रवेश करतना उजव्या हातास सन्त एकनाथ महाराजाचे पणजोबा सन्त भानुदास महाराजान्ची समाधी आहे. सभामंडपाच्या उत्तरेकडे एक ओवरी असून त्यात काशीविश्वनाथ, राम-लक्ष्मण, काळभैरव, रामेश्वर, दत्तात्रेय आणि नरसोबा यांच्या देवळ्या आहेत.

चांदीचे नक्षीदार पत्रे चौखांबीच्या दरवाजास लावले आहेत. पूर्वेकडे शेजघर असून एका लहान अंतराळानंतर दोन मीटर चौरस गाभारा लागतो. रुक्मिणी मंदिरासारखी इतर लहान मंदिरे परिसरात आहेत. विठ्ठलाचेच परमभक्त पुंडलीक याची समाधी महाद्वार घाटावर आहे. त्रैलोक्यनाम भवन, तनपुरे मंडप वगैरे इतर महत्त्वाच्या वास्तू पंढरपुरात आहेत.

देवळास समांतर पूर्वेकडे जाणाऱ्या गल्ल्या घाटाकडे जातात. सर्व बाराही घाटांचा वापर वारकरी करतात. त्यातील उद्धव, चंद्रभागा, दत्ता व अमळनेरकर घाटांचा वापर प्रामुख्याने होतो. महाद्वार घाट हा उत्सवासाठी महत्त्वाचा आहे. नदीला पाणी कमी असताना नदीच्या पात्राजवळची जागा वारकरी उतरण्यास तसेच भजनकीर्तनास वापरतात. मठ, देवळे, आखाडे, धर्मशाळा, फड वगैरेमधून अनेक भक्त व वारकऱ्यांची सोय होते व सर्व पंढरपुरात भाविकांची वर्दळ असते.

विठोबावे व रुक्मिणीचे अनेक मौल्यवान अलंकार असून ते विशिष्ट वेळी देवास घालतात. देवाच्या काकडआरतीपासून शेजारतीपर्यंत नित्य व नैमित्तिक असे अनेक पूजोपचार असतात. यात्रेच्या वेळी गर्दीमुळे पांडुरंगाचे दर्शन झाले नाही, तर देवालयाच्या शिखराच्या दर्शनाने भाविक लोक समाधान मानतात. देवालयाच्या उत्पन्नाबाबात व तेथील बडवे, सेवेकरी, उत्पात, डांगे, बेणारे इत्यादींच्या ह्क्कांबाबत पूर्वापार तंटेबखेडे होत आले आहेत; आणि त्यांबाबत निरनिराळ्या वेळी निर्णयही झाले आहेत. अलीकडे शासनाने नाडकर्णी आयोग नेमून देवालयव्यवस्थेबाबत निर्णय केला होता; तथापि त्यासंबंधी पुढील न्यायालयीन वाद चालू आहेत.


नदीकाठी अकरा घाट बांधलेले आहेत. मात्र ते सलग नाहीत. पुंडलिकाच्या देवळाच्या दक्षिणेस सुमारे १.२ किमी. वर विष्णुपद-वेणुनाद हे स्थान आहे. गावाच्या दक्षिणेस सुमारे १.६ किमी. वर गोपाळपूर येथे गोपालकृष्णाचे देऊळ आहे. यांशिवाय पंचमुखी मारूती, भुलेश्वर, पद्मावती (देऊळ आणि तळे), व्यास, अंबाबाई, लखूबाई, यमाई, जोतिबा, नगरेश्वर, सरकारवाडा महादेव, त्र्यंबकेश्वर, ताकपिठ्या विठोबा, कोटेश्वर, गोंदवलेकर राम, खाजगीवाले वाड्यातील विठ्ठल, रुक्मिणी व राधा यांच्या सोन्याच्या मूर्ती, नामदेवमंदिर, शाकंभरी (बनशंकरी), मल्लिकार्जुन, तांबडा मारुती, मुरलीधर, गारेचा महादेव, चंद्रभागा, दत्त, वटेश्वर महादेव, बेरीचा महादेव, काळा मारूती, चोफाला (विष्णुपंचायतन), पारावरील दत्त, बाभळ्याचा महादेव, अमृतेश्वर ही व इतरही काही मंदिरे पंढरपुरात आहेत. अलीकडे काही नवीन मंदिरेही झाली असून येथील कैकाडी महाराजांचा मठ प्रेक्षणीय आहे. १९४६ मध्ये साने गुरुजींनी हरिजनांना पंढरपूरच्या विठ्ठलमंदिरात प्रवेश मिळावा म्हणून उपवास केला, तेव्हा हरिजनांना मंदिर खुले झाले. चंद्रभागेच्या वाळवंटात तुकाराम महाराजांचे वंशज भाऊसाहेब देहूकर यांची व गोविंदबुवा अंमळनेरकर, गोविंदबुवा चोपडेकर, भानुदास महाराज वेळापूरकर यांच्या समाध्या आहेत. यात्रेच्या वेळी हजारो यात्रेकरू वाळवंटातच मुक्काम ठोकतात.


चंद्रभागेचे वाळवंट, पंढरपूर. चंद्रभागेचे वाळवंट, पंढरपूर. पंढरपूर व तेथील विठोबा यांचा इतिहास व त्यांच्या नावांची व्युत्पत्ती यांबद्दल अनेक मते आणि वाद आहेत. पंढरपूरला पांडरंगपल्ली, पंडरंगे, पौंडरीकक्षेत्र, फागनिपूर, पंडरीपूर, पांडुरंगपूर, पंढरी अशी नावे निरनिराळ्या वेळी दिलेली आढळतात. पंढरपूरचा पांडरंगपल्ली या नावाने सर्वांत जुना उल्लेख राष्ट्रकूट राजा अविधेय याने नोव्हेंबर ५१६ मध्ये जयद्विट्ठ नावाच्या ब्राह्मणास दिलेल्या ताम्रपटात आढळतो. सोळखांबी मंडपाच्या पूर्वद्वारासमोरील दगडी तुळईच्या तिन्ही बाजूंवर देवनागरी लिपीत आणि संस्कृत व कानडी भाषांतील शिलालेखांत पंढरपूरला पंडरंगे म्हटले असून, होयसळ वीर सोमेश्वर याने विठ्ठलदेवाचे अंगभोग आणि रंगभोग यांसाठी आसंदी नाडामघील हिरिय गरंज (कर्नाटकातील चिकमगळूर जिल्ह्यातील कडूर तुलाक्यातील हिरे गरंजी गाव) हे गाव दान केल्याचे म्हटले आहे. बेळगावाजवळच्या बेंडेगिरी गावाच्या संस्कृत ताम्रपटात पंढरपुरास पौंडरीकक्षेत्र आणि विठोबास विष्णू म्हटले आहे. रा. ज. पुरोहित व डॉ. रा. गो. भांडारकर अनुक्रमे पुंडरीकपूर वा पांडुरंगपूर यांपासून पंढरपूर हा शब्द व्युत्पादितात. चौऱ्याऐंशीच्या शिलालेखात (१२७३) पंढरपुरास फागनिपूर व विठेबास विठ्ठल किंवा विठल म्हटले आहे. १२६० ते १२७० च्या दरम्यानच्या हेमाद्रीच्या चतुर्वर्गचिंतामणि ग्रंथात पंढरपूरला पौंडरीक व विठोबाला पांडुरंग संबोधिले आहे. १२५८ च्या सुमारास चौंडरस या कानडी कवीने आपल्या अभिनव दशकुमारचरिते ग्रंथात पंढरपूर, विठ्ठल मंदिर व तेथील गरुड, गणपती, क्षेत्रपाल, विठ्ठल, रुक्मिणी यांचे वर्णन केले आहे. चोखामेळ्याच्या समाधीजवळच्या १३११ च्या मराठी शिलालेखात पंडरिपूर व विठल आणि विठ्ठल असे उल्लेख आढळतात.


विठोबाच्या मूर्तीचे अनेकवेळा स्थानांतर झाल्याचे उल्लेख सापडतात. कधी आक्रमकांपासून बचावण्यासाठी ती बडव्यांनी लपवून ठेवली होती, तर कधी कोणी ती पळवून नेऊन मग पैसे घेऊन परत केली होती. सोळाव्या शतकात विजयानगरच्या कृष्णदेवरायाने भक्तीसाठी विठोबाची मूर्ती आपल्या राज्यात नेली होती; पण ती एकनाथांचे पणजोबा भानुदास यांनी परत आणली, अशी कथा आहे. विठोबाची मूर्ती भिलसाजवळील उदयगिरी लेण्यातील तिसऱ्या शतकातील मूर्तीसारखी दिसते असे म्हणतात. तथापि निरनिराळ्या काळी निरनिराळ्या लोकांनी केलेल्या विठ्ठलमूर्तीच्या वर्णनाशी सध्याच्या मूर्तीचे वर्णन जुळत नाही. विठोबाचे हल्लीचे देऊळ फार जुने नाही. महाद्वार व बाकीचे देऊळ यांच्या रचनेत विसंगती आहे. मराठेशाहीत विठ्ठलमंदिरासाठी अनेक दाने दिल्याचे उल्लेख आढळतात. तथापि हे मात्र खरे, की संत ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ, तुकाराम, सावता माळी, गोरा कुंभार, चोखामेळा इ. मराठी संतांनी पंढरपूरचा महिमा वाढविला व गाजविला. महाराष्ट्रातील वारकरी आणि कर्नाटकातील हरिदास येथे सारख्याच भक्तिभावाने येतात. त्यामुळे प्रादेशिक संस्कृतींचा समन्वय आणि मराठी-कानडी सामांजस्याचा दुवा सांधला जातो ==यात्रा==.

वारकऱ्यांची टाळमृदंगाच्या गजरात व विठ्ठलाच्या नामघोषात वारकऱ्यांच्या दिंड्या एकादशीच्या आदल्या दिवशी पंढरपुरात दाखल होतात. झेंडे, तुताऱ्या. सजवलेला स्वारीचा घोडा, अब्दागीर, पालख्या, इतर घोडे, बैलगाड्या यांचे ताफे व डोक्यावर तुळशीवृंदावन किंवा सामानाची गाठोडी घेतलेल्या मराठमोळ्या स्त्रिया या सर्वांच्या गर्दीने पंढरपुरात उत्सवी वातावरण निर्माण होते.

चैत्री वारीच्या वेळी पंढरपुरात म्हशी-गाईंचा मोठा बाजार भरतो. यात्रेच्या वेळी उदबत्ती, हळद, कुंकू, खेळणी, फुले, माळा, बांगड्या, देवाच्या मूर्ती, तांब्या-पितळेची भांडी वगैरे अनेक वस्तूंची दुकाने सर्व ठिकाणी मांडली जातात व मोठा व्यापार होतो.

इ.स. १८१० मध्ये सांगलीच्या पटवर्धनांच्या प्रोत्साहनाने रथयात्रा व राजपूजा होऊ लागली. आषाढी व कार्तिकी एकादशीला दुपारी खाजगीवाले वाड्याजवळ ग्रामप्रदक्षिणेला सुरवात होते. समोर हत्ती व घोडे असलेला हा रथ भाविक ओढतात. आंत विठ्ठल, राही व रुक्मिणीच्या मूर्ती असतात.

मराठी संस्कृती घडविणाऱ्या थोर भागवतधर्मीय संतांनी नावारूपास आणलेले महाराष्ट्राचे आद्य व पवित्र तीर्थक्षेत्र. येथील विठ्ठलमंदिर अवघ्या महाराष्ट्राचे एक चिरंतन स्फूर्तिस्थान आहे. लोकसंख्या ५३,६३८ (१९७१). सोलापूर जिल्ह्यातील याच नावाच्या तालुक्याचे ते मुख्य ठिकाण असून सोलापूरच्या पश्चिमेश ७१ किमी. वर, भीमा नदीच्या उजव्या तीरावर, स.स. पासून ४५० मी. उंचीवर वसलेले आहे. हे मिरज-कुर्डुवाडी अरूंदमापी लोहमार्गावरील स्थानक असून येथून महाराष्ट्रात सगळीकडे जाणारी बस वाहतुकीची सोय आहे. या ‘भक्तिसंप्रदायाच्या आद्यपीठा’त आणि ‘भीमातटीय महायोगपीठा’त महाराष्ट्राच्या सर्व भागांतून आणि कर्नाटकादी इतर राज्यांतूनही प्रतिवर्षी आषाढी व कार्तिकी शुद्ध एकादशांस हजारो वारकरी आणि यात्रेकरू लोटतात. चैत्रातील व माघातील यात्रा त्या मानाने लहान असतात.
यात्रेच्या वेळी गुरे व घोंगड्या यांचा मोठा बाजार असतो. येथे आठ बँका व दोन कृषीतर पतसंस्था आहेत. यात्रेच्या निमित्ताने कुंकू, बुक्का, लाह्या, चुरमुरे, डाळे, खण, बांगड्या, तुळशीमाळा, अष्टगंध यांचा चांगला खप होतो. वारकर्‍यांस लागणारे टाळ, मृदंग, चिपळ्या इ. वस्तूही येथे मिळतात.

विठ्ठल-रूक्मिणी मंदिरे, पंढरपूर.विठ्ठल-रूक्मिणी मंदिरे, पंढरपूर.विठ्ठलमंदिर हे अर्थातच गावातील सर्वप्रमुख मंदिर आहे. विठ्ठलाचे दर्शन घेण्यापूर्वी पुंडलिकाच्या समाधीचे दर्शन घ्यावे अशी प्रथा आहे. पंढरपुरास भीमा (भीवरा) नदीचा प्रवाह अर्धचंद्राकृती आहे; म्हणून तिला ‘चंद्रभागा’ म्हणतात. तिच्या वाळवंटात पुंडलिकाचे देवालय (समाधी) आहे. येथून विठ्ठलमंदीर सु. २०० मी. आहे. मध्यवस्तीतील हे मंदिर पूर्वाभिमुख असून त्याची पूर्व-पश्चिम लांबी सु. १०७ मी. व दक्षिणोत्तर रूंदी सु. ५२ मी. आहे. देवळास तटबंदी असून त्याला पूर्वेस तीन, दक्षिणेस एक, पश्चिमेस एक व उत्तरेस तीन असे एकूण आठ दरवाजे आहेत. पूर्वेकडील महाद्वारास नामदेव दरवाजा म्हणतात. तेथे रस्त्यावरून पोहोचण्यास बारा पायऱ्या आहेत. त्यांतील पहिली पायरी ही नामदेव पायरी होय. लोक या पायरीला पाय न लावता पुढे जातात. या पायरीसमोर उजव्या बाजूच्या घराच्या कोपऱ्यात संत चोखामेळा याची समाधी आहे. नामदेव दरवाजाने आत जाताच छोटा मुक्तिमंडप आहे. तेथे डाव्या हातास गणपती व महाद्वाराच्या माडीवर नगारखाना आहे. नंतरच्या चौकात तीन दीपमाळा व प्रल्हादबुवा बडवे आणि कान्हया हरिदास यांच्या समाध्या आहेत. तसेच येथे गरुडाचे व समर्थ रामदासांनी स्थापिलेल्या हनुमंताचे मंदिर आहे. यानंतरच्या अरूंद दगडी मंडपाच्या (सोप्याच्या) भिंतीत तीन दरवाजे आहेत. मधल्या दरवाज्याच्या दोन बांजूंस जयविजय हे द्वारपाल व गणेश आणि सरस्वती आहेत. मघल्या दारातून आपण सोळखांबी मंडपात जातो. तेथे छतावर दशावताराची व कृष्णलीलेची चित्रे आहेत. बाजूच्या खोलीवजा दालनांत काशीविश्वनाथ, राम-लक्ष्मण, काळभैरव, दत्तात्रेय, नरसोबा यांच्या मूर्ती आहेत. दूसरा खांब सोन्याचांदीने मढविलेला असून त्यावर छोटी विष्णुमूर्ती आहे. येथे पूर्वी गरुडस्तंभ होता असे सांगतात. या खांबाला मिठी घालून मग पुढे जातात. यानंतर चौखांबी मंडप आहे. तेथे उत्तरेस देवाचे शेजघर आहे. नंतरची चौरस जागा ‘कमान’ नावाची असून त्यानंतर गर्भागार आहे. तेथे सिंहासनावरील विटेवर पांडुरंगाची दगडी मूर्ती असून तिची उंची एक मी. पेक्षा किंचित जास्त आहे. १८७३ मध्ये काही शैव बैराग्यांनी धोंडा मारल्यामुळे मूर्तीचा पाय दुखावला होता; तेव्हापासून पायांस न कवटालथा त्यांवर फक्त डोके ठेवू देतात. सोळखांबी मंडपाच्या दक्षिण दरवाजाबहिर एका ओसरीत चार मूर्ती, एक तरटीचे झाड व त्याच्या पायाशी कान्होपात्रेची मूर्ती, नंतर व्यंकटेशमंदिर, त्यासमोर नागोबा, बाजीराव पेशव्याने बांधलेली ओवरी तसेच लक्ष्मिमंदिर आहे. ओवरीत नारद व कोपऱ्यात रामेश्वर यांच्या मूर्ती असून पश्चिमेच्या भिंतीत सूर्य, गणेश, खंडोबा व नागोबा यांच्या मूर्ती आहेत. विठ्ठलमंदिरामागे वायव्येस रुक्मिणीमंदिर आहे. जवळच सत्यभामा व राही यांच्या खोल्या आहेत. सभामंडपाच्या पायऱ्या चढून आल्यावर समोर सुवर्णपिंपळ आहे. येथून पुन्हा सोळखांबी मंडपात आले म्हणजे एका भिंतीत ‘चौऱ्याऐंशीचा शिलालेख’ असून त्यावर देवी आहे. जन्ममरणांच्या फेऱ्यातून सुटण्यासाठी लाखो भाविकांनी या शिलालेखाला पाठ घासल्यामुळे तो गुळगुळीत झाला आहे. आता त्यावर लोखंडी जाळी बसविली आहे. देवळात रंगशिला, गारेच्या पादुका इ. विशिष्ट महत्त्वाच्या जागा आहेत     

पंढरपूर

पंढरपूर हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सोलापूर जिल्ह्याचा एक तालुका आहे. पंढरपूर हे गाव भीमा नदीच्या (चंद्रभागा) काठावर वसले आहे. पंढरपुराला पंढरी असेही म्हणतात. पंढरपूरची लोकसंख्या ५३,६३८ (१९७१) इतकी आहे. पंढरपूर हे सोलापूरच्या पश्चिमेस ७१ किमी. वर, भीमा नदीच्या उजव्या तीरावर, समुद्रसपाटीपासून ४५० मीटर उंचीवर आहे. आहे. हे मिरज-कुर्डुवाडी रुंदमापी लोहमार्गावरील स्थानक असून येथून महाराष्ट्रात सगळीकडे जाणारी बस वाहतुकीची सोय आहे. पंढरपूर या क्षेत्राचे प्राचीन कन्नड नाव ‘पंडरगे’ असे आहे.

पंढरपुरातील विठ्ठल मंदिरामुळे हे वारकर्‍यांचे तीर्थक्षेत्र म्हणून प्रख्यात आहे. या मंदिराला आठ प्रवेशद्वारे आहेत. त्यातील पूर्वेकडील प्रवेशद्वाराला नामदेवांचे नाव देण्यात आले आहे. दरवर्षी आषाढी एकादशीच्या सुमारास अनेक भाविक येथे वारी करण्यासाठी व विठ्ठल-रखुमाईचे दर्शन घेण्यासाठीसंपूर्ण देशातून लोक पायी चालत येतात. क्षेत्रमाहात्म्यामुळे पंढरपुराला दक्षिण काशी व तसेच विठ्ठलाला महाराष्ट्राचे कुलदैवत म्हणतात. हे विठ्ठलमंदिर अवघ्या महाराष्ट्राचे एक चिरंतन स्फूर्तिस्थान आहे.

विठ्ठल मंदिराचा इतिहास

पुंडलिकाच्या काळात विटेवर पूर्वमुखी पांडुरंग आणि समोर भीमा नदीच्या पात्रात पश्चिमाभिमुखी हरिमूर्ती होती. हे मंदिर वाहून गेले आहे. पण त्याचा प्रचंड मोठा चौथरा शिल्लक आहे, त्याला चौफाळा म्हणतात. हरि मंदिर भीमेच्या पात्रात असल्याचा उल्लेख कै. काशिनाथ उपाध्याय उपाख्य बाबा पाध्ये यांनी केला आहे. म्हणूनच वारकरी संप्रदायाच्या घोषवाक्यात ‘पुंडलिक वरदा हरि विठ्ठल’ असा तीर्थ व क्षेत्र देवतांचा उल्लेख असतो. (हरि ही तीर्थदेवता आणि विठ्ठल ही क्षेत्रदेवता!) दीक्षा मंत्रातही ‘रामकृष्णहरि’ असा तीन देवतांचा उल्लेख येतो.डॉ. शं. गो. तुळपुळे यांनी नव्याने उजेडात आणलेल्या शिलालेखाच्या आधारे असे स्नुमान करता येते की,शके ११११ मधील शिलालेखाच्या आधारे असे अनुमान करता येते की शके ११११ मध्ये पंढरपुरातले विठ्ठलाचे देऊळ निर्माण झाले. ‘स्थापनेच्या वेळी मंदिर अगदी लहान होते.हा ‘लानमडू’ हळूहळू वाढत गेला. शके ११५९ मध्ये त्यास होयसळ यादवांपैकी वीर सोमेश्वर याने कर्नाटकातील एक गाव दान दिला.शके ११९५ मध्ये श्रीरामचंद्र देवराव यादव व त्याचा करणाधिप हेमाद्री पंडित याने पुढाकार घेवून या देवळाची वाढ केली.आणि देवस्थानची त्याच्या कीर्तीस साजेल अशी व्यवस्था लावून दिली.देवळाचा विस्तार शके १९२५ च्या सुमारास पुष्कळच झाला.

पंढरपूर हे क्षेत्र हस्तलिखितांत पंडरिगे-पंडरगे-पौंड्रीकपूर- पुंडरिकपूर- पंढरपूर – पंढरी अशा विविध नावांनी ओळखले जाते. विठ्ठलाला द्वैती भक्तांनी सोवळ्याच्या पालखीतून कर्नाटकात नेले. पण अद्वैती वारकरी मंडळींसाठी एकनाथांचे आजोबा भानुदास यांनी तो देव परत पंढरपुरात आणला, अशी ही कथा सांगितली जाते. मराठी भक्तांइतकेच कानडी भक्तही विठ्ठलाला भेटायला वर्षभर येत असतात. आणि कर्नाटकाचे पक्वान्न ‘पुरणपोळी’च विठ्ठलाच्या नैवेद्याला त्याला आवडते म्हणून दाखवली जाते.

चंद्रभागा

भीमाशंकरावर उगम पावलेली भीमा (भिवरा) इंद्रायणी- भामा- नीरा यांना पोटात घेत पंढरपुराजवळ येते. रेल्वे पूल ते विष्णुपद या पाच किलोमीटर अंतरामध्ये ती तीन वेळा अर्धवर्तुळाकार होते. म्हणून लोकांनी तिला चंद्रभागा नाव दिले. स्कंद पुराणातील माहात्मेय ‘चंद्रभागा’ नावाचे सरोवर महाद्वारात मल्लिकार्जुन मंदिराजवळ (जे मंदिर विठ्ठल मंदिराचे आधीचे आहे.) होते, असे सांगते. तर, संत जनाबाई ‘भीमा आणि चंद्रभागा तुझ्या चरणीच्या गंगा’ असा दोन्ही नद्यांचा उल्लेख करतात. पंढरपूर सोडले की चंद्रभागा पुन्हा नाव बदलते. नद्यांचा अभ्यास करणार्‍यांना हे नावाचे कोडे उलगडलेले नाही. इ.स. १८५० सालच्या सुमारास चौफाळा भागात मुरलीधराचे मंदिर बांधताना पाया खणताना फार मोठा वाळूचा पट्टा तेथे सापडला होता. म्हणजे विठ्ठलाच्या पूर्वेस व पश्चिमेस दोन्हीकडे जलप्रवाह होते असे दिसते. काळाच्या ओघात आता काही नाही. पंढरपुराच्या पंचक्रोशीतील जवळील नद्या म्हणजे दुर्गादेवीजवळची धारिणी, भुवनेश्वरीजवळची पुष्पावती (जी मूळची यमुना कृष्णाबरोबर पंढरपुरात आली), संध्यावळीजवळच्या शिशुमाला-भीमासंगम, उत्तरेकडे पंचगंगा क्षेत्रामध्ये तुंगा, सति, सुना, भृंगारी आणि पंचगंगा, यांचा भीमेशी संगम होतो. त्यामुळे संत मंडळी अभंगातून बर्‍यच वेळा भीमा भिवराकाठी देव असल्याचा उल्लेख करतात, तोच खरा असावा.

तीर्थक्षेत्र

पंढरपूरमध्ये वर्षातून चार एकादश्यांना चार यात्रा भरतात – चैत्री, आषाढी, माघी व कार्तिकी. त्यातील आषाढी एकादशीला भरणार्‍या यात्रेत १०-१५ लाख भाविक सहभागी होतात. पंढरपुराला मराठी संस्कृती घडविणार्‍या थोर भागवतधर्मीय संतांनी नावारूपास आणलेले महाराष्ट्राचे आद्य व पवित्र तीर्थक्षेत्र मानतात.

पंढरपुराला पंढरी असेही म्हणतात. पंढरपूरची लोकसंख्या २३७४४६ (२०११)[१] इतकी आहे. पंढरपूर हे सोलापूरच्या पश्चिमेस ७१ किमी. वर, भीमा नदीच्या उजव्या तीरावर, समुद्रसपाटीपासून ४५० मीटर उंचीवर आहे. आहे. हे मिरज-कुर्डुवाडी रुंदमापी लोहमार्गावरील स्थानक असून येथून महाराष्ट्रात सगळीकडे जाणारी बस वाहतुकीची सोय आहे.

पंढरपूरमध्ये वर्षातून चार एकादश्यांना चार यात्रा भरतात – चैत्री, आषाढी, माघी व कार्तिकी. त्यातील आषाढी एकादशीला भरणार्‍या यात्रेत १०-१५ लाख भाविक सहभागी होतात. पंढरपुराला मराठी संस्कृती घडविणार्‍या थोर भागवतधर्मीय संतांनी नावारूपास आणलेले महाराष्ट्राचे आद्य व पवित्र तीर्थक्षेत्र मानतात. पंढरपुरातील विठ्ठल मंदिरामुळे हे वारकर्‍यांचे तीर्थक्षेत्र म्हणून प्रख्यात आहे. या मंदिराला आठ प्रवेशद्वारे आहेत. त्यातील पूर्वेकडील प्रवेशद्वाराला नामदेवांचे नाव देण्यात आले आहे. दरवर्षी आषाढी एकादशीच्या सुमारास अनेक भाविक येथे वारी करण्यासाठी व विठ्ठल-रखुमाईचे दर्शन घेण्यासाठी पायी चालत येतात. क्षेत्रमाहात्म्यामुळे पंढरपुराला दक्षिण काशी व तसेच विठ्ठलाला महाराष्ट्राचे कुलदैवत म्हणतात.

पंढरपूरचे देवालय व देव अत्यंत पुरातन असून अनेक वेळा मंदिराची पुनर्बांधणी झाली आहे. शालिवाहन वंशातल्या प्रतिष्ठान राजाने या देवळाचा इ.स. ८३मध्ये जीर्णोद्धार केला. ताम्रपटांवरून इ.स. ५१६ मध्ये राष्ट्रकूटांच्या काळात पंढरपूर हे चांगली लोकवस्ती असलेले ग्राम असल्याचा पुरावा मिळतो. इ.स. १२३९ च्या लेखावरून देवगिरीच्या यादवांनी या स्थळास भेट दिल्याचा दावा आहे. पादुका-प्रदक्षिणेची वहिवाट इ.स. १२९६ मध्ये चालू झाली; तर इ.स. १६५० मध्ये हैबतबाबांनी आळंदीहून निघून पंढरपूरला पोहोचणार्‍या पालखीची प्रथा पाडली.

देऊळ व मूर्ती यांवर अनेकदा मुसलमानी आक्रमणे झाली व प्रत्येक वेळी मंदिर परत बांधण्यात आले. काहींच्या मते हे स्थान मूलतः शिवाचे होते तर वैष्णव पंथीय हे विष्णूचे स्थान मानतात. जैन धर्मीय यास नेमीनाथ समजतात तर बौद्धांच्या मते हा अवलोकितेश्वर आहे. या दैवतास सूर्याचा अंशही मानतात.

गोपाळपूर

पंढरपुरातील गोपाळपूर या ठिकाणी श्रीकृष्ण मंदिर आहे. या मंदिराच्या पायथ्याशी जनाबाईचे मंदिर आहे. पंढरपूरला पांडुरंगाच्या दर्शनाला आलेला प्रत्येक भाविक जनाबाईच्या घुसळखांब घुसळल्याशिवाय जात नाही. चार प्रमुख एकादश्यंना (आषाढी, कार्तिकी, माघी आणि चैत्रीर) आलेले भाविक एकादशीच्या दुसर्‍या दिवशी होणारा गोपाळकाला खाण्यासाठी येथे एकत्र जमतात.

विष्णुपद

या ठिकाणी सर्व लोक विष्णूच्या पावलांचे दर्शन घेतात .येथे मार्गशीर्ष महिन्यात पांडुरंगाचे वास्तव्य असते .या मासात येथे भाविकांची खूप गर्दी असते.

वर्णन

चंद्रभागेच्या वाळवंटा(नदीकाठच्या छोट्याशा वाळूच्या मैदाना)पलीकडून उंच शिखरे, सपाट कौलारू छपरे, धर्मशाळा, झाडे व त्या सर्वावर उठून दिसणारी विठ्ठल, रखुमाई व पुंडलीक मंदिरांची उंच शिखरे व कलश हा सर्व देखावा फारच मनोहारी वाटतो. दगडी तटबंदीमागे हे देवालय एका टेकडावर आहे. सुमारे ५२ मीटर रुंद व १०६ मीटर लांब अशी ही जागा असून सभोवार अरुंद फरसबंद रस्ते आहेत. पूर्वेकडे तीन, उत्तरेकडे तीन व दक्षिण व पश्चिमेकडे प्रत्येकी एक द्वार आहे. महाद्वार पूर्वेकडे असून, ज्या अकरा पायर्‍या चढून गेल्यावर ते लागते त्यांतील एका पायरीला `नामदेव पायरी’ म्हणतात. कोपऱ्यात देवळीमध्ये गणपती असून वरती नगारखाना आहे. महाद्वारावर सिंह, कमानी, वेलपट्टी वगैरे चुनेगच्ची नक्षीकाम आहे.

मंदिराचे स्वरूप

मंडप १८ मीटर रुंद व ३७ मीटर लांब असून बाजूस असलेल्या ओवर्‍यांत सुंदर लाकडी कोरीवकाम दिसून येते. सुमारे १० मीटर उंचीच्या दोन दीपमाळा व जवळच विष्णुवाहन गरुड व हनुमान यांची मंदिरे आहेत. पुढील सोळा-खांबीत एका लहान सभामंडपातून जाता येते. येथील दाराचे बाजूस सुरेख जय-विजय व तीन पायर्‍या असून त्यापैकी एक पितळी पत्र्याने मढवली आहे. डाव्या बाजूस खजिन्याची खोली आहे. सोळा कोरीव दगडी खांब असून भाविकांच्या आशयाचा गरुडस्तंभ चांदीच्या पत्र्याने मढविला आहे. आत प्रवेश करतना उजव्या हातास सन्त एकनाथ महाराजाचे पणजोबा सन्त भानुदास महाराजान्ची समाधी आहे. सभामंडपाच्या उत्तरेकडे एक ओवरी असून त्यात काशीविश्वनाथ, राम-लक्ष्मण, काळभैरव, रामेश्वर, दत्तात्रेय आणि नरसोबा यांच्या देवळ्या आहेत.

चांदीचे नक्षीदार पत्रे चौखांबीच्या दरवाजास लावले आहेत. पूर्वेकडे शेजघर असून एका लहान अंतराळानंतर दोन मीटर चौरस गाभारा लागतो. रुक्मिणी मंदिरासारखी इतर लहान मंदिरे परिसरात आहेत. विठ्ठलाचेच परमभक्त पुंडलीक याची समाधी महाद्वार घाटावर आहे. त्रैलोक्यनाम भवन, तनपुरे मंडप वगैरे इतर महत्त्वाच्या वास्तू पंढरपुरात आहेत.

देवळास समांतर पूर्वेकडे जाणार्‍या गल्ल्या घाटाकडे जातात. सर्व बाराही घाटांचा वापर वारकरी करतात. त्यातील उद्धव, चंद्रभागा, दत्ता व अमळनेरकर घाटांचा वापर प्रामुख्याने होतो. महाद्वार घाट हा उत्सवासाठी महत्त्वाचा आहे. नदीला पाणी कमी असताना नदीच्या पात्राजवळची जागा वारकरी उतरण्यास तसेच भजनकीर्तनास वापरतात. मठ, देवळे, आखाडे, धर्मशाळा, फड वगैरेमधून अनेक भक्त व वारकर्‍यांची सोय होते व सर्व पंढरपुरात भाविकांची वर्दळ असते.

सजावट

विठोबावे व रुक्मिणीचे अनेक मौल्यवान अलंकार असून ते विशिष्ट वेळी देवास घालतात. देवाच्या काकडआरतीपासून शेजारतीपर्यंत नित्य व नैमित्तिक असे अनेक पूजोपचार असतात. यात्रेच्या वेळी गर्दीमुळे पांडुरंगाचे दर्शन झाले नाही, तर देवालयाच्या शिखराच्या दर्शनाने भाविक लोक समाधान मानतात. देवालयाच्या उत्पन्नाबाबात व तेथील बडवे, सेवेकरी, उत्पात, डांगे, बेणारे इत्यादींच्या ह्क्कांबाबत पूर्वापार तंटेबखेडे होत आले आहेत; आणि त्यांबाबत निरनिराळ्या वेळी निर्णयही झाले आहेत. शासनाने नाडकर्णी आयोग नेमून देवालय व्यवस्थेबाबत काही निर्णय केले होते, तथापि त्यासंबंधी पुढील न्यायालयीन वाद चालू आहेत.

परिसर

नदीकाठी चौदा घाट बांधलेले आहेत. मात्र ते सलग नाहीत. पुंडलिकाच्या देवळाच्या दक्षिणेस सुमारे १.२ किमी. वर विष्णुपद-वेणुनाद हे स्थान आहे. गावाच्या दक्षिणेस सुमारे १.६ किमी. वर गोपाळपूर येथे गोपालकृष्णाचे देऊळ आहे. यांशिवाय पंचमुखी मारूती, भुलेश्वर, पद्मावती (देऊळ आणि तळे), व्यास, अंबाबाई, लखूबाई, यमाई, जोतिबा, नगरेश्वर, सरकारवाडा महादेव, त्र्यंबकेश्वर, ताकपिठ्या विठोबा, कोटेश्वर, गोंदवलेकर राम, खाजगीवाले वाड्यातील विठ्ठल, रुक्मिणी व राधा यांच्या सोन्याच्या मूर्ती, नामदेवमंदिर, शाकंभरी (बनशंकरी), मल्लिकार्जुन, तांबडा मारुती, मुरलीधर, गारेचा महादेव, चंद्रभागा, दत्त, वटेश्वर महादेव, बेरीचा महादेव, काळा मारूती, चोफाला (विष्णुपंचायतन), पारावरील दत्त, बाभळ्याचा महादेव, अमृतेश्वर ही व इतरही काही मंदिरे पंढरपुरात आहेत. अलीकडे काही नवीन मंदिरेही झाली असून येथील कैकाडी महाराजांचा मठ प्रेक्षणीय आहे. १९४६ मध्ये साने गुरुजींनी महात्मा गांधींचा विरोध डावलून, हरिजनांना पंढरपूरच्या विठ्ठलमंदिरात प्रवेश मिळावा म्हणून उपवास केला, तेव्हा हरिजनांना मंदिर खुले झाले. चंद्रभागेच्या वाळवंटात तुकाराम महाराजांचे वंशज भाऊसाहेब देहूकर यांची व गोविंदबुवा अंमळनेरकर, गोविंदबुवा चोपडेकर, भानुदास महाराज वेळापूरकर यांच्या समाध्या आहेत. यात्रेच्या वेळी हजारो यात्रेकरू वाळवंटातच मुक्काम ठोकतात.

पंढरपूरमधील मठांचा आणि फडांचा
इतिहास

वारकरी संप्रदायाचे आद्यपीठ असा बहुमान असलेल्या श्री क्षेत्र पंढरपूरमधील मठ, फड आणि दिंड्यांचा ग्रंथबद्ध इतिहास प्राचीन हस्तलिखितांचे अभ्यासक वा.ल. मंजुळ यांनी एका प्रकल्पाद्वारे केला असून त्यांना संतसाहित्याचे अभ्यासक डॉ. सदानंद मोरे यांचे मार्गदर्शन लाभले आहे.

पंढरपूरमध्ये आषाढी वारीचा मुख्य सोहळा, काíतकी एकादशी, चत्री आणि माघी एकादशीनिमित्त वारीच्या काळात येणाऱ्या भाविकांच्या वास्तव्यासाठी ज्या वास्तू अनेक वर्षांपासून उभ्या आहेत, त्यांना ‘मठ’ अशी संज्ञा आहे. तसेच या भौतिक रचनेपलीकडे जाऊन, तत्त्वज्ञानाच्या आणि धार्मिक अंगाने विशिष्ट धर्माचरण करणाऱ्या वारकऱ्यांच्या समूहाला ‘फड’ असे म्हटले जाते. पंढरपूरमध्ये असे अनेक मठ आणि फड अस्तित्वात आहेत. त्यांना संस्था आणि संघटनात्मक स्वरूप प्राप्त झाल्याने त्यांचे मठाधिपती आणि फडकरीही आहेत. सांस्कृतिक आणि सामाजिकदृष्टय़ा मठ, फड आणि दिंडय़ा यांचे महत्त्व आहे. त्यामुळे मठ-फडांचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास करायला हवा, ही कल्पना सर्वप्रथम ज्येष्ठ संशोधक डॉ. रा. ग. हर्षे यांना सुचली होती. तसा प्रकल्पही त्यांनी हाती घेतला होता. पण, त्यांचा अकाली मृत्यू झाल्याने हा प्रकल्प पूर्णत्वास जाऊ शकला नाही. डॉ. हर्षे यांनी सुरू केलेल्या कामाचे तपशील वा.ल. मंजूळ यांना उपलब्ध झाले आणि त्यात मोलाची भर घालून त्यांनी पंढरपूरमधील मठ-फडांचा-दिंड्यांचा इतिहास शब्दबद्ध केला.

ग्रंथात काय आहे ?

पंढरपूरमधील ४० प्रमुख मठांचा इतिहास

साडेतीनशे दिंड्यांचा इतिहास

६० फडांची माहिती

मठ, फड, दिंडी यांच्या व्याख्या आणि महत्त्वाच्या नोंदी

मूळ अभ्यासक डॉ. हर्षे यांचे मनोगत

संशोधनाची मीमांसा

पंढरपूरचा स्थापत्त्यशास्त्रीय अभ्यास

पुणेकर संशोधक वैशाली लाटकर यांनी ‘आर्किटेक्चरल स्टडीज ऑफ पंढरपूर’ असा संशोधन प्रकल्प हाती घेऊन तो पुरा करत आणला आहे. (मार्च २०१७ची बातमी).

वैशाली लाटकर या कॉन्झर्वेशन आर्किटेक्ट असून त्या या प्रकल्पावर पाच वर्षे काम करीत होत्या. त्या पाच वर्षांत त्यांनी पंढरपूरमधील शेकडो जुन्या वास्तू, मंदिरे, मठ, फड आणि घाट यांचा स्थापत्त्यशास्त्रदृष्ट्या अभ्यास केला. पंढरपुरात यादवकाळापासूनच्या वास्तू आढळतात. कित्येक मंदिरे, मठ, वाडे, घाट आणि फड यांना अनेक वर्षांचा इतिहास आहे. तो जसा लिखित स्वरूपात आढळतो त्यापेक्षाही त्या काळाचे थेट साक्षीदार असणाऱ्या म्हणजे तत्कालीन वास्तूंच्या स्वरूपात आढळतो. वास्तुसंवर्धकतज्ज्ञ या नात्याने काम करताना वैशाली लाटकर यांनी पंढरपुरातील स्वातंत्र्यपूर्व काळातील वास्तूंचा प्रामुख्याने विचार केला. त्यांमध्ये मंदिरे, मठ, फड, जुने वाडे, घाट अशा वास्तूंचा समावेश आहे. त्यांच्या मते, फड ही वास्तू फक्त पंढरपूरमध्येच आढळते. पुराण वाङ्मयात येथील वास्तूंचे खूप संदर्भ आढळतात. ह्या वास्तूंमध्ये अनेक जुन्या वस्तू आणि हस्तलिखिते यांचे जतन केलेले आहे. हे सारे आपल्या सांस्कृतिक वैभवाचे स्रोत आहेत, मात्र ते कायम दुर्लक्षित राहिलेले आहेत, असे त्या म्हणतात. त्या वास्तूंचा स्थापत्त्याच्या अंगाने अभ्यास आता झाला आहे.

कुरवपूर (जि.रायचूर) कर्नाटक हे क्षेत्र कृष्णा नदीमध्ये असलेल्या एका बेटावर आहे.या क्षेत्राच्या चोहोबाजूनी पाणी आहे.या क्षेत्री श्रीपाद वल्लभांनी १४ वर्षे वास्तव्य केले.

मुंबई,बंगलोर(व्हाया गुलबर्गा)या रेल्वे मार्गावर रायचूर हे रेल्वे स्टेशन लागते.तिथे उतरून रायचूर बसस्थानका वरून बस मार्गाने ३०किमी अंतरावर अतकूर हे गाव लागते.तिथे जवळ्च कृष्णा नदीचा तीर लागतो.होडिने १ किमी प्रवास करून मंदिरापर्यंत जाता येते.

दुसरा मार्ग रायचुर-हैद्राबाद या बसमार्गावर मतकल नावाचे गाव लागते तिथे उतरून रिक्षाने किंवा बसने १६ किमी अंतरावर असलेल्या पंचदेव पहाड या कृष्णा नदीच्या तिरावर असलेल्या गावास जावे लागते.नंतर होडिने प्रवास करून १ किमी अंतरावर मंदिरापर्यंत पोहोचता येते.हा मार्ग अधिक सोयीचा आहे.पंचदेव पहाड या गावाजवळ दत्त उपासक विठ्ठल बाबांनी वल्ल्भपूरम नावाचा आश्रम स्थापन केला आहे.या आश्रमात निवासाची व भोजनाची व्यवस्था आहे.स्वत:च्या गाडीने कुरवपूरला जाणा-यांसाठी या आश्रमात गाडी पार्किंगची व्यवस्था आहे.वल्लभपूरम या आश्रमात श्री श्रीपाद वल्लभ स्वामींचा दरबार आहे.याच ठिकाणी श्रीपाद श्रीवल्लभ स्वामी सूर्यनमस्कार घालण्यासाठी येत असत.याच्या खुणा आजही पाहावयास मिळतात.

कुरवपूरला राहण्यासाठी ३-४ खोल्या आहेत व पुजा-यांना भोजनासाठी आधी सांगावे लागते.

—————————————————————————————-

श्री दत्त अवतारी योगीराज श्री वासुदेवानंद सरस्वती(टेंबेस्वामी) यांना याच ठिकाणी दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा या अठरा अक्षरी मंत्राचा साक्षात्कार झाला.याच ठिकाणी वासुदेवानंद सरस्वती यांच्या वास्तव्याने पावन झालेली गुहा आहे.याच ठिकाणी पाचलेगावकर महाराजांना श्रीपाद वल्लभांचा साक्षात्कार झाला.

कुरवपुर येथील गुहा:

या ठिकाणी टेंबे स्वामी महाराजांनी प्रत्येक संकटावर रामबाण उपाय असलेल्या घोरकष्टोधरण स्तोत्राची रचना केली. महाराज येथे तपश्चर्येला बसत. रांगत रांगत आत जाता येईल एवढी चिंचोळी वाट आहे. आतमध्ये केवळ एक माणूस बसु शकेल एवढी या गुहेची उंची व जागा आहे.

फारशी गर्दी व मनुष्य स्पर्श न लाभलेल्या कुरवपुरच्या वातावरणात एक पवित्र्य आणि चैतन्य भरलेले आहे. ते तिथे जाणवतेच.

सातारा जिल्हा भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील पुणे विभागातील एक जिल्हा आहे. सातारा जिल्ह्याला मोठी ऐतिहासिक, सामाजिक व शैक्षणिक पार्श्वभूमी लाभली आहे. सातारा जिल्ह्याने भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्यात व सामाजिक जडणघडणीत मोठे योगदान दिले आहे. आधुनिक भारतातसुद्धा सातारा जिल्ह्याने आपला वेगळा ठसा उमटवला आहे.

महाराष्ट्र राज्याच्या पश्चिम भागातील या जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ १०,४८० चौ. किमी तर लोकसंख्या ३०,०३,९२२ (२०११) आहे. राज्याच्या भौगोलिक क्षेत्राच्या सुमारे ३.४% क्षेत्र व लोकसंख्येच्या सुमारे २.८९% लोकसंख्या सातारा जिल्ह्यात आहे. विस्तार अनुकमे १७०५‘ उत्तर, ते १८०११´ उत्तर अक्षांश व ७३०३३´ पूर्व ते ७४० ५४´ पूर्व रेखांश आहे. जिल्ह्यात सातारा, वाई, खंडाळा, कोरेगाव, फलटण, माण (तालुका मुख्यालय दहिवडी), खटाव (वडूज), कराड, पाटण, जावळी (जावली), मेढा, महाबळेश्वर असे एकूण ११ तालुके आहेत. जिल्ह्याच्या उत्तरेस पुणे, पूर्वेस सोलापूर, दक्षिणेस सांगली, पश्चिमेस रत्‍नागिरी आणि वायव्येस रायगड हे जिल्हे आहेत. जिल्ह्याची उत्तर सरहद्द नीरा नदीने, तर पश्चिम सरहद्द सह्याद्रीने सीमित केली आहे. जिल्ह्याचे दक्षिणोत्तर कमाल अंतर १२० किमी. असून पूर्व-पश्चिम कमाल अंतर १२८ किमी. आहे. जिल्ह्याचा बराच भाग कृष्णा नदीच्या खोर्‍यात, तर काही भाग भीमा नदीच्या खोर्‍यात मोडतो. सातारा (लोकसंख्या १,५७,०००–२००१) हे जिल्ह्याचे मुख्य ठिकाण असून ते पुणे-बंगलोर या राष्ट्रीय महामार्गावर (क्र. ४) वसले आहे.

चतुःसीमा

सातारा जिल्हा पश्चिम महाराष्ट्रात येतो. सातारा जिल्ह्याच्या

पूर्वेस – सोलापूर जिल्हा,

पश्चिमेस – रत्‍नागिरी जिल्हा,

वायव्येस – रायगड जिल्हा

उत्तरेस – पुणे जिल्हा व

दक्षिणेस – सांगली जिल्हा ..

भूवर्णन

पर्वत व डोंगररांगा आणि त्यांच्या कुशीतील उंच पठारी प्रदेश व टेकड्या, उंच सखल भूमी, सपाट मैदानी प्रदेश अशी सातारा जिल्ह्याची प्राकृतिक विविधता आढळते. पश्चिमेकडील सह्याद्री पर्वतरांगांचा प्रदेश, कृष्णा नदीखोर्‍याचा प्रदेश, नीरा नदीखोर्‍याचा प्रदेश आणि पूर्वेकडील टेकड्यांचा व माळरानाचा प्रदेश असे जिल्ह्याचे चार स्वाभाविक विभाग पडतात. जिल्ह्याच्या पश्चिम सरहद्दीवर उत्तरेस पुणे जिल्ह्याच्या सरहद्दीपासून दक्षिणेस सांगली जिल्ह्याच्या सरहद्दीपर्यंत सह्याद्रीचा विस्तार आहे. कृष्णा नदी खोर्‍याचा दुसरा स्वाभाविक विभाग सुमारे ३२ किमी. रुंदीचा व साधारण सपाट असून याच्या साधारण मध्यातून कृष्णा नदी वाहते. वाई, सातारा व कराड हे तालुके कृष्णा नदीखोर्‍याच्या प्रदेशात येतात. येथील जमीन काळी, कसदार व पिकाऊ आहे. नीरा नदी खोर्‍याच्या प्रदेशात खंडाळा व फलटण तालुक्यांचा बहुतांश भाग अंतर्भूत होतो. कृष्णा नदी खोर्‍याच्या पूर्वेकडील चौथा स्वाभाविक प्रदेश कमी पावसाचा आणि बहुतांश माळरानाचा आहे. येथील जमीन हलकी, वैराण आणि कमी प्रतीची आहे. कमी पावसामुळे या भागात वारंवार अवर्षणाची परिस्थिती निर्माण होते. खटाव व माण तालुक्यांचा बहुतांश भाग या स्वाभाविक विभागात येतो.

डोंगररांगा

सह्याद्रीच्या मुख्य श्रेणीपासून पूर्वेस व आग्नेयेस गेलेल्या अनेक डोंगररांगा आहेत. त्यांमध्ये उत्तरेकडून दक्षिणेकडे अनुक्रमे महादेव, कमळगड, वैराटगड, हातगेघर-आरळे, बामणोली-घेरादातेगड, भैरवगड-कांदूर या डोंगररांगा प्रमुख आहेत. त्यांपैकी महाबळेश्वरच्या उत्तरेस आठ किमी.वर सुरू होणारी कमी लांबीची कमळगड ही डोंगररांग असून तिच्यामुळे डावीकडील (उत्तरेकडील) वाळकी व उजवीकडील (दक्षिणेकडील) कृष्णा हे दोन प्रवाह एकमेकांपासून अलग झाले आहेत. वैराटगड ही डोंगररांग महाबळेश्वर पठारापासून सुरू होऊन पूर्वेस गेलेली आहे. या रांगेतूनच वाई-महाबळेश्वर हा घाटरस्ता जातो. वाईपासून आग्नेयेस १० किमी.वर या रांगेतील वैराटगड हा डोंगरी किल्ला आहे. महाबळेश्वरपासून सुरू होऊन वैराटगडरांगेला साधारण समांतर आग्नेय दिशेने विस्तारित झालेली, हातगेघर-आरळे ही डोंगररांग असून तिच्यामुळे कुडाळी व वेण्णा या नद्यांची खोरी वेगळी झाली आहेत. या रांगेत डोंगरी किल्ला नाही. कोयना धरणाच्या शिवाजी सागर जलाशयाच्या पूर्व भागात, उत्तरेस महाबळेश्वरपासून सुरू होऊन दक्षिणेस सुमारे ६४ किमी. अंतरापर्यंत सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेला जवळजवळ समांतर गेलेली, बामणोली-घेरादातेगड ही सह्याद्रीची एक प्रमुख रांग आहे. सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेप्रमाणेच ही रांग उंच, जटिल आहे. या रांगेच्या अगदी दक्षिण भागात घेरादातेगड हे तटबंदीयुक्त शिखर आहे. बामणोली-घेरादातेगड रांगेपासून पूर्वेस व आग्नेयेस मैदानी भागातून सातारा, केळवली-सोनापूर व जळू-वसंतगड या तीन मुख्य सोंडी गेलेल्या आहेत. पैकी सातारा ही सोंड केळघर येथून सुरू होऊन सातारा शहरापासून तशीच पुढे उरमोडी-कृष्णा या नद्यांच्या संगमापर्यंत पसरली आहे. या सोंडेमुळे वेण्णा व उरमोडी या नद्यांची खोरी विभागली गेली आहेत. या रांगेत सातारा शहराजवळ सातारा किंवा अजिंक्यतारा (१,००२ मी.) हा तटबंदीयुक्त किल्ला आहे. केळवली-सोनापूर ही दुसरी सोंड कमी लांबीची व काहीशी विखुरलेली व अनियमित स्वरूपाची आहे. या रांगेतील एका सोंडेवर सज्जनगड (सस.पासून ९०९ मी.) हा किल्ला आहे. जळू-वसंतगड ही तिसरी सोंड केळवलीच्या दक्षिणेस १४ किमी.वर बामणोली-घेरादातेगड रांगेपासून सुरू होऊन दक्षिणेस पाटणपर्यंत गेलेली आहे. पाटणच्या ईशान्येस ३ किमी.वर ही रांग आग्नेयेकडे कराडजवळील कृष्णा-कोयना नद्यांच्या संगमाच्या दिशेने गेली आहे. तिच्या काही भागाने तारळी व केरा नद्यांची खोरी तसेच कृष्णा व तिची उपनदी मांड आणि कोयना खोरे विभागली गेली आहेत. या रांगेच्या अगदी आग्नेय भागात कराडच्या वायव्येस ६ किमी.वर वसंतगड हा किल्ला आहे. जिल्ह्याच्या नैर्ऋत्य व दक्षिण भागात सांगली-सातारा जिल्ह्यांच्या सरहद्दी लगत भैरवगड-कांदूर ही डोंगररांग आहे. तिचा बराचसा भाग सांगली जिल्ह्यात असून, काही फाटे सातारा जिल्ह्यात ईशान्य व पूर्वदिशेत पसरले आहेत. त्यांपैकी कोयना व मोरणा या नद्यांदरम्यानचा गुणवंत गडफाटा, मोरणा-कोळे (वांग) नद्यांच्या दरम्यानचा काहीर-किरपा फाटा आणि कोळे नदी-नांदगाव ओढा यांदरम्यानचा काळेगाव-जखीणवाडी फाटा हे तीन फाटे महत्त्वाचे आहेत.

सातारा जिल्ह्याच्या उत्तर भागातील महादेव डोंगररांगा आणि त्यांचे फाटे विशेष महत्त्वाचे आहेत. मुख्य महादेव रांगेच्या उत्तरेस नीरा नदीचे, तर दक्षिणेस कृष्णा नदीचे खोरे आहे. ही डोंगररांग महाबळेश्वरच्या उत्तरे सुमारे १६ किमी.वर सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेपासून सुरू होऊन संपूर्ण जिल्ह्यात ती पूर्वेस किंवा आग्नेयेस पसरली आहे. या श्रेणीची सुमारे ४८ किमी. अंतरापर्यंत म्हणजे खंबाटकी घाटाच्या पुढे काही अंतरापर्यंतची दिशा पश्चिम-पूर्व अशी आहे. त्यानंतर ती आग्नेयेकडे वळली असून सातारा जिल्ह्याच्या पूर्व सरहद्दीपर्यंत या डोंगररांगांचा विस्तार कमी-अधिक प्रमाणात झालेला आढळतो. तडवळे गावापासून या रांगा अनियमित स्वरूपाच्या आहेत. महादेव डोंगररांगा काही ठिकाणी खंडित झालेल्या असून निरनिराळ्या भागांत त्या वेगवेगळ्या नावांनी परिचित आहेत. पश्चिमेकडे त्यांना गांधार देव डोंगर, मध्यभागी म्हस्कोबाचे डोंगर तर पूर्वेकडे सीताबाईचे डोंगर म्हणून ओळखले जाते. महादेव श्रेणीच्या दक्षिणेकडे गेलेल्या फाट्यांवर जरी अनेक किल्ले असले, तरी तिच्या मुख्य रांगेवर केंजळगड किंवा घेरा-केळंजा अथवा केंजाळा (१,३०१ मी.), ताथवडा (संतोषगड) व वारुगड असे फक्त तीनच किल्ले आहेत. त्यांपैकी घेरा-केंजाळा किल्ला महाबळेश्वरच्या ईशान्येस २२ किमी.वर, ताथवडा किल्ला माण तालुक्यातील दहिवडीपासून वायव्येस ३२ किमी.वर, तर वारुगड दहिवडीच्या उत्तरेस १८ किमी.वर आहे. महादेव श्रेणीत अनेक घाट मार्ग गेलेले आहेत. त्यांपैकी खंबाटकी घाटमार्ग सातार्‍याच्या उत्तरेस ४५ किमी. वर असून त्यातून पुणे-सातारा-बंगलोर हा राष्ट्रीय महामार्ग क्र.४ गेला आहे. खंबाटकीच्या आग्नेयेस १९ किमी.वरील तडवळेजवळ असलेल्या घाटातून वाई-आदर्की व पुणे-सातारा हे दोन रस्ते गेलेले आहेत.

मुख्य महादेव डोंगररांगेपासून चंदन-वंदन, वर्धनगड आणि महिमानगड असे तीन प्रमुख फाटे दक्षिणेस गेलेले आहेत. या डोंगर रांगेने कृष्णा व वसना या नद्यांची खोरी वेगळी झाली असून, चंदन-वंदन हे दोन डोंगरी किल्ले या रांगेच्या साधारण मध्यावर आहेत. वर्धनगड डोंगररांग खटाव तालुक्यातील मोळगावापासून सुरू होऊन दक्षिणेस ८० किमी. पर्यंत सांगली जिल्ह्यातील कृष्णा काठावरील कुंडलपर्यंत गेलेली आहे.

सातारा जिल्ह्यात, विशेषतः वाई, जावळी आणि पाटण तालुक्यांत, मुख्य सह्याद्रीचे आणि शंभू महादेवाच्या डोंगरांचे माथे पूर्वेकडून पश्चिमेकडे ते क्रमाक्रमाने एकामागून एक असे उंच होत गेलेल्या पठारी मालिकांच्या पृष्ठभागावरील किल्ल्यांप्रमाणे दिसतात; कारण ते पृष्ठीय थर खडकाळ तटांमुळे तयार झालेले आहेत. पूर्वेकडून दख्खनच्या पठारी प्रदेशाकडून सह्याद्रीची उंची फार वाटत नाही; परंतु कोकण भागाकडून सह्याद्रीचे कडे ठळकपणे दिसून येतात. काही ठिकाणी या कड्यांचा उतार प्रपाती असून तेथे त्यांची खोली ९०० मी. पेक्षा अधिक आहे. सह्याद्रीच्या डोंगररांगांची उंची पूर्वेस कमी कमी होत गेलेली आहे. महादेव डोंगररांगेचाही उत्तरेकडील नीरा नदीकडील उतार तीव्र असून दक्षिणेकडील कृष्णा खोर्‍यातील उतार त्यामानाने कमी आहे. सह्याद्रीच्या बहुतांश रांगा विदारित स्वरूपाच्या आहेत.

सातारा जिल्ह्यातील मुख्य सह्याद्री रांगेत व तिच्या फाट्यांवर अनेक टेकड्या व डोंगरी किल्ले आहेत. विशेषतः वाई, महाबळेश्वर, जावळी व पाटण तालुक्यातील डोंगराळ, दुर्गम व वनव्याप्त प्रदेश लक्षात घेता त्या परिसरात अनेक डोंगरी किल्ले उभारले आहेत. वाई व खंडाळा तालुक्यांत बालेघर, धामणा, हरळी, कमळगड, केंजळगड, मांढरदेव, पाचगणी, पांडवगड, पिपली, सोनजाई, वागदरा, वंदन, वैराटगड, येरुळी (वेरुळी) या महत्त्वाच्या टेकड्या आहेत. यांपैकी सोनजाई ही सर्वांत कमी उंचीची (१,००२ मीटर), तर येरुळी ही सर्वाधिक उंचीची (१,३८१ मी.) टेकडी आहे. पाचगणी हे प्रसिद्घ थंड हवेचे ठिकाण आहे. वाईपासून पश्चिमेस १६ किमी. वरकमळगड (१,३७५ मी.), वायव्येस १८ किमी.वर केंजळगड (१,३०१ मी.),उत्तरेस ५ किमी. वरपांडवगड (१,२७३ मी.), आग्नेयेस १० किमी.वर वैराटगड (१,२०० मी.) . वरवंदन (१,१७४ मी.) हे डोंगरी किल्ले आहेत.

महाबळेश्वर व जावळी तालुक्यांत महाबळेश्वर, मकरंदगड, प्रतापगड आणि वासोटा ही उंच ठिकाणे असून त्यांपैकी महाबळेश्वर हे थंड हवेचे प्रसिद्घ गिरिस्थान, तर बाकीचे तीन डोंगरी किल्ले आहेत. महाबळेश्वरच्या नैर्ऋत्येस ११ किमी.वर मकरंदगड, दक्षिणेस २६ किमी.वर सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेवर वासोटा (१,१७२ मी.), तर नैर्ऋत्येस १३ किमी.वर इतिहास प्रसिद्घ प्रतापगड (१,०८१ मी.) किल्ला आहे.

सातारा विभागातील प्रमुख टेकड्यांत अजिंक्यतारा, यवतेश्वर, सज्जनगड, पेटोवा, घाटाई, पाटेश्वर आणि शूळपाणी यांचा समावेश होतो. अजिंक्यतारा किल्ल्याच्या पायथ्याशीच सातारा शहर आहे. सातार्‍यापासून नैर्ऋत्येस सुमारे १० किमी.वर सज्जनगड (परळी-सज्जनगड) किल्ला आहे. कोरेगाव तालुक्यात हर्णेश्वर, चवणेश्वर, जरंडा, नांदगिरी आणि चंदन या पाचटेकड्या आहेत. त्यांपैकी नांदगिरी, चंदन व जरंडा हे डोंगरी किल्ले असून ते सातार्‍यापासून अनुक्रमे ईशान्येस १९ किमी., उत्तरेस २४ किमी. व पूर्वेस १३ किमी. अंतरावर आहेत. पाटणच्या परिसरात चांदली, दातेगड, गुणवंतगड (मोरगिरी), भैरवगड व जंगली-जयगड या प्रमुख पाच टेकड्या असून त्यांपैकी चांदली वगळता उर्वरित चार टेकड्यांवर तटबंदी आहे.

कराड परिसरात आगाशिव, पाल, सदाशिवगड व वसंतगड या चार टेकड्या आहेत. कराडच्या नैर्ऋत्येस सुमारे १० किमी.वर असलेल्या आगाशिव टेकडीचा माथा टोकदार असून तेथील खडकांत काही बौद्घ लेणी आहेत. पाल खेड्यापासून आग्नेयेस तीन किमी.वर पाल नावाची घुमटाकार टेकडी आहे. कराडच्या पूर्वेस पाच किमी.वर शिवाजी महाराजांनी बांधून घेतलेला सदाशिवगड हा डोंगरीकिल्ला आहे. वर्धनगड श्रेणीच्या पश्चिमेकडील एका फाट्याच्या टोकावर हा किल्ला आहे. कराडच्या वायव्येस सहा किमी.वर वसंतगड आहे.

माण तालुक्यात वारुगड, खोकडा, शिखर-शिंगणापूर, ताथवडा (संतोषगड), जिरे-पठार, कुळकजाई आणि महिमानगड या प्रमुख टेकड्या आहेत. त्यांपैकी वारुगड, ताथवडा व महिमानगड टेकड्यांवर गडाची तटबंदी आहे. दहिवडीच्या ईशान्येस २१ किमी.वर शिखर-शिंगणापूर टेकडी असून तिच्या मध्यावर शिंगणापूर खेडे व महादेवाचे मंदिर आहे. खटाव तालुक्यात सोलकनाथ, भापशाह, वर्धनगड आणि भूषण गड्या चार टेकड्या आहेत. वडूजच्या उत्तरेस २९ किमी.वर सोलकनाथ टेकडी असून त्यात येरळा नदी उगम पावते. वडूजच्या पश्चिमेस २२ किमी.वर वर्धनगड आहे. या गडाची टेकडी महादेव श्रेणीचाच एक भाग असून तिचा माथा गोलाकार आहे. टेकडीच्या दक्षिणेकडून सातारा–पंढरपूर रस्ता जातो. वडूजच्या नैर्ऋत्येस १८ किमी. वर सपाट माथ्याचा, पण प्रपाती उताराचा खडकाळ भूषणगड किल्ला आहे.

सह्याद्रीत काही ठिकाणी खिंडी किंवा ग्रीवा आढळतात. त्यातून घाटमार्ग काढलेले आहेत. वाहतुकीच्या दृष्टीने जिल्ह्यातील काही घाट महत्त्वाचे ठरले आहेत. खंबाटकी (पुणे–बंगलोर महामार्ग), पसरणी (वाई–महाबळेश्वर), आंबेनळी व पारघाट (महाबळेश्वर–महाड), कुंभार्ली (कराड–पाटण–चिपळूण) हातलोट आणि वासोळ्याच्या दक्षिणेस असलेला उत्तर तिवरा घाट हे जिल्ह्यातील प्रमुख घाट आहेत.

जिल्ह्यातील जमिनीच्या प्रतवारीत प्रादेशिक भिन्नता आढळते. महाबळेश्वर तालुक्यात तसेच वाई, जावळी व पाटण तालुक्यांच्या पश्चिम भागात जांभी मृदा आढळते. डोंगर उतारावरील मृदेच्या थराची जाडी कमी आहे; परंतु पावसामुळे डोंगराळ भागातून वाहत आलेल्या वनस्पतीजन्य पालापाचोळ्यामुळे व गाळामुळे नैसर्गिक अथवा कृत्रिम रीत्या तयार केलेल्या खाचरांमध्ये सुपीक मृदा तयार झाल्या आहेत. कृष्णा, वेण्णा, कुडाळी, कोयनाव केरा नद्यांच्या खोर्‍यात गाळाच्या सततच्या संचयनामुळे जाड थर असलेल्या सुपीक मृदा आहेत. जिल्ह्याच्या मध्य भागात गाळाची तसेच बेसाल्ट खडकापासून तयार झालेली काळी मृदा आढळते. कृष्णा खोर्‍यातील मृदा ही दख्खनच्या पठारावरील विशेष सुपीक मृदा समजली जाते. त्यांपैकी सातारा व कराड तालुक्यांतील कृष्णा काठच्या जमिनी अत्यंत सुपीक आहेत. नीरा व तिच्या उपनद्यांच्या खोर्‍यातील मृदा चांगल्या प्रतीची आहे. खंडाळा, फलटण व खटाव तालुक्यांच्या डोंगरी परिसरातील मृदा हलकी व खडकाळ आहे. माण तालुक्यातील जमिनीची प्रत अत्यंत निकृष्ट आहे. ओढे, नाले यांच्या दरम्यान माळरानाचे पट्टे आढळतात.
नद्या

सातारा जिल्हा हे प्रामुख्याने कृष्णा नदीचे जलवाहन क्षेत्र असून येथे कृष्णा, येरळा, माणगंगा, नीरा ही प्रमुख चार नदीखोरी आहेत. क्षेत्र महाबळेश्वर येथे कृष्णा, वेण्णा, कोयना, गायत्री व सावित्री या नद्यांचे उगम-झरे दाखविले आहेत. या नद्या महाबळेश्वरपासून वेगवेगळ्या दिशांना वाहत जातात. कृष्णाही जिल्ह्यातील मुख्य नदी आहे. महाबळेश्वर येथील उगमानंतर वाई, सातारा, कोरेगाव व कराड या तालुक्यांतून, १६० किमी. अंतर वाहत जाऊन ती सांगली जिल्ह्यात प्रवेश करते. वाई व कराड ही नगरे या नदीच्या काठावर आहेत. कृष्णा नदीच्या पाणलोट क्षेत्राव्यतिरिक्त कुडाळी, वेण्णा, उरमोडी, तारळी व कोयना ह्या उजवीकडील आणि वसना व येरळा ह्या डावीकडील उपनद्यांच्या पाणलोट क्षेत्रांचा कृष्णानदीच्या बृहत् पाणलोट क्षेत्रात समावेश होतो. कुडाळी ही कृष्णेची एक लहानशी उपनदी जावळी व वाई तालुक्यांतून वाहते. महाबळेश्वर येथेच उगम पावणारी वेण्णा नदी सातार्‍याजवळील माहुली येथे कृष्णा नदीला मिळते. जावळी व सातारा तालुक्यांतून वाहणारी उरमोडी नदी वेणेगाव येथे कृष्णेला मिळते. पाटण व कराड तालुक्यांतून वाहणारी तारळी नदी उंब्रजजवळ कृष्णेला मिळते. कृष्णा नदीवर वाई तालुक्यात धोम गावाजवळ धोम धरण बांधण्यात आलेले आहे.

कोयना ही कृष्णेची जिल्ह्यातील सर्वांत मोठी उपनदी आहे. महाबळेश्वर येथील उगमानंतर जावळी व पाटण तालुक्यांतून दक्षिणेस हेळवाकपर्यंत ती वाहत जाते. त्यानंतर ती पूर्ववाहिनी होते व कराड शहराजवळ कृष्णेला मिळते. हे संगमस्थान प्रीतिसंगम म्हणून प्रसिद्घ आहे. कोयना नदीवरील कोयना धरण वीजनिर्मितीसाठी विशेष प्रसिद्घ आहे. सातारा जिल्ह्याच्या उत्तर सरहद्दीवरून वाहणारी नीरा नदी पुणे जिल्ह्याच्या भोर तालुक्यात सह्याद्रीच्या डोंगररांगांत उगम पावते. खंडाळा व फलटण तालुक्यांतून वाहत जाऊन पुढे ती सोलापूर जिल्ह्यात प्रवेश करते. माणगंगा ही भीमा नदीची उपनदी माण तालुक्याच्या वायव्य भागात उगम पावून आग्नेय दिशेस वाहत जाते व पुढे सांगली जिल्ह्यात प्रवेश करते. म्हस्कोबाच्या डोंगराळ भागात उगम पावणारी येरळा नदी कोरेगाव व खटाव या तालुक्यांतून वाहत जाऊन पुढे सांगली जिल्ह्यात प्रवेश करते.
प्रीतिसंगम

कर्‍हाड येथे कृष्णा-कोयना नद्यांचा संगम झाला आहे. या ठिकाणास प्रीतिसंगम म्हटले जाते. येथे कृष्णामाईचे मंदिर आहे. कर्‍हाडचे नाव यशवंतराव चव्हाण यांनी भारतात प्रसिद्ध केले. कर्‍हाडच्या (सातारा जिल्ह्याच्याही) शैक्षणिक, आर्थिक व सांस्कृतिक प्रगतीत यशवंतराव चव्हाण यांचा मोठा वाटा आहे. सातारा जिल्ह्याचे सुपुत्र असणार्‍या यशवंतरावांची केंद्रीय मंत्रिपदाची व महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्रिपदाची कारकीर्द गाजली, यशस्वी ठरली. ज्यांच्याकडे सांस्कृतिक जाण होती, विकासात्मक दूरदृष्टी होती अशा यशवंतराव चव्हाण यांची समाधी प्रीतिसंगमावर आहे.
हवामान

जिल्ह्याचे हवामान उष्ण व कोरडे आहे. जिल्ह्याचा पश्चिम भाग डोंगराळ व वनाच्छादित असल्याने तेथील हवामान थंड व आल्हाददायक आहे. याच भागात महाबळेश्वर, पाचगणी ही थंड हवेची ठिकाणे आहेत. जिल्ह्याचे वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान १३५ सेंमी. असून जून ते सप्टेंबर या कालावधीत नैऋर्त्य मोसमी वार्‍यांपासून वर्षातील सर्वाधिक पाऊस पडतो. पावसाचे वितरण बरेच असमान आहे. महाबळेश्वर येथील वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान सुमारे ६२५ सेंमी. असून खटाव, माण यांसारख्या पूर्वेकडील तालुक्यांत ते सुमारे ६० सेंमी.पेक्षाही कमी आहे. पश्चिमेकडील महाबळेश्वर, जावळी व पाटण हे तालुके अधिक पावसाचे आहेत.
वनस्पती व प्राणी

सातारा जिल्ह्यातील १,५२४ चौ. किमी. क्षेत्र वनांखाली असून त्यांपैकी १,३६९ चौ. किमी. राखीव, ४८ चौ. किमी. संरक्षित व १०७ चौ. किमी. क्षेत्र अवर्गीकृत वनांखाली आहे. महाबळेश्वर, जावळी व पाटण तालुक्यांत तसेच वाई तालुक्याच्या पश्चिम भागात ही वने एकवटलेली आहेत. सह्याद्रीच्या उतारावर सदाहरित वने, तर सह्याद्रीच्या पायथ्याशी मिश्रवने आहेत. कोयना खोर्‍यात व जावळी तालुक्यात सुमारे ४२४ चौ. किमी. क्षेत्रावर कोयना अभयारण्य आहे. या अभयारण्यात व एकूणच जिल्ह्यातील दाट वनांमध्ये बिबट्या, गवा, रानडुक्कर, अस्वल, सांबर इ. प्राणी आहेत. मायणी तलावाच्या परिसरात पक्ष्यांसाठी राखीव असलेले अभयारण्य विकसित करण्यात आले आहे.

कोयना नदीचे खोरे व कोयना धरणाचा परिसर, महाबळेश्वर, पाचगणी व पाटण परिसरात असलेली वनसंपदा, त्याच्या माध्यमातून होऊ घातलेला व्याघ प्रकल्प, कास, बामणोली, तापोळा परिसर आणि त्या भागात आढळणार्‍या औषधी वनस्पती या सर्व सातारा जिल्ह्याच्या वैभवाच्या बाबी आहेत. जगभरातील जैव विविधता असलेल्या स्थळांना मानवाकडून धोका आहे. त्यात पश्चिम घाटातील विविध स्थळांबरोबरच सातारा जिल्ह्यातील सह्याद्रीचाही समावेश होतो. येथील धोक्यात येत असलेली पर्यावरणीय परिसंस्था जपणे महत्त्वाचे आहे. जिल्ह्यातील जैव विविधतेने नटलेला हा भाग पर्यावरण दृष्ट्या संवेदनशील परिसर (इको सेन्सेटिव्ह झोन) होणे ही काळाची गरज आहे.पश्चिम घाटातील विविध स्थळांचा ‘जागतिक वारसा स्थळांत’ (वर्ल्ड हेरिटेज साइट) समावेश होण्यासाठी भारताच्या केंद्रीयवन आणि पर्यावरण मंत्रालयाने याबाबतचा प्रस्ताव ‘दि युनायटेड नेशन्स एज्युकेशनल ॲन्ड कल्चरल ऑर्गनायझेशन’ला (युनेस्को) पाठविला होता. त्या पार्श्वभूमीवर युनेस्कोच्या द्विसदस्यीय तज्ज्ञ पथकाने पश्चिम घाटातील जवळपास ३५ स्थळांना भेट दिली. याचाच एक भाग म्हणून सातारा जिल्ह्यातील पुष्प पठार म्हणून नावलौकिक मिळालेले कास पठार, कोयना वन्य जीव अभयारण्य, चांदोली राष्ट्रीय उद्यान या स्थळांची डॉ.स्ट्राहम व डॉ. फर्ज या युनेस्कोच्या सदस्यांनी ऑक्टोबर २०१० मध्ये पाहणी केली. युनेस्कोच्या मंजुरीमुळे (२०१२) सातारा जिल्ह्यातील कोयना अभयारण्य, कासपठार, चांदोली राष्ट्रीय उद्यान या परिसरातील वैशिष्ट्यपूर्ण औषधी व दुर्मी ळ वनस्पती, जंगली व सरपटणारे प्राणी, कीटक आदींचे अधिक शास्त्रीय पद्घतीने संरक्षण-संवर्धन करणे शक्य होणार आहे. नैसर्गिक वारसा जपण्याबरोबरच जागतिक पर्यटकांचे लक्ष वेधल्याने निसर्गपूरक पर्यटनास चालना मिळू शकेल.
इतिहास

अश्मयुगीन व ताम्र-पाषाणयुगीन काही लघु-अश्म हत्यारे व मृत्पात्रे कृष्णा-कोयना नदीखोर्‍यात आढळली. त्यांवरून या जिल्ह्यात प्रागैतिहासिक काळात मानवी वस्ती होती; मात्र जिल्ह्यात विस्तृत उत्खनन व शास्त्रीय दृष्ट्या अन्वेषण झालेले नाही. सातवाहनांची सत्ता या प्रदेशावर इ.स.पू. सुमारे २०० ते इ. स.३०० या काळात होती. तत्कालीन वरवंटे, जाती, खापरे इत्यादी अवशेष वाईच्या किवरा ओढ्याच्या परिसरात आढळले आहेत. तसेच या काळात काही हीनयान बौद्घलेणी कराड-वाई (लोहारे) येथे खोदली गेली असून शिरवळ, कुंडल, भोसे, माळेवाडी आदी ठिकाणी त्याकाळी गुंफा खोदल्या होत्या. भारहूत (मध्यप्रदेश) स्तूपाच्या अभिलेखात करहाटक (कराड) येथील यात्रेकरूंनी अनुदान दिल्याचा उल्लेख आढळतो. सातवाहनांनंतर चौथ्या शतकात हा प्रदेश पूर्वकालीन राष्ट्रकूटांच्या अंमलाखाली होता. त्या वंशाचा मूळ पुरुष मानांक (कार. इ. स. ३५०–७५) याने आपल्या नावे मानपूरनामक नगर स्थापून तेथे आपली राजधानी केली होती; हे मानपूर म्हणजेच सातारा जिल्ह्यातील माण असावे. या वंशाच्या अंमलाखालचा प्रदेश प्राचीन कुंतल देशात अंतर्भूत होत असल्याने येथील राजास कुन्तलेश्वर किंवा कुंतलाधिपती म्हणत. कुंतल देशात कृष्णवर्णा किंवा कृष्णा नदीकाठच्या प्रदेशाचा अंतर्भाव होत असे. ‘करहाटक ४०००’ या प्रदेशाचा कुंतल देशात समावेश होता. या राजांना उत्तरेतील गुप्तसम्राटांचा पाठिंबा होता. राजशेखर, भोज, क्षेमेंद्र इ. संस्कृत ग्रंथकारांनी उल्लेखिलेल्या परंपरेप्रमाणे गुप्तराजा दुसरा चंद्रगुप्त-विक्रमादित्य याने स्वकालीन राष्ट्रकूट राजाच्या म्हणजे मानांकाचा पुत्र देवराजच्या दरबारात कविकुलगुरू कालिदास याला आपला दूत म्हणून पाठविले होते. नंतर या घराण्याचे विदर्भातील वाकाटकांशी विवाहसंबंध झाले आणि पुढे ते त्यांचे सामंत झाले. या काळात उदयास आलेल्या विष्णुकुंडिन वंशातील दुसरा माधव वर्मा (सहावे-सातवे शतक) याच्या खानापूर ताम्र पटात रेठ्ठूरक (रेठरे बुद्रुक) या गावचा उल्लेख असून त्याच्या स्तंभाच्या निर्देशात राजमाची, शेणोली, कोला व मलखेट या गामांचा उल्लेख आहे. शिवाय दानपत्रातील बेलवाटिका व वठ्ठरिका म्हणजे अनुक्रमे बेलवंडे व वाठार हेही स्पष्ट आहे. यावरून काही काळ या वंशाचा या प्रदेशावर अंमल असावा. चालुक्य दुसरा पुलकेशीने हे राज्य खालसा करून (६३१) तिथे आपलाभाऊ विष्णुवर्धन याची काही काळ नियुक्ती केली. बादामीच्या चालुक्यांच्या पतनानंतरचा या प्रदेशाचा इतिहास सुस्पष्ट नाही; तथापि तो नंतरच्या राष्ट्रकूट (७५३–९७५) घराण्याच्या साम्राज्यात अंतर्भूत झाला असावा आणि त्यांनी त्यावर एखाद्या सामंताची नेमणूक केली असावी.या काळातील त्यांची राजधानी सातारा जिल्ह्यातील कराड येथे असावी. कर्नाटकातील उत्तरकालीन सिंदराजे आपल्याले खात स्वतःचा ‘करहाटपूर वराधिश्वेर’ असा निर्देश करतात, यावरून ते मूळचे करहाटचे होते, हे निश्चित. कर्नाटकातील काही सिंदराजांच्या लेखांत ते मूळचे करहाटकचे होते, असे उल्लेख येतात. यावरून सिंदनृपती आदित्यवर्मा याची राजधानी करहाटकच असावी असे वाटते. नंतर शिलाहार द्वितीय जतिग याने तो प्रदेश जिंकून करहाटक येथे आपली राजधानी केली असावी. या शाखेचा पहिला ज्ञात लेख मारसिंहाचा (१०५८) मिरज ताम्रपट होय. मारसिंह (कार. १०५०–७५) याच्या ताम्र पटात द्वितीय जतिगाचा मुलगा व उत्तराधिकारी गोंक याचे वर्णन असून तो करहाटक, कुण्डी, मिरिज देश यांचा अधिपती असल्याचा उल्लेख आहे. गोंकानंतर त्याचा मुलगा मारसिंह गादीवर आला. त्यावरून शिलाहारांची आरंभीची राजधानी करहाटक असावी. शिलाहारवंशी राजकन्या चंद्रलेखा हिच्या चालुक्य राजा सहाव्या विक्रमादित्याबरोबरच्या करहाटक येथील स्वयंवराचे वर्णन बिल्हणाच्या विक्रमांकदेवचरितात आहे. तिच्या पित्याचे नाव करहाटपती असे त्यात आले आहे. राजा मारसिंह हा तिचा पिता असावा. या शाही विवाहानंतर शिलाहारांनी आपली राजधानी करहाटकहून कोल्हापुरास हलविली असे दिसते; तथापि करहाटक येथे चालुक्य राजपुत्र मल्लिकार्जुन (चंद्रलेखेचा पुत्र) आणि सहाव्या विक्रमादित्याचा मांडलिक जोगम हे काही वर्षे राज्य करीत होते, असे कोरीव लेखांत उल्लेख आढळतात. कोल्हापूर व त्याच्या आसमंतात सापडलेल्या अनेक कोरीव लेखांत व वाङ्‌मयातही त्यांचा उल्लेख ‘करहाटाधिपती’ असाच आढळतो. शिलाहार वंशातील दुसरा भोज (कार. ११७५–१२१२) हा शेवटचा व श्रेष्ठ राजा होय. त्याने सातारा जिल्ह्यात १०–१२ किल्ले बांधले. त्यांपैकी सप्तर्षी (सातारा किंवा अजिंक्यतारा), चंदन-वंदन वगैरे काही प्रसिद्घ किल्ले होत. यादव राजा सिंघण (कार. १२१०–४६) याने भोजाचा पराभव केला. त्यानंतर हा प्रदेश यादवांच्या आधिपत्याखाली आला. या काळातील कोरीव लेखांत या प्रदेशाविषयी उल्लेख नाहीत. मात्र यादव वास्तुशिल्प शैलीतील मंदिरे फलटण (जबरेश्वर), परळी (शिवमंदिर व वीरगळ), कातरखटाव (कातरेश्वर), देऊर (विठ्ठल-रुक्मिणी), खटाव (नागनाथ), किकली (भैरवनाथ), शिंगणापूर (महादेव) इ. ठिकाणी आहेत. यांपैकी किकलीच्या भैरवनाथ मंदिरासमोर एक अस्पष्ट कोरीव लेख असून त्यातील ‘सिंघणदेव’ ही पुसट अक्षरे यादव वंशाच्या आधिपत्याचा निर्देश दर्शवितात यादवांच्या पतनानंतर (१३१८) दक्षिण हिंदुस्थानात राजकीय अनागोंदी होती. बहमनी सत्तेखाली (१३४७–१५३८) गुलबर्गा तरफाचा सातारा भाग होता. कोकण भाग वगळता अन्य प्रदेश बहमनी साम्राज्यात होता. मुहंदशाह बहमनी (कार. १३५८–७५) याने खुद्द सातारा किल्ल्याची डागडुजी करून परिसरात अनेक किल्ले बांधून संरक्षण व्यवस्था भक्कम केली. यानंतर हुमायूनशाह जालीम (कार. १४५८–६१), निजामुद्दीन (कार. १४६१–६३) आणि तिसरा मुहंदशाह (कार. १४६३–८२) हे सुलतान झाले. या काळात वाई व माण ही दोन प्रमुख लष्करी ठाणी होती. बहमनी सत्तेच्या विभाजनानंतर हा प्रदेश आदिलशाही अंमलाखाली आला. याकाळात जावळीचे चंद्रराव मोरे, फलटणचे राव नाईक निंबाळकर, मलवडीचे झुंझारराव घाटगे, म्हसवडचे माने आदी मातब्बर मराठा मांडलिक घराणी वंशपरंपरेने आपल्या जहागिरीच्या ठिकाणी कार्यरत होती. त्यांच्या जीवावरच आदिलशाही सत्ता कोकणात स्थिरावली आणि पश्चिम महाराष्ट्रात त्यांनी आपली सत्ता दृढतर केली. याचकाळात शिवाजी महाराजांनी जावळी व परिसर पादाक्रांत करून (१६५६) रायरी (रायगड) घेतला आणि पुढे अफजलखानाचा निःपात करून (१६५९) वाई देश जिंकला. शिवाजी महाराजांच्या निधनापर्यंत व नंतरही किरकोळ अपवाद सोडता सातारा किल्ला व त्याचा परिसर मराठ्यांच्या अंमलाखाली होता. पुढे राजारामांनी सातारा ही मराठ्यां ची राजधानी केली. औरंगजेबाने सातारा-परळी किल्ल्यांसह बराच भाग मोगल सत्तेखाली आणला (१६९९). त्याच्या मृत्युनंतर (१७०७) तो शाहूंच्या अखत्यारीत आला आणि सातारा संस्थानची निर्मिती झाली. प्रतापसिंह भोसले (कार. १८०८–३९) यांच्या कारकीर्दीत सातारा शहर व जिल्ह्यात अनेक सुधारणा झाल्या. हा प्रदेश पेशवाईच्या अस्तापर्यंत (१८१८) मराठी सत्तेखाली होता; पुढे सुरूवातीस बिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचे त्यावर वर्चस्व होते (१८५८) नंतर तो अव्वल इंग्रजी अंमलाखाली भारत स्वतंत्र होईपर्यंत होता .

(१९४७).स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठीच्या वेगवेगळ्या आंदोलनांत जिल्ह्यातील असंख्य कार्यकर्त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला होता. शिरोड्याच्या आंदोलनात जिल्ह्यातील अनेक सत्याग्रही सामील झाले होते. काँग्रे स समितीने ‘छोडो भारत’चा ठराव मंजूर केला. त्याच दिवशी मुंबईतच सातारकरांच्या भूमिगत कारवायाचा प्रारंभ झाला. भूमिगत झाल्याने बहुसंख्य आंदोलक अटक टाळू शकले, त्यामुळे या जिल्ह्यातील आंदोलन दीर्घकाळ टिकून राहिले. गनिमी काव्याच्या युद्घतंत्राचा येथे उपयोग करण्यात आला. नाना पाटील, यशवंतराव चव्हाण, किसनवीर, वसंतदादा पाटील, बाबुराव चरणकर, बरडे मास्तर, बाबुराव पाटणकर इत्यादींचे नेतृत्व या आंदोलनाला लाभले होते. नाना पाटील यांनी प्रतिसरकारची (पत्री सरकारची) योजना आखली. महाराष्ट्रातील भूमिगत आंदोलनांचे सर्वांत दैदीप्यमान शिखर म्हणजे सातार्‍याचे प्रतिसरकार होय. स्वातंत्र्योत्तर काळात औंध, फलटणबरोबरच सांगली, मिरज, जत ही संस्थानेही सातारा जिल्ह्यातच समाविष्ट करण्यात आली. परिणामी सातारा जिल्हा आकारमानाने मोठा होऊन प्रशासकीय दृष्ट्या गैरसोयीचा बनला. त्यामुळे १ ऑगस्ट १९४९ रोजी तत्कालीन सातारा जिल्ह्याचे विभाजन करून उत्तर सातारा आणि दक्षिण सातारा असे दोन जिल्हे निर्माण करण्यात आले. १९६० मध्ये तत्कालीन दक्षिण सातारा जिल्ह्याचे रूपांतर सांगली जिल्ह्यात, तर उत्तर सातारा जिल्ह्याचे रूपांतर सातारा जिल्ह्यात करण्यात आले.* फलटण येथे महाराष्ट्रातील सुप्रसिद्ध वक्ते प्राचार्य शिवाजीराव भोसले गेली अनेक वर्षे वास्तव्यास आहेत. आपल्या ओघवत्या वाणीने, वैशिष्ट्यपूर्ण अशा वक्तृत्वशैलीच्या माध्यमातून प्राचार्य शिवाजीराव भोसले यांनी स्वामी विवेकानंद, योगी अरविंद, श्रीरामकृष्ण परमहंस या व्यक्तिमत्त्वांचे एक निराळेच दर्शन महाराष्ट्राला घडवले आहे.

ऑलिंपिकमध्ये वैयक्तिक क्रीडा प्रकारात भारताला पहिले पदक मिळवून देणारे श्री. खाशाबा जाधव हे कर्‍हाड तालुक्यातील गोळेश्र्वर या गावचे होते. श्री. जाधव यांनी १९५२ च्या हेलसिंकी ऑलिंपिकमध्ये कुस्ती या खेळात कांस्य पदक मिळविले होते. यांचे शालेय शिक्षण कर्‍हाडमध्ये झाले होते. ऑलिंपिकला जाण्यासाठी कर्‍हाडमधील लोकांनी त्यांना मोठ्या प्रमाणावर सहकार्य केले होते.

ज्येष्ठ लोककलावंत शाहीर साबळे व महाराष्ट्रातील प्रमुख उद्योजक श्री. बी.जी. शिर्के यांचा जन्म जिल्ह्यातील वाई तालुक्यातील पसरणी या गावचा. आपापल्या क्षेत्रात उच्च शिखर गाठल्यानंतरही या दोहोंनी आपल्या गावाशी संपर्क ठेवलेला आहे.

https://indianinfopedia.wordpress.com/2019/05/13/%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%A2%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0/

मध्यप्रदेश मधील विदिशा मधील उदयगिरी मधील गुहा मध्ये 3 ऱ्या शतकात काढलेल्या मूर्तीचा आणि पंढरपूर विठोबा मूर्तीत प्रचंड साम्य आहे. इतिहासकार अजुन संशोधन करत आहे.

वारकरी संप्रदायाहा संप्रदाय नेमका केव्हा उगम पावला, हे सांगता येत नाही.

सोलापूर गॅझेट मध्ये जी माहिती पंढरपूर व वारकरी यासंबंधानें प्रसिध्द केली आहे तींत या पंथास तेराव्या शतकाच्या शेवटीं होऊन गेलेले संत ज्ञानेश्वर यानीं आरंभ केला असें जें लिहाले आहे, तें चुकीचें आहे. पण तरीसुद्धा वारिविषयीक ही पहिली सूचक लिखाण आहे.

संत बहिणाबाईनी (१६२८-१७००) 'संतकृपा जाली । इमारत फळा आली' ह्या आपल्या प्रसिद्ध अभंगात म्हटले आहे,. कदाचित् हें विधान बहिणाबाईचा म्हणून एक अभंग प्रसिध्द आहे त्यावरुन केलेलें असेल-

* संत कृपा झाली । इमारत फळा आली ॥१॥
ज्ञानदेवें रचिला पाया । रचियेलें देवालया ॥२॥
नामा तयाचा किंकर । तेणें केला हा विस्तार ॥३॥
जनार्दन एकनाथ । ध्वज उभारिला भागवत ॥४॥
भजन करा सावकाश । तुका झालासे कळस ॥५॥

या अभंगांत बहिणाबाईंनें वारकरी मंदिराच्या वाढीचा इतिहास फारच सुंदर रीतीनें वर्णन केला आहे. परंतु त्यांतील 'रचिला पाया' याचा अर्थ त्यांनींच सुरुवात केला असा नव्हे. श्रीतुकाराममहाराज यांनीं श्रीज्ञानदेव यांची योग्यता व कार्य हीं ज्या अभंगांत वर्णिलेली आहेत, त्यांत ते म्हणतात:-
'जयानें घातली मुक्तीची गवांदी । मेळविली मांदी वैष्णवांची ॥ (श्रीतुकाराम ३८४१ स.सं.था)

आणि हेंच वस्तुस्थितीस धरुन आहे. श्रीज्ञानदेव यांच्या कालाच्याहि पूर्वी वारकरी भक्त होते.पंढरपूरची वारी ही संत ज्ञानेश्वर यांची आधीही चालू होती, असे दिसते. ज्ञानेश्वरांचे वडील बरीच वर्षे पंढरीची वारी करीत असत, असे म्हटले जाते. पंढरपूर येथे विठ्ठलाचे देवस्थान केव्हापासून अस्तित्वात आले ह्याचा निश्चित कोणालाच माहिती नाही , तर ती बाब वारकरी सप्रंदायाच्या आरंभाचा काल निश्चित करण्यास साहाय्यभूत होऊ शकेल.

त्यामुळे वारीची सुरुवात आणि पंढरपूर ची प्रसिद्ध अशी मूर्ती यांची सांगड घातली पाहिजे.

1) पांडुरंगाची कथा ही पद्मपुराणांत आहे. परंतु तेथें तिथे आपण नक्की वर्ष सांगू शकत नाही. शिवाय हे कधी लिहले आणि त्यामध्ये नवीन addition वेळेनुसार शतकी नी शतके चालू राहिल.पांडुरंग शटक स्त्रोत्र याची शंकराचार्य यांनी याची निर्मिती केली ती आठव्या शतकात. संत नामदेव नुसार संत ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत वारी करायचे दाखले आहेत.

2)युगे अठ्ठावीस उभा अशी जी संतांनी शिकवण दिली आहे त्रम्यात सुद्धा 28 युगे quantify करणे विज्ञाननिष्ठ लोकांना चालणार नाही.

3)मंदिरात असलेल्या तीन शिलालेख शके ११३१, शके११५९आणि शके ११९५ च उल्लेख आहे.

४)चौथा पुरावा अजुन इतिहासकार मान्य करत नाही . मालूतारण' नामक ग्रंथाचा पुरावा. याची ग्वाही झाल्यास श्रीपांडुरंग मूर्तीचा शालीवाहन शके ४१५ पासून इतिहास सांपडतो, असें सिद्ध होईल. नरहरी धुंडिराज मालू यांनी लिहिले आहे की शालिवाहन राजाने जंगल कापून पंढरपूर ची स्थापना केली आणि मूर्ती बसवली. त्यावेळीीरामचंद्र सोनार या कडे शहराचा आधीकर होता. हा पुरावा मनाला तर याची उत्पती पहिल्या शतकात झाली अस म्हणून शकतो. पण याला इतिहासाचा आधार नाही कोणताही पुरावा नाही. अनेक इतिहासकार नी हला मान्यता दिली नाही.

[1]

संबंधित

तुम्ही कधी पंढरपूर येथील 'संत कैकाडी महाराज मठ' या धार्मिक पर्यटनस्थळाला भेट दिली आहे का? काय अनुभव सांगाल?

कुठल्याही एका देवाची अथवा महाराजांची प्रामुख्याने उपासना करणारे मठ असतात. कैकाडी महाराजांचा मठ त्या परंपरेला अपवाद आहे. कैकाडी महाराजांनी अनेक वर्षे जमिनीला पाठ न लावता ध्यानसाधना केली. त्यानंतर जेव्हा त्यांचा भक्तगण वाढू लागला आणि गुरूंना काय देऊ असे विचारू लागला तेव्हा त्यांनी भक्तांना नामजप लेखन देण्याचा आग्रह केला. त्यातही विशिष्ट नाम असा आग्रह नव्हता. त्यांनी ज्याचे जे उपासना दैवत त्याचे नाम त्याने लिहावे व तो जपसंग्रह महाराजांना द्यावा असे सुचवले. अशा प्रकारे, सहस्र कोटी नामजप त्यांच्याकडे संकलित झाला असे सांगतात.

त्या नामजपाचे मंदिर उभारावे अशी इच्छा कैकाडी महाराजांनी त्यांचे धाकटे बंधू तुकारामकाका महाराज यांच्याकडे व्यक्त केली. तुकारामकाकांच्या कल्पनेतून तो वेगळ्या प्रकारचा मठ पंढरपुरात उभा राहिला. मठाचे बांधकाम जवळ जवळ आठ वर्षे चालले. चक्रव्युहासारखा प्रदक्षिणा मार्ग व उजव्या बाजूला विविध पुतळे अशी चार मजली रचना मठाची आहे. एकदा मठात प्रवेश केला, की मध्येच ती प्रदक्षिणा सोडता येत नाही. सर्व दालने बघून झाली, की बाहेर पडता येते. त्‍यामुळे प्रदक्षिणेचा अवधी काही तासांवर जातो. प्रदक्षिणा किंवा दालनफेरी अगदी जलद करायची म्हटली तरी पस्तीस ते पंचेचाळीस मिनिटे लागतात.

दालनांची सुरुवात मातृपूजेने होते. म्हणजे श्रीराम, परशुराम यांच्या मातांपासून. शिवाजी महाराज व महात्मा गांधी यांच्या मातांच्या प्रतिमा त्या दालनात आहेत. रामायण, महाभारत, पुराणे, ऋषिमुनी ते भारताच्या स्वातंत्र्य इतिहासातील नेते या सर्वांना मठात स्थान आहे. इतकेच नव्हे तर ‘युनो’ची संसदही त्या दालनात आहे! नेहरू, पटेल, गांधी, सावरकर, इंदिरा गांधी यांच्या सोबतीने भीम-अर्जुन, आदिमानव, पुराणातील प्रसंग, वेद यांच्याही प्रतिमा मठात आहेत.

दालनांची रचना अशी आहे, की प्रेक्षकाला सर्वकाळ उभे राहूनच रांगेतून सरकावे लागते. कोठे कोठे बैठक व्यवस्था आहे, पण त्या निमित्ताने आलेल्या प्रेक्षकांनी काही काळ तरी बाकीचे विचार सोडून महात्मा-विभूती यांच्या प्रतिमा पाहत राहवे व प्रदक्षिणा पूर्ण करावी असा संयोजकांचा प्रयत्न आहे. प्रदक्षिणेच्‍या मार्गात अनेक प्रवेशद्वारे आहेत. उदाहरणार्थ, प्रदक्षिणेचा मार्ग कधी आगगाडीतून जातो, कधी तो गायीच्‍या पोटातून अथवा गरुडाच्‍या छातीतून बाहेर पडतो. अशी अनेक आकर्षणे प्रदक्षिणा मार्गात आढळतात.

कैकाडी महाराजांचे पुतणे श्री रामदास महाराज हे त्या मठाचे व्यवस्थापन पाहतात. कुतूहल असलेल्या प्रेक्षकांना त्यांच्याशी बोलून त्यांच्या शंकांचे निरसन करून घेता येते. रामदास महाराज मठाची जन्मकथा व तिचा उद्देश प्रभावीपणे सांगतात. मठात वर्षभर विविध कार्यक्रम साजरे होत असतात.

- प्रसाद घाणेकर

संबंधित

वाखरी (पंढरपूर) येथील पुरातन विहिरीचे नाव बाजीराव विहीर का पडले?

श्री ज्ञानेश्वर पालखी मार्ग आळंदी ते- पंढरपुर या मार्गावरील शेवटचा टप्पा व मुक्काम वाखरी या गांवी असते व महत्वाचे म्हणजे येथे उभे व गोल रिंगणाचा सोहळा होत आसतो. महत्वाच्या रिंगणाचे सुरवाती पासून शेवटचे गोल व उभे रिंगण सोहळ्याचे अयोजन होत आले आहे. असे सांगण्यात येते कीं २०० वर्षा पुर्वी वारकरी सांप्रदायाच्या सुख- सोयींसाठी दुसरे बाजीराव यांनी ही विहीर बांधली. त्यांनी स्वतः अकरा वर्ष पालखी सोहळ्याची संगत करत वारी केलेली आहे. दुसरे बाजीराव यांनी ही चिरेबंद दगडी काम करुन आयताकृती विहीरीचे बांधकाम केले आणि म्हणून तिला बाजीराव विहीर हे नांव पडले आहे.

शासनाच्या दुर्लक्षित धोरणामुळे पडझड होऊन या विहीरीचे आस्तित्व धोक्यात आले अशा गोष्टी ग्रामस्थ व वारकरी मंडळीनी तेथील तहसिलदार साहेब व कलेक्टर श्री मुंडे साहेबांनी त्याची डागडुजीचे काम हाती घेतले.पण…

आता त्या विहीरी जवळून जाणाऱ्या राष्ट्रीय महामार्गाचे काम चालू आसून त्याकामामुळे विहीरीचे अस्तित्व धोक्यात आल्याचे भावनेने वारकरी अस्वस्थ होऊन राष्ट्रीय महामार्गाचे काम बंद पाडले आहे व त्यास माननिय दळण वळण मंत्री मोहोदय श्री नितीनजी गडकरी यांनी महामार्ग रुंदीचे काम स्थगित करण्याचे आदेश दिले आहेत व त्यामुळे वारकरी संतोष पावले आहेत.

ही सर्व माहिती गुगल सर्च वरुन उपलब्ध करुन , तीन वेगवेगळ्या लेखांचे व व्हिडीओ माधील माहितीचे एकत्री करण करुन आपल्यापुढे मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे. सेवेची संधी दिल्या बाद्दल आपले आभार. पण…. कोराचे संयोजक हे न वाचताच लेख समाविष्ट करीत नाहीत आसा कटू आनुभव आसून, हा लेख आपणांपर्यंत पोहचेलच या बाबात शंका वाटते.

मोरेश्वर लोहार.

·

फॉलो करा

महाराष्ट्र सरकार चे माजी निवृत्त कुष्ठरोग तंत्रज्ञ. (1976–2013)3 वर्षे

संबंधित

वाखरी (पंढरपूर) येथील पुरातन विहिरीचे नाव बाजीराव विहीर का पडले?

ही विहीर पहिले बाजीराव पेशवे ह्यांच्या स्मरणार्थ पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर यांनी साडे तीनशे वर्षापुर्वी बांधली होती.पंढरपूरच्या श्री विठ्ठलाला तुळस व फुले वाहण्यासाठी येथे बाग (वाखर ) केली होती. ही विहीर दुसर्‍या बाजीराव पेशवेंनी अर्पण केली होती. श्री संत ज्ञानेश्वर महाराजांची पालखी वारी सोहळा पुणे, सासवड, जेजुरी, निरा, लोणंद, फलटण मार्गे जातांना वाखरी येथे शेतात शेवटचे रिंगण पार पडते.येथील जमीन एका व्यक्तीने आपल्या नावावर करून घेतली होती. परंतू ती पुन्हा जिल्हा अधिकारी तुकाराम मुंढे यांनी परत सरकारचे नावे करून घेतली.ही विहीर नवीन राष्ट्रीय महामार्गाच्या मध्ये येत असल्यामुळे ती तोडण्याचा विचार चालू होता. परंतू पांडूरंग कृपेने संकट टळले आहे. पुर्वी या विहीरीने वारकऱ्यांची तहान भागवली आहे.

संबंधित

पंढरपूरच्या वारीमध्ये ज्ञानेश्वर महाराजांच्या पालखीपुढे किती दिंड्या चालतात. दिंड्यांची नावे आणि क्रमवारी सांगता येईल का?

'चंद्रभागेच्या पात्रामध्ये सोनियाचा विळा,

रुक्मिणी धुणं धुते देव विठ्ठल देतो पिळा'

'रुक्मिणी धुणं धुते देव घसाऱ्याला बसत,

दोघांच्या प्रीतीचं चंद्रभागेला हसू येतं'

वारकरी संप्रदायात परब्रह्म भेट करून देणाऱ्या वारीचा इतिहास १००० वर्षांपूर्वीचा आहे. संत ज्ञानेश्वर यांचे वडील विठ्ठलपंत हे सुध्दा पंढरपूरची वारी करीत होते, असे संदर्भ आहेत. आज मितीला जवळ - जवळ चारशेच्या वरती दिंड्या या पालखी सोहळ्यात भाग घेतात. पिढी परंपरेने या दिंडी सोहळ्याचे आयोजन कर्त्यामध्ये पण बदल होत गेल्याने त्यांची नावे समजण्यासाठी जास्त माहिती आणि संत साहित्याचा अभ्यास करणे अनिवार्य आहे. परंतु या दिंड्याचे आयोजन कसे असते याची माहिती पुढे समाविष्ट करण्यात आली आहे.

माऊली संत ज्ञानेश्वर महाराज यांच्या संजीवनी समाधी नंतर वारीला एक विशेष असे महत्व प्राप्त झाले. पहिली लक्षवेधक दिंडी ही ज्ञानेश्वर माउलींच्या समाधी सोहळ्यासाठी शके १२१८ मध्ये पंढरपुराहून गोरा कुंभार, नरहरी सोनार आणि संतांना घेऊन आळंदीला आली. प्रत्यक्ष संत नामदेव महाराज त्या दिंडीचे विणेकरी होते.

आजही लाखो वारकरी, शेकडो दिंड्या, पताका, टाळकरी, तुळशी वृंदावन आणि पाण्याचा हंडा घेतलेल्या महिला वारकरी, चोपदार हा सारा भक्तिप्रेमाचा लवाजमा पाहिला, की ज्ञानोबा-तुकोबांवरील वारकऱ्यांच्या भक्तिप्रेमाचे वैश्विक दर्शन घडते. दिंडीत चालण्याची शिस्त आहे. अभंग म्हणण्याची शिस्त आहे.

या वारीला संत वाङ्मयाच्या लेखकांनी विविध संदर्भातून माहिती अभ्यासुन एकत्रित सादर करण्याचे योगदान दिले आहे. त्यातील एक म्हणजे मल्लापा वासकर हे तुकारामांचे भक्त होते. त्यांच्याच वंशातील विठ्ठलराव वासकर यांनी काही माहिती प्रस्तुत केली आहे.

तुकाराम महाराजांचे चिरंजीव नारायणबाबा यांनी ज्ञानेश्वर माउली आणि तुकोबारायांच्या पादुका एकाच पालखीत ठेवून ‘ज्ञानोबा तुकाराम’ असे भजन करीत आषाढी एकादशीला पंढरपुरी जाण्याची परंपरा सुरू केली. पालखी परंपरेचे मूळ पण इथे आहे. हा संयुक्त पालखीचा सोहळा १६८० पासून सुरू झाला. पुढे १८३५ पासून वै. हैबतबाबा आरफळकर यांनी माउलींची पालखी आळंदीहून स्वतंत्रपणे नेण्यास सुरुवात केली. हैबतबाबा ग्वाल्हेरच्या शिंदे सरकारांच्या पदरी सरदार होते.

दरवर्षी आळंदीहून पंढरपूरला ज्ञानेश्वरी आणि तुकाराम महाराजांची पालखी घेऊन जाणारी शिस्तबद्ध वारी हा अनेकांच्या औत्सुक्याचा विषय असतो. म्हणूनच वारीतील मानाच्या अशा तुकोबांच्या वारसा जपणाऱ्या दिंडीचा हा लेखाजोखा-ज्येष्ठात देहूहून आणि आळंदीहून तुकाराम महाराज आणि ज्ञानेश्वर माउलीच्या पादुका विठुरायाच्या भेटीसाठी निघतात आणि एक भक्तीपूर्ण असा सोहळा सुरू होतो. लाखोंच्या संख्येने लहानथोर सारे वारकरी पंढरपूरच्या वाटेवर भक्तिभावाने वाटचाल करू लागतात. गेली हजारो वष्रे हा भक्तीचा अनोखा सोहळा त्या वाटेवर अगदी अव्याहतपणे सुरू आहे. सर्वत्र एकच जयजयकार सुरू असतो. टाळ-मृदुंगाच्या गजरात सारे वारकरी ग्यानबा तुकाराम असा गजर करत सारे अंतर भावभक्तीने, विठोबाच्या दर्शनाच्या ओढीने पार करतात. पण याच वारकऱ्यांपकी काही जण मात्र ग्यानबा तुकारामचा गजर नाही तर रामकृष्ण हरीचे सूर आळवत असतात. लाखोंच्या त्या कल्लोळात खरे तर हे फारसे कोणालाच कधी लक्षात येत नाही. पण रामकृष्ण हरीचा जयघोष करणाऱ्या या दिंडीचा सूर आणि नूर काही वेगळाच असतो. कारण ही मानाची पहिली तसेच सातवी दिंडी थेट तुकोबारायाचा वारसा सांगणारी असते. वासकरांच्या या फडाची नाळ थेट तुकोबारायांशी जोडलेली असते.

नेमका हा तुकोबांचा वारसा काय आहे याबाबत मात्र अनेक प्रवाद आहेत. याबाबत या दिंडीचे फडाचे प्रमुख विठ्ठलराव वासकर यांच्याकडून माहिती मिळते त्यानुसार या कथेची सुरुवात होते ती १७०७ मध्ये मल्लाप्पा वासकरांच्या जन्मापासून. मात्र तुकोबांचा वारसा कसा हस्तांतरित होत गेला यासाठी थोडेसे आणखी मागे जावे लागेल. तुकोबांनी निळोबांना अनुग्रह दिला तेथे या कथेची खरी सुरुवात होते. निळोबांची तुकोबांवर प्रचंड श्रद्धा. तुकोबांचे दर्शन झाल्याशिवाय अन्नग्रहण करणार नाही म्हणून त्यांनी तेरा दिवस तुकोबांचा धावा केला. तेरा दिवसांनी तुकोबांनी त्यांना दर्शन दिले. अनुग्रह केला. आपला वारसा एका समर्थ हाती सोपवला. निळोबांच्यानंतर हा वारसा गेला तो शंकर शिऊरकर यांच्याकडे. आता प्रत्येक वेळी तुकोबांचा वारसा कोणाकडे द्यायचा हा प्रश्न येणार, तेव्हा तुकोबांनी त्यांना दृष्टांत दिला आणि सांगितले की मल्लाप्पा वासकरांच्या घरात माझा वारसानेऊन दे. मी तेथे आहे.

मल्लाप्पा वासकरांना अशा रीतीने वयाच्या २५ व्या वर्षी तुकोबांचा वारसा मिळाला आणि गेल्या आठ पिढय़ा वासकर घराणे तो प्राणपणाने सांभाळत आहे.

वारीचा ज्ञात इतिहास हा पार ज्ञानेश्वरांच्याही आधीच्या काळात जाणारा आहे. पण तेव्हा त्याला आजच्यासारखे सोहळ्याचे स्वरूप नव्हते. आजच्यासारखी फड व्यवस्था नव्हती. आज वारीत दिसणाऱ्या अनेक दिंड्या या फड म्हणून ओळखल्या जातात. कै. हैबतराव आरफळकर यांनी ही फडपरंपरा सुरू केली, असे मानले जाते. तर काही जणांच्या मते मल्लाप्पा वासकर यांनी फड पद्धतीने वारी सुरू केली असेदेखील मानले जाते.

तुकोबांच्या अनुग्रहानंतर मल्लाप्पा वासकर हे गळ्यात ज्ञानेश्वर माउलीच्या पादुका घालून पंढरपुरी जात असत. मलाप्पा वासकर यांचे १७९९ साली निधन झाले. त्यानंतर सुमारे अठरा वर्षांनी म्हणजेच १८१७ पासून त्यांचे नातू तुकोबादादा यांनी फड पद्धतीला चालना देऊन वारीची परंपरा पुढे चालू ठेवली. प्रचलित माहितीनुसार हैबतराव आरफळकर यांनी १८३१ पासून आज दिसणारी वारी सुरू केली असे म्हटले जाते. हैबतराव हे शिंदे सरकारांचे सरदार. सातपुडय़ातून प्रवास करताना त्यांना भिल्लांनी कैद केले, तेव्हा त्यांनी दिवस-रात्र हरिपाठ केला, विठ्ठलाचा धावा केला. ते पाहून भिल्लांनी त्यांना सोडून दिले. पुढे विरक्ती येऊन हैबतराव हे आळंदीस स्थायिक झाले. १८३१ मध्ये त्यांनी शिंदे सरकारांचे आणखी एक सरदार अंकलीकर शितोळे यांच्या राजाश्रयाखाली वारीचे स्वरूप विस्तारले. त्याच वेळी वासकरदेखील त्यांच्याबरोबर होते.

तुकोबांनी त्यांना दृष्टांत दिला आणि सांगितले की मलाप्पा वासकरांच्या घरात माझा वारसा नेऊन दे. मी तेथे आहे. मलाप्पा वासकरांना अशा रीतीने वयाच्या २५ व्या वर्षी तुकोबांचा वारसा मिळाला

विठ्ठलराव वासकर या संदर्भातला आणखी एक पलू उलगडून दाखवितात तो म्हणजे महादजी शिंदे आणि मल्लाप्पाचा संबंध. महादजींनी एक ओवीबद्ध ग्रंथ लिहिला होता. त्यावर सर्व जण किती छान आहे, अशी प्रतिक्रिया देत होते. महादजी पंढरपुरी आले असता त्यांनी मल्लाप्पांना आपला ग्रंथ दाखविला. तेव्हा मल्लाप्पांनी ‘दासी ती दासी आणि आई ती आईच’ अशी संभावना केली आणि सदर ग्रंथ ज्ञानेश्वरीवरून कसा घेतला आहे हे दाखवून दिले. तेव्हा महादजी शिंदे त्यांच्या चरणी लीन झाले. हा सारा प्रसंग १८०० च्या आधीचा. तेव्हा महादजी आणि मल्लाप्पा वासकर यांचे संबंध जुनेच होते. या शिंदे सरकारकडे हैबतराव आरफळकर हे सरदार होते. 'चित्रावशास्त्री' कोशात याचा उल्लेख असल्याचे विठ्ठलराव वासकर नमूद करतात. हैबतराव आरफळकर जेव्हा आळंदी येथे स्थायिक झाले, तेव्हा वासकरदेखील तेथे होते. मल्लाप्पांच्या निधनानंतर १८ वर्षांनी नातू तुकोबादादा यांनी मल्लाप्पांचा वारसा पुढे सुरू ठेवला. थोडक्यात वारीच्या इतिहासात आरफळकर आणि वासकर ही दोन्ही नावे प्रामुख्याने महत्त्वाची आहेत. अर्थात पहिला फड कोणी सुरू केला, सोहळ्याचे स्वरूप कोणी दिले, याबद्दल दुमत असू शकते.

आळंदीहून प्रस्थान ठेवणाऱ्या ज्ञानेश्वर माउलीच्या सोहळ्यात आजही वासकरांच्या दिंडीला पहिला मान आहे. ज्ञानोबांची पालखी प्रस्थान ठेवते तेव्हा २७ दिंड्या माउलीच्या मंदिरात एकत्र येतात. या सत्तावीस दिंड्या वारीत पालखी रथाच्या पुढे असतात. पांढरेशुभ्र धोतर, पांढरी टोपी अशा पोशाखात भगवे ध्वज नाचवत टाळ-मृदुंगाच्या तालावर सारे वारकरी ज्ञानोबा तुकारामचा गजर करीत मंदिरात येतात. पण वासकरांची दिंडी येते ती मात्र रामकृष्ण हरीचा गजर करत आणि पांढरा ध्वज नाचवत. वासकरांचा फड हा तुकोबांचा गुरुपदेश पाळतात. म्हणून ते रामकृष्ण हरीचा गजर करतात.

वासकरांना वारीमध्ये आरतीच्या वेळेसदेखील मानाचे स्थान असते. आरफळकर, चोपदार आणि वासकरांचे प्रतिनिधी मिळून रोज सायंकाळची आरती केली जाते. वारीच्या सोहळ्यात वीणा आरफळकरांची तर भजन वासकरांचे व माउलीसाठी तंबू व घोडे शितोळे सरकारांचे अशी रचना कार्यरत आहे. आळंदीच्या वारीत सध्या पालखी रथाच्या पुढे २७ आणि मागे तीन-चारशे फड असतात. यात वासकरांचा फड सर्वात मोठा असतो. त्यामध्ये सुमारे दोन-तीन हजार वारकरी सामील झालेले असतात. या साऱ्या फडाचे नियंत्रण फडप्रमुखाकडे असते. विठ्ठल वासकर हे सध्या वासकरांच्या फडाचे प्रमुख आहेत. विठ्ठलराव वासकर हे जिल्हा न्यायाधीश होते पण त्यांनी सेवानिवृत्ती पत्करली असून पूर्ण वेळ फडाचे काम पाहत आहेत.

वारीच्या सद्यस्थितीवरील ते स्पष्ट बोलतात. गेल्या आठ-दहा वर्षांपासून वारीतील गर्दी खूप वाढली आहे. याचा अर्थ लोकांचा भक्तीकडे कल वाढला आहे असा काढायचा का, या प्रश्नावर ते म्हणतात,

‘‘संख्यात्मक फरक खूप पडला आहे, पण त्यामानाने गुणात्मक फरक दिसत नाही. पूर्वीच्या काळात वारकऱ्यांनी अनेक हाल सोसले आहेत. बलगाडीतून सामान नेत, तळावर जे काही उपलब्ध असेल त्याप्रमाणे आपली व्यवस्था लावत, तळावर चिखल असेल तर त्यातच घोंगडे अंथरून त्यावर विश्रांती घेत. आज वारीत साधा पाऊस जरी आला तरी अनेक जण आपली जागा सोडून धावाधाव करतात.’’

याच अनुषंगाने ते पुढे सांगतात की वारी ही करमणूक नाही तर ते निष्ठेने पाळण्याचे व्रत आहे.

संतांचे विचार वारीने आजवर जपले आहेत. संतांनी समाजाच्या दांभिकतेवर अनिष्ट रूढी-परंपरांवर घाव घातला. याबाबत विठोबा वासकर सांगतात की,

‘‘वारी तुम्हाला अनुभवावी लागते. त्यासाठीचे श्रम सहन करावे लागतात. तुम्ही वारीत आल्याशिवाय तुम्हाला ते कळणार नाहीत. एकदा अनुभव घेतला की मग तुम्हाला चटक लागेल.’’

वारकरी संप्रदाय व भागवत धर्मावर बरेच लिहिले-बोलले जाते पण सध्याचा भागवत धर्म कसा आहे, तो बदललेला आहे का, यावर वासकर सांगतात,

‘‘पूर्वीच्या निष्ठा वेगळ्या होत्या. श्रद्धा वेगळ्या होत्या. संतांच्या शब्दावर विश्वास होता. संतांनी अनेक अनुभवांतून मांडलेले-जोपासलेले तत्त्व प्रमाण मानले जात असे. पण आता पिढय़ा आणि विचार यात बदल झालेला आहे. भागवत धर्मात बाहेरून हे बदल झाले आहेत.’’

कालापरत्वे वारकरी संप्रदायात पण काही बदल झाले आहेत, ते जाणुन घ्यायचे असेल तर एक अभ्यास म्हणून तरी एक वारीत जायला पाहिजे.

होय होय वारकरी । पाहे पाहे रे पंढरी ।।

काय करावी साधने । फळ अवघेचि तेणे ।।

अभिमान नुरे । कोड अवघेचि पुरे ।।

तुका म्हणे डोळा । विठो बैसला सावळा ।।

पंढरपूर वारी केल्यावर अभिमान गळून पडतो, अभिमान उरत नाही असेही संत तुकारामांनी या अभंगात सांगितले आहे. विठ्ठलभक्तीचा अनुभव अंतकरणपूर्वक घ्यावा, असा विचार संत तुकारामांच्या अभंगात वारी वर्णनात ठायीठायी भरला आहे.

स्रोत :-

आषाढी एकादशी वारी २०२०: पालखी - तेणे जन केला ‘खेळिया’ रे

सांगे तुक्याचा वारसा…

पंढरपूरचे भाषेत मार्गशीर्ष हा विष्णुपदाचा महिना. त्या निमित्त विष्णुपद माहात्म्य याबद्दल माहिती घेऊ या ;

कृष्णावतारात भगवंताने आपल्या गोप गोपिका सवंगड्यांसह रम्य क्रिडा करून;

तव धावोनी आले गोवळ | म्हणती खवळला जठरानल |

कृष्णा भूक लागली प्रबल | भुकेचि वेळ न सोसवे ||

चित्रस्रोत : गुगल

याप्रमाणे जिथे काला केला ते हे स्थान.

पंढरपुरपासून दोन किलोमीटर अंतरावर हे विष्णुपद नावाचे असेच एक निसर्गरम्य ठिकाण आहे. विठ्ठल मंदिराकडून गोपाळपुराला येताना रस्त्यापासून आतल्या बाजूला दाट झाडीत चंद्रभागा तीरावरील या मंदिराला बहुसंख्य पर्यटक हे नदीमार्गे होडीतून येतात. पुंडलिक मंदिरापासून रोज अनेक होड्या दिवसभर पर्यटकांना नौकानयनाच्या आनंदसह देवाच्या विश्रांती ठिकाणी नेत असतात. गेली शेकडो वर्षांपासून दरवर्षी कार्तिक वद्य अमावास्येला विठुराया येथे विश्रांती घेण्यासाठी येतात आणि तब्बल महिनाभर विश्रांती घेऊन मार्गशीर्ष वद्य अमावास्येला पुन्हा वाजत गाजत मंदिराकडे परततात.

चराचरनिर्मितीच्या आधी निर्माण केलेल्या अन् भगवंताच्या सुदर्शनावरी वसविलेल्या भुवैकुंठ पंढरपूर नगरीच्या अग्नेयेला साधारण १.५ किमी अंतरावर असणाऱ्या गोपाळपूर जवळ नदिपात्रात पुष्पावती आणि चंद्रभागा नदिच्या संगमस्थानी हे पुरातन मंदिर आहे.

७ फूट उंचीचे जोत्यावर १२ फूट उंचीचे ३१ x ३१ फूट आकारमानाचे, तसेच १६ दगडी खांबांवरचे २४ कमानी वर हे दगडी मंदिर उभारले आहे. पैकी दोन खांबावर उठावाचे विष्णु अन श्रीकृष्ण प्रतिमाही कोरल्या आहेत. जवळच एक लहानश्या देवळीवजा भिंतीत संगमरवरी विष्णुविग्रहही उभा आहे. किंबहुना हा नव्याने केलेला असावा. त्याचे एके बाजूला मोठा दगडी चौथरा असून त्याचे बाजूस पुरातन मारूतीही ऊभा आहे. येथे आलेले भक्तगण या चौथ ऱ्याचा वापर भोजनासाठी वा विसाव्यासाठीही करतात.

पुंडलिक मंदिराच्या दक्षिणेला नदीतच पाऊण किलोमीटर वर हे मंदिर चंद्रभागा आणि पुष्पावती या नद्यांच्या संगमावर आहे. विष्णुपदाचे मुख्य मंदिर इ.स.1640 साली कोणी धामणगावकर बुवा यांनी बांधले असून 1785 साली चिंतो नागेश बडवे यांनी या मंदिराचा जीर्णोद्धार केल्याचे सांगितले जाते. या मंदिराचे संपूर्ण बांधकाम हे पूर्णतः काळ्या पाषाणातील असून चारी बाजूला मोकळ्या कमानी आणि मध्यभागी भगवान श्रीविष्णूंचे जवळपास तीन-साडेतीन फुटांचे पाऊल आहे. याठिकाणी देव गोपाळ आणि आपल्या गाईंसमवेत येऊन क्रीडा करीत असल्याच्या आख्यायिका असून येथील दगडावर अनेक ठिकाणी गाईच्या आणि गोपालकांच्या पायाच्या आकाराच्या खुणा दगडात तयार झालेल्या आहेत.

चित्रस्रोत : गुगल विष्णुपद मंदिर

जवळच नदिपात्रात कळ लावण्याच्या स्वभावामुळे क्वचितच ज्यांची पूजा केली जाते त्या नारदमुनींचे मंदिरही आहे. कारण त्यांचे मुखी पुंडलिककिर्ती ऐकून त्याचे भेटीसाठी गोपांसह येणाऱ्या देवाला पुढे राहून तेच मार्ग दाखवित होते.

मग सकळ गोप गोपी गोधनें | संगे घेऊनी गोवर्धनें |

नाना देश दुर्गमस्थाने | वने उपवने लंघिती ||

मार्गी गीत हास्य विनोद | गोवळ करिती नाना छंद |

श्रीकृष्णगुणानुवाद | गात नारद पुढे चालें ||

पंढरीत आल्यावर ते या स्थानी क्षेत्रमुनी पुंडलिकरायाचे संमतीने निवासाला राहिले. त्यामुळे त्यांचे ही इथे मंदिर आहे. येथे असणाऱ्या नदी संगमास्थळी असणारा संगम दैत्य ओळखून त्या भगवंताने पुढीलप्रमाणे नाश केला.

संगम दैत्य शिलातली | गुप्त जाणोनि वनमाळी |

वरि उभा राहोनी ते वेळी |केला तली शतचूर्ण ||

तै श्रीकृष्णाची समपदे |तैसीच गोपाळाची पदे |

अद्यापी दिसती विसींदे |मोक्षपदे देकिल्या||

याप्रमाणे कृष्णाची पदे असणाऱ्या या मध्यवर्ती स्थानी सर्वत्र असणाऱ्या मुर्तीप्रमाणे इथे मात्र मुर्ती नसून भगवंताच्या पायाच्या चिखलात रूतलेल्या पदचिन्हांची पुजा करण्यात येते. भगवान कृष्णाची या ठिकाणी समचरण आणि देहुडा चरण दोन्हि पदचिन्हे असून तेथेच लोण्याची वाटी, मुरली ठेवल्याच्या खुणा तसेच गाईंच्या खुराच्याही खुणा या पदचिन्हांशेजारी पुजेत आहेत. येथे ८ कोनी दगडी कठडा केलेला असून पाणी वाहून जाणेसाठी मोरीही आहे.

चित्रस्रोत : गुगल विष्णुपद मंदिर

पुराणकथे नुसार पवित्र शरिर प्राप्त केलेल्या गयासुराने देवेच्छेप्रमाणे आपले शरिरावर यज्ञ करणेसाठी जागा करून दिली. त्यासाठी दिव्य शरिर भूमीवर पाडले त्यावर ब्रह्म्याने यज्ञ केला पण वारंवार हलणाऱ्या गयासूराला स्थिर करताना विष्णुभगवंताने अनेक यत्न केले तरी तो हले अन् भूमंडळ गदगदा थिरकत असे.

शेवटी भगवंताने आपले उजवे पाऊल त्याचे मस्तकावर ठेवले. ती झाली गया. तरी हा असूर हलला अन् महाविष्णूने त्याचे कमरेवर शिला रोवून त्यावर आपली दोन्ही पाऊली ठेवल्याने गयासूर स्थिर झाला ती दोन्ही पाऊले म्हणजे पंढरीतील विष्णूपद स्थान होय. मात्र पिडेने त्रस्त असूनही देवसेवा केल्याने गयासूराच्या विनंतीप्रमाणे सकल देवांना अन् सरितांना या ठिकाणी येवून त्याचे शरिरी रहिवास करावा लागला. ज्यामुळे हे स्थान हिंदुस्थानात सर्व तीर्थे क्षेत्रे देवस्थळांहून परमपवित्र आहे. ज्याप्रमाणे विष्णुपद आहे तत्दवत देवांची ब्रह्मपद, रूद्रपद, इंद्रपद, कार्तिकपद, चंद्रपद, सुर्यपद, आहवनीयपद, गार्हपत्यपद, दक्षिणाग्निपद, सभ्यपद, अवसथ्यपद, गणेशपद, क्रौंचपद, अगस्तिपद, कश्यपपद, कण्वपद, दधिचीपद अन् मनंगजपद ही १८ पदे आहेत.

भगवंतानी कृष्णरूपातील केलेल्या काल्याचे वेळीच्या खुणा म्हणून वेणू अन् लोन्याची काल्याची वाटी तसेच गोपदचिन्हे इथे आहेत. तर गोपाळरूपाने आलेल्या इतर देवांची पदचिन्हेही इथे आहेत. तीच मुख्य पदचिन्हा भोवती बांधकाम करतेवेळी मालारूपात गोवण्यात आली आहेत.

चित्रस्रोत : गुगल विष्णुपद

हिंदु संस्कृतीत जेवढे महत्व गयेला तेवढेच किंबहुना त्याहुन थोडे जास्त या स्थानाला आहे. कारण गयेला भगवंताचे एकाच पायाची खुण आहे. कारण तिथे एकच पाय देवाने टेकविला आहे. इथे मात्र देहुडा चरण आणि दोन्ही पायाच्या समभुज अशा खुणा आहेत. तसेच अन्य १८ देवपदे ही यास्थळी आहेत. त्यामुळे इथे पूर्वजांचे मोक्षप्राप्तीसाठी अस्थिविसर्जन, पिंडप्रदान अन् श्राद्धादि कर्मेहि केली जातात. तसेच संगमस्थान असल्याने नारायण नागबळी सारखी धर्मकृत्येही करण्यात येतात. इथे पिंडदान केले असता सप्तगोत्राचा अन् त्यातील १०१ कुलांचा उद्धार होतो.

कृष्णावतारात भगवंताने आपल्या गोप गोपिका सवंगड्यांसह रम्य क्रिडा करून

तव धावोनी आले गोवळ | म्हणती खवळला जठरानल |

कृष्णा भूक लागली प्रबल |भुकेचि वेळ न सोसवे ||

एक विस्तिर्ण पाहोनी शिळा |सभोवतां गोपपाळां |

मध्यें शोभे घनसावळां |गोपाळकाला मांडला ||

शिदोऱ्या सोडोनी खडकांवरी |एकीकडे गोपहरि |

एकिकडे बैसल्या व्रजनारी |परि सन्मुख हरि सकलाही ||

गडी म्हणती यदुपती |तुम्ही आम्ही करूं अंथी पांथी |

जें जें ज्या रूचती | तें तें अर्पिती कृष्णमुखी ||

याप्रमाणे जिथे काला केला ते हे स्थान. या काल्याची महती मोठी कारण ;

गगनभरे सुरश्रेणी | बैसोनिया विमानी |

काला पाहती नयनी | दिव्य सुमनी वर्षती ||

म्हणती धन्य धन्य गोवळजन |धन्य धन्य वृक्ष पाषाण |

धन्य धन्य ते स्थान | जग्जीवन जेथ क्रिडे||

असा येथला महिमा अनेक संतांबरोबरच संत प्रल्हाद महाराज बडवे यांनीहि वर्णिला आहे.

तसेच भगवंताने येथे वेणु नाद केल्याने याला वेणुक्षेत्र असेहि म्हणतात.

पुरातन काली असलेल्या पदचिन्हांसाठी संत माणकोजी बोधले धामणगांवकर यांनी सन १६४० मधे येथे पार बांधला. त्यानंतर सन १७८५ मधे चिंतो नागेश बडवे यांनी सांप्रत असणारे सुंदर दगडी मंदिर बांधले आहे. प्रतिवर्षी नदिला येणाऱ्या पूराचा महापूराचा विचार करून मंदिराचे बांधकाम अति दणकट असे करण्यात आले आहे.

श्रीपूरचे आगाशे हे प्रतिमास अमावस्येला पंढरपूरला दर्शनाला येत असत. एका मार्गशीर्ष अमावस्येला देवाचा रथ मंदिराकडे वाजत आलेला पाहिल्यावर त्यांनी याबाबत चौकशी करून विष्णुपद दर्शन केले. त्या नंतर त्यांनी नदिपात्रात जाण्यासाठी चा बळकट असा दगडीपूल आणि फरसबंदी रस्ता, घाट यांची बांधणी केली. त्यामुळे भक्तांची नदिपात्रात चालणेची वणवण संपली.

आळंदीला माऊलींनी समाधी घेतली त्यावेळी भगवंत उपस्थित होते. आपल्याला आता भक्तभेटी नाही या विचाराने भगवान उदास झाले होते. त्यामुळे आळंदिहून आल्यावर त्यांनी पंढरी ऐवजी इथेच कित्येक दिवस वास्तव्य केले. म्हणून समस्त गावकरी मार्गशीर्ष महिन्यात नित्य तर सकल वारकरी त्यांचे सवडीने इथे देवदर्शनार्थ येतात.

साक्षात भगवंताने इथे गोपी अन् गोप जनांसह काला केला जो देवांनाही दुर्लभ होतो. प्रसाद भक्षणार्थ त्यांनी मत्स्यरूपे धारण करूनही कृष्णाने त्यांचे वर कृपा केली नाही अन् त्यांना प्रसाद प्राप्त होवू दिला नाही.

भक्तांना मात्र प्रसाद दिला. नित्य भेटण्याचा भरवसाही दिला. त्याचे स्मरण म्हणून प्रासादिक सहभोजनही होते. येथे भोजन केले असता अनेक संवत्सरे दुष्टान्न भक्षण केले तरी त्याचा दोष नष्ट होतो. अन्न दान करून भोजन केल्यास भगवान विष्णु संतोष पावल्याने सुख- समृद्धी प्राप्त होते. इथे विष्णुपदवर देवाला दुग्धाभिषेकाने पुजनाचे महत्व अधीक आहे. शिवाय प्रसाद भोजनात दही पोहे खाण्याला विशेष प्राधान्य आहे. या देवस्थानाचे सणसोहोळे अति उत्साहात अन् मोठ्या वैभवात बडवे मंडळींनी कित्येक शतके सेवाभावी वृत्तीने संपन्न केले आहेत.

मार्गशीर्ष मास समाप्तीला देवाला पुन्हा वाजत गाजत मोठ्या थाटात रथातून मिरवत मंदिरात आणले जाते.

स्रोत :-

 पंढरपूर क्षेत्रातील तीर्थस्थाने....

1. लोहदंड तीर्थ : हे तीर्थ चंद्रभागेच्या पात्रात, पुंडलिकाच्या मंदिरासमोर 20-25 फुटांवर आहे. इथे दगडी नाव तरंगते असे म्हणतात. यी तीर्थामागची कथा अशी आहे. इथे दगडी नाव तरंगते असे म्हणतात. या तीर्थामागची कथा अशी आहे. - गौतम ॠषींची पत्नी सती अहिल्या हिचे इंद्राने गौतम ॠषीचे रुप घेऊन सतित्व हरण केले. गौतम ॠषींनी पत्नीला शिळा होण्याचा व देवेंद्राला सहस्त्र छिद्राने (भगाने) पीडित होण्याचा शाप दिला अहिल्येला उ:शाप मिळून भगवान रामचंद्राच्या पदस्पर्शाने ती पावन झाली. इंद्र भगवान विष्णूला शरण गेला. विष्णूंनी त्याच्या हाती एक लोहवंड दिला व तीर्थयात्रा करण्यास सांगितले आणि ''ज्या तीर्थात हा लोहदंड तरेल त्या तीर्थाच्या स्नानाने तुझी भगे (छिद्रे) जातील'' असा वर दिला. अनेक तीथें हिंडत-हिंडत देवेंद्र या तीर्थाजवळ आला. इथे लोहदंड तरला. हर्षिंत इंद्राने या तीर्थात स्नान केले, तो शाषमुक्त झाला. व्याधिमुक्त झाला म्हणून या तीर्थास 'लोहदंड तीर्थ' हे नाव पडले. या तीर्थाच्या निर्मितीची अशी आख्यायिका आहे, की भगवान शंकर-पार्वती आकाशमार्गाने जात असता सती पार्वतीस तहान लागली. भगवान शंकराने आपल्या त्रिशूळाने भूमीस छिद्र पाडले. त्यातून भोगावतीचे जल काढले. पार्वतीची तृष्णा भागली. तेच हे लोहदंड तीर्थ.
2. पद्मतीर्थ : मंदिराच्या पश्चिमेस सुमारे 1 कि.मी अंतरावर आहे. या ठिकाणी पद्मावती देवीचे मंदिर आहे. मंदिराभोवती पूर्वी तळे होते. तळयाभोवती भक्कम दगडी भिंत व घाट आहेत. भगवान शंकरासह आलेली पार्वती याच ठिकाणी थांबली होती असे म्हणतात. कान्ह्या हरिदास या संतकवीने केलेल्या काकड आरतीत या तीर्थाचा उल्लेख आहे. या तलावाचे बांधकाम इ. 1778 मध्ये सरदार यशवंत पवार यांनी केले असा उल्लेख सापडतो. या मंदिरात नवरात्र महोत्सवात देवीदर्शनासाठी भाविकांची गर्दी होते. याची व्यवस्था बडवे पाहतात.
हे मंदिर सावरकर पथावर आहे. जवळच रेल्वे स्टेशन, एस.टी.स्टँड आहे. मंदिरातील तांदळा भव्य व सुंदर आहे. नामदेवाला घेऊन ज्ञानेश्वराची भावंडे तीर्थयात्रेला निघाली तेव्हा भगवान श्रीविठ्ठल त्यांना सोडण्यासाठी या स्थानापर्यंत आले होते. इथेच पांडुरंगाने नामदेवाचा हात ज्ञानेशअवरांच्या हाती दिला, असा उल्लेख एका अभंगात सांपडतो. इथे सुंदर बागबगीचा केल्यास पंढरपूरच्या सौंदर्यात निश्चितच भर पडेल. इथे नगरपालिकेने बांधलेले पद्मावती शाँपिंग सेंटर आहे.
3. कुंडल तीर्थ : श्रीविठ्ठल मंदिराच्या उत्तर बाजूस हरिदास वेशीजवळ हे तीर्थस्थळ आहे. याची आख्यायिका अशी - भगवान विष्णूंनी दैत्यांशी युध्द करण्याच्या प्रसंगी आपल्या कानातील कुंडले इथे काढून ठेवली होती म्हणून यास कुंडलतीर्थ म्हणतात. या तीर्थाशेजारी नृसिंहाची मूर्ती आहे. सध्या कुंडलतीर्थाची जागा बुजवली गेली असून नूसिंहाच्या नावाने एक पिंपळ उभा आहे. शेजारीच महादेवाचे मंदिर असून मंदिरात आद्य शंकराचार्यांची सुंदर मूर्ती आहे.
4. संगमतीर्थ : गोपाळपूरजवळ हे संगमतीर्थ आहे. भीमा व पुष्पा नद्यांचा या ठिकाणी संगम होतो. भगवान श्रीकृष्ण जेव्हा पंढरपूरला आले तेव्हा यमुना दु:खी झाली. भगवंतांनी तिला पुष्पा नदीच्या रुपाने जवळ आणले अशी आख्यायिका आहे.
5. वेणुतीर्थ : संगमतीर्थापासून जवळच वेणुतीर्थ आहे. जिथे राधेने भगवान श्रीकृष्णाची वेणू अर्थात बासरी पकडली, त्या तीर्थाला वेणुतीर्थ असे म्हणतात.
6. गुंजातीर्थ : वेणुतीर्थाजवळ असलेल्या वा स्थानी भगवंताच्या मुकुटांतून काही गुंजा इथे गळून पडल्या म्हणून यास गुंजातीर्थ म्हणतात.
7. वृध्दकालेश्वर तीर्थ : गोपाळपूरपासून सुमारे 1 कि.मी. अंतरावर हे तीर्थ आहे. स्वत: यमधर्माने हे तीर्थ स्थापन केले म्हणून यास यमतीर्थ असेही म्हणतात.
8. पंचगंगातीर्थ : श्रीविठ्ठल मंदिरापासून सुमारे 8 कि.मी. अंतरावर उत्तरेच्या बाजूला नदीच्या पात्राजवळ हे तीर्थस्थान आहे. इथे तुंगा, सती, सुनी, कीर्ती व भृंगारी व 5 छोटया नद्यांचा संगम आहे. इथे महादेवाचे प्राचीन मंदिर आहे. श्रावण महिन्यात प्रत्येक सोमवारी व महाशिवरात्रीस इथे यात्रा भरते.
9. विष्णुपद तीर्थ : चंद्रभागा नदीच्या पात्रात पुंडलिक मंदिराच्या दक्षिणेस सुमारे 1 कि.मी. अंतरावर हे तीर्थ आहे. नदीच्या पात्रात पाषाणस्तंभावर दगडाचे बांधलेले 31 फूट परिघाचे व 12 फूट उंचीचे हे मंदिर आहे. या सोळखांबी आकाराच्या मंदिरची मूळ बांधणी इ. 1640 मध्ये धामणकरबुवांनी केली. पुढे सन 1875 मध्ये चिंतोपंत नागेश बडवे यांनी या मंदिरास सुंदर रुप दिले. मंदिरात मध्यभागी चौकोनात श्रीगोपालकृष्णाची समचरण व देहुडाचरण अशी दोन प्रकारची पावले आहेत. शेजारी गाईंची पावले (खूर) आहेत. दहिकाल्याच्या वाटीची खूणही आहे. पुंडलिकासाठी भगवान श्रीकृष्ण इथे आले. गाई सोडल्यां व खेळविल्या. गोपगणांसह इथे वनभोजन केले. अशी कथा या तीर्थासंबंधात प्रल्हादमहाराज बडवे यांनी सांगितली आहे. भगवान श्रीविठ्ठलनाथ आळंदीहून परत आल्यावर मार्गशीर्ष महिन्यात इथेच राहतात म्हणून या महिन्यात या स्थानाला यात्रेचे स्वरुप येते. इथे लांबलांबून लोक दर्शनास व सहभोजनास येतात, मार्गशीर्ष अमावास्येला श्रीविठ्ठलाची पावले पालखीत ठेवून समारंभपूर्वक मिरवत आणून देवांना पुन्हा मंदिरात आणले जाते. या ठिकाणी जाण्यास घाट व पुल आहे, तसेच नदीच्या पात्रातून नावेतून जाता येते. येथील व्यवस्था बडवे पाहतात. या तीर्थाजवळच नदीच्या पात्रात नारदाचे सुंदर मंदिर आहे. मूर्ती अतिशय सुंदर व आकर्षक आहे. याची व्यवस्था कोळी लोक पाहतात. इथे जवळच मुक्तकेशी तीर्थ आहे.

 पंढरपूर क्षेत्र - परिसरातील मंदिरे.... (भाग -1)

1) अंबाबाई मंदिर : लखुबाई मंदिरापासून जवळ नदीच्या काठावर उत्तरेकडे हे मंदिर आहे. 1854 साली या मंदिराचा जीर्णोध्दार लिंबा नावाच्या नर्तकीने केला. असा उल्लेख सापडतो. मूळ हे मंदिर सिदु कोळी यांनी बांधले. पुढे हे मंदिर बडवे समाजाच्या ताब्यात गेले. या मंदिरात महिषासुरमदिंनी देवी अंबामातेची अत्यंत सुंदर, रेखीव, आकर्षक अशी 2॥ ते 3 फूट उंचीची पाषाणमूर्ती आहे. मंगळवार, शुक्रवार, पौर्णिमा व नवरात्रात देवीदर्शनासाठी इथे गर्दी होते. नवरात्रात रोज नवनवीन प्रकाराने पूजा बांधली जाते. आरास केली जाते. अष्टमीस होम केला जातो. मंदिरासमोर दीपमाला व विटेचे अग्निकुंड आहे.
2) व्यास मंदिर : अंबाबाईचे मंदिराशेजारी पटांगणाच्या उत्तरेस रामबागेच्या समोर हे मंदिर आहे. आतील मूर्ती खूपच सुंदर आहे. हे मंदिर ज्योतीपंतदादा महाभागवत यांनी बांधले, असा एका ठिकाणी संदर्भ सापडतो. पूर्वी इथे भागवताची पारायणे होत असत. गुरुपौर्णिमा व पौष मासातील प्रत्येक रविवारी असंख्य लोक इथे दर्शनास येतात.
3) त्र्यंबकेश्वर मंदिर : विठ्ठल मंदिराजवळ रोकडोबा वेस (हरिदास वेस) कडे जाताना हे मंदिर आहे. जवळच कुंडलतीर्थ आहे. पूर्वी या मंदिराजवळ संस्कृत पाळशाळा होती. या मंदिरात सभामंडप व व्यासपीठ (गर्भगार ) असे दोन भाग आहेत. इथे महादेवाची मोठी पिंड आहे. त्यावर पितळी मुखवटा बसवला जातो. रोज दोन वळा 'श्री'ची पूजा केली जाते. महाशिवरात्र व श्रावणातील सोमवारी इथे उत्सव असतो.
4) पंचमुखी मारुती मंदिर : थोरल्या दत्त घाटा - (विप्र घाटा) जवळच हे छोटे मंदिर आहे. मूर्ती 7 फूटांची आहे. मूर्तीस पाच मुखे आहेत. एक हात कामरेवर आहे. दुसरा आशीर्वाद स्वरुपाचा आहे. येथील पूजा-अर्चा बैरागी पाहतात. हनुमान जयंतीस असंख्य बैरागी एकत्र जमून उत्सव साजरा करतात.
5) काळभैरव मंदिर व शाकंबरी मंदिर : श्रीविठ्ठल मंदिराजवळ महाद्वारात खाजगी इमारतीमध्ये हे मंदिर आहे. काळभैरवाची मूर्ती सुंदर आहे. मूर्तीचे एक हातात डमरु, गळयात माळ, कानात कुंडले, मस्तकी मुकुट आहे. शेजारी सेवकांची चित्रे आहेत. एक बाजूस जोगेश्वरीची छोटी मूर्ती आहे. मूर्तीशेजारी शिवलिंग आहे. सुमारे 400 वर्षांपूर्वी या ठिकाणी भैरवतीर्थ होते, तलाव होता. तलावाचे चारी बाजूस काळभैरव, महादेव, गणपती व बनशंकरी (शाकंबरी) देवतांच्या मूर्ती होत्या. स्नानगृहे होती. विजापूरच्या आदिलशहाच्या काळात या मंदिरावर हल्ला झाला. इथले दगड निझामाच्या आधिपत्याखाली असलेल्या परांडा गावी नेण्यात आले. इ.स. 1770 साली कोंकणे या सावकाराने काळभैरव मंदिर बांधले. या मंदिराजवळ श्रीबनशंकरी (शाकंबरी) देवीचे सुंदर मंदिर आहे. इथे चैत्रात भैरव अष्टमीला काळभैरव जयंती उत्सव होतो, तर पौष पौर्णिमेला शाकंबरी देवीकडील उत्सव होतो. याच भागात आत सराफकट्टा आहे. इथे असलेल्या श्रीगणेशमूर्तीचे रस्तारुंदीकरणाच्या वेळी स्थलांतर झाले. शांकबरी देवीचे मंदिर प्राचीन आहे. या मंदिरात दोन मूर्ती आहेत. एक मूर्ती शाकंबरीची आहे 2॥ फूट उंचीच्या देवीच्या मूर्तीला 4 हात आहेत. एका हाती डमरु, दुसऱ्या हाती तलवार आहे. एक हात मांडीवर आहे व एक आशीर्वादात्मक आहे. गळयात अलंकार आहेत. 1775 साली अगनळ यांनी या मंदिराचा जीर्णोध्दार केला. या दोन्ही मंदिरांची व्यवस्था बडवे समाजाकडे आहे.
6) मल्लिकार्जुन मदिर : श्रीविठ्ठल मंदिराच्या पूर्वभागत महाद्वारात हे प्राचीन व भव्य मंदिर आहे. गर्भागार व सभामंडप असे मंदिराचे दोन भाग आहेत. बांधकाम दगडी आहे. मंदिराला दोन प्रवेशद्वारे आहेत. सभामंडपात एका बाजूस गणपतीची मूर्ती आहे. शेजारी 5 फडयांच्या नागाची दगडी प्रतिकृती आहे. मध्यभागी पितळेच्या नंदी आहे. गर्भागारात श्री मल्लिकार्जुनाची भव्य अशी शाळुंका आहे. मूळ मंदिर छोटे होते. संत नरहरी सोनार याच महादेवाची उपासना करीत असे. त्यानेच या मंदिराचा विकास केला.
7) होळकरांचे राममंदिर : महाद्वार घाटावर, चंद्रभागेच्या तीरावर हे रामंदिर आहे. मंदिर व इमारतीचे बांधकाम अत्यंत भक्कम आहे. हे मंदिर अहिल्याबाई होळकर यांनी बांधले. मंदिराचा सभामंडप 60X28 फूट आहे. गर्भागार थोडे उंचावर आहे. व्यासपीठावर राम, लक्ष्मण व सीता यांच्या संगमरवरी दगडाच्या मूर्ती आहेत. 'शेजारी आहिल्याबाई होळकरांची मूर्ती आहे. समोर हनुमंताची मूर्ती उभी आहे. अहिल्याबाई शिवभक्त होत्या म्हणून मंदिरात शिवलिंगसुध्दा आहे. चैत्र महिन्यात दहा दिवस इथे कीर्तन-प्रवचनादी कार्यक्रम होतात. रामनवमीस मोठा उत्सव होतो. येथील व्यवस्था होळकर संस्थानचे वतीने बडवे यांचे नातेवाईक पाहतात. या वाडयात लग्न-मुंजीचे व अन्य धार्मिक कार्यक्रमही होतात. 

 पंढरपूर क्षेत्र - परिसरातील मंदिरे.... (भाग -2)

8) श्री. द्वारिकाधीश मंदिर (श्रीमंत शिंदे सरकार वाडा ) : महाद्वार घाटावरच भव्य, दगडी तटबंदी असलेले श्री द्वारिकाधीशाचे मंदिर आहे. हे मंदिर बाहेरुन किल्ल्यासारखे दिसते. मंदिराला चार भव्य दरवाजे आहेत. देवळात चारही बाजूला प्रशस्त ओवऱ्या आहेत. मुख्य प्रवेशद्वारावर जय-विजयाच्या मूर्ती आहेत. मुख्य मंदिरातील श्रीद्वारिकाधीशा (मुरलीधर)ची शाळीग्रामची मूर्ती अतिशय देखणी आहे. मूर्ती चतुर्भुज आहे. मस्तकी चांदीचा मुकुट आहे. या मंदिरात गोकुळ अष्टमीस तीन दिवस मोठा उत्सव असतो. या मंदिराचे बांधकाम 1249 साली करण्यात आले. ग्वालियरचे महाराज दौलतराव शिंदे यांच्या पत्नी महाराणी बायजाबाई महाराज राणीसाहेब यांनी बांधले, याच मंदिरात श्रीराधिका, श्रीरुक्मिणी, श्रीगणपती व गरुड तसेच बाइजाबाईसाहेब महाराज यांच्या मूर्ती आहेत. या मंदिर व वाडयाच्या बांधकामाच्या भक्कमपणाची परीक्षा पाहण्यासाठी वाडयावरुन हत्ती फिरवले गेल्याची कथा सांगितली जाते.
9) ताकपिठे विठोबा मंदिर : श्रीविठ्ठल मंदिराचे पिछाडीस पश्चिमद्वार रस्त्याला, चौफाळयाकडून मंदिराकडे जाताना उजव्या हाताला, मंदिरापासून फक्त 250 ते 300 फूट अंतरावर हे प्राचीन ऐतिहासिक मंदिर आहे. पुढे सभामंडप आहे. मुख्य व्यासपीठावर श्रीविठ्ठलाची मूर्ती आहे. हे मंदिर सन 1618 साली रमाबाई नावाच्या एका ब्राम्हण महिलेने बांधले असा ऐतिहासिक पुरावा आहे. ती श्रीविठ्ठलभक्त होती. रोज 'श्री'ना ताक व पीठ एकत्र करुन नैवेद्य दाखवीत असे. स्वत: श्री विठ्ठलनाथ तिच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन ताकपीठ खाण्यासाठी येत असत, अशी एक कथा आहे. या मंदिरातील मूर्तीत व मुख्य मंदिरातील मूर्तीत साम्य आहे. यात्रा काळात गर्दीमुळे मुख्य मंदिरातील श्रीविठ्ठलाचे दर्शन झाले नाही तर भाविक वैष्णवभक्त इथे येऊन दर्शन घेतात. येथील व्यवस्था महाजन बडवे यांच्याकडे आहे.
9) गोपालकृष्ण मंदिर : एस् टी स्टँडकडून मंदिराकडे जाताना चौफाळा भाग लागतो. याच चौफाळयात दगडी बांधकामाचे इंद्रापूरच्या नारायण नाखरे नावाच्या व्यक्तीने 1770 साली बांधलेले गोपालकृष्ण मंदिर आहे. हे मंदिर श्रीविट्ठल मंदिराच्या पश्चिमेस आहे. यात्राकाळात नगर प्रदक्षिणेला जाणाऱ्या सर्व दिंडया, पालख्या इथे थांबवितात, अभंग म्हणतात. या ठिकाणाहून श्रीविठ्ठल-रुक्मिणी मंदिराच्या कळसाचे दर्शन होते. या मंदिरावर शिखर आहे. मंदिरातील श्रीगोपाळकृष्णाची मूर्ती अतिशय सुंदर, मनमोहक आहे. या मंदिरात गोकुळ अष्टमीस उत्सव होतो व दहीहंडीचा कार्यक्रम होतो. या मंदिराच्या मागील बाजूस श्रीविठ्ठल मंदिराकडे मुख करुन बसवलेली श्रीगजाननाची पितळी मूर्ती आहे. भाद्रपद महिन्यात या ठिकाणी दहा दिवस धार्मिक कार्यक्रम होतात.
9) काळा मारुती मंदिर : प्रदक्षिणा मार्गावर विठ्ठल मंदिराच्या दक्षिणेस काळामारुतीचे भक्कम दगडी बांधकाम असलेले मंदिर आहे. गर्भागार व 4 खांबांवर आधारलेला सभामंडप असे या मंदिराचे दोन भाग आहेत. सन. 1799 साली रामचंद्र नावाच्या एका गरीब ब्राह्मणाने हे मंदिर बांधले व 1960 साली मुंबईच्या एका गुजराती वैष्णवाने सभामंडप बांधला असा संदर्भ सापडतो. हनुमानजयंतीला येथे मोठा उत्सव होतो. या मंदिराचे संदर्भात असे सांगतात की संत भानुदासाने अनागोंदीहून भक्तिबळावर आणलेली विठ्ठलमूर्ती वारकऱ्यांनी वाजतगाजत मंदिरात नेली व मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा केली. या विजयाचे स्मारक म्हणून काळया मारुतीची स्थापना केली गेली. इथे थांबून विजयाचा अभंग गातात.
10) नामदेव मंदिर : प्रदक्षिणेच्या मार्गावर विणेगल्लीजवळ कासार घाटाशेजारी नामदेव मंदिर आहे. केशवराज संस्थेने या मंदिराचा जीर्णोध्दार केला आहे. या मंदिराची जागा पूर्वी नामदेव टेकडी म्हणून प्रसिध्द होती. याच जागेत विठुरायाचे लाडके भक्त संत नामदेवांचे वास्तव्य होते. याच जागेवर भव्य व अतिशय सुंदर असे मंदिर बांधले असून मंदिरात संतश्रेष्ठ श्रीनामदेव व श्रीकेशीराज (श्रीविठ्ठल) यांच्या अत्यंत मनमोहक मूर्ती आहेत. संत जनाबाईचीही छोटी मूर्ती या मंदिरात आहे. या मंदिरात संत नामदेवाच्या 16 व्या पिढीतील वंशज राहतात. मंदिरात नामदेवरायांची हस्तलिखित गाथा आहे. मंदिरात संत नामदेवांची पुण्यतिथी हा मंदिरातील मुख्य उत्सव आहे
11) श्रीधर स्वामी समाधी मंदिर : कुंभार घाटावर हे समाधिमंदिर आहे. 250 वर्षांपूर्वी होऊन गेलेले श्रीधर स्वामी नाझरेकर महान भक्त व श्रेष्ठ कवी होते. त्यांनी शिवलीलामृत, रामविजय, हरिविजय, पांडवप्रताप, अंबिका उदय इ. प्रासादिक ग्रंथांची रचना केली. आजही या ग्रंथांचे घराघरांत वाचन, पारायण केले जाते. माघ महिन्यातील वद्य पंधरवडयात तृतीयेस श्रीधरस्वामींची पुण्यतिथी उत्सव, धार्मिक कार्यक्रम करुन साजरा करतात.
12) श्रीज्ञानेश्वर मंदिर व श्रीनाथ मंदिर : प्रदक्षिणेच्या मार्गावर नाथ चौकात ही दोन संतांची मंदिरे आहेत. आळंदीच्या संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराज मंदिर ट्रस्टच्या वतीने या मंदिराच जीर्णोध्दार करण्यात आला आहे. मंदिरावर मंदिरावर सुंदर शिखर बांधले आहे. या मंदिरात श्रीज्ञानेश्वर माऊलींच्या पितळी मुखवटा आहे. आषाढी यात्रेत श्री ज्ञानेश्वर महाराजांनी पालखी इथेच असते. इथून जवळ श्रीनाथ मंदिर आहे. एकनाथ षष्ठीला इथे उत्सव होतो.
याशिवाय पंढरपुरात अनेक मंदिरे आहेत. त्यांपैकी रामबागेत श्रीरामाचे मारवाडी समाजाचे मोठे मंदिर आहे. हे मंदिर अंबाबाई पटांगणाजवल, श्रीव्यास-नारायणाचे मंदिरासमोर आहे. येथे प्रतिवर्षी रामजन्मोत्सव मोठया थाटामाटाने संपन्न केला जातो.
सावरकर पथावर दाक्षिणात्य पध्दतीचे आकर्षक प्रवेशद्वार असणारे लक्ष्मणबाग नावाचे श्रीलक्ष्मी-व्यंकटेशाचे मंदिर आहे. याचे व्यवस्थापन मारवाडी समाजाकडे आहे. 

http://pandharpurinfo.blogspot.com/2007/06/2.html

 पंढरपूर...

पंढरपूर : मराठी संस्कृती घडविणा-या थोर भागवतधर्मीय संतांनी नावारुपास आणलेले महाराष्ट्राचे आद्य व पवित्र तीर्थक्षेत्र. येथील विठ्ठलमंदिर अवघ्या महाराष्ट्राचे एक चिरंतन स्फूर्तिस्थान आहे. सोलापूर जिल्हयातील याच नावाच्या तालुक्याचे ते मुख्य ठिकाण असून सोलापूरच्या पश्चिमेस ७१ किमी.वर, भीमा नदीच्या उजव्या तीरावर, स.स.पासून ४५० मी. उंचीवर बसलेले आहे. हे मिरज-कुर्डुवाडी अरुंदमापी लोहमार्गवरील स्थानक असून येथून महाराष्ट्रात सगळीकडे जाणारी बस वाहतुकीची सोय आहे. या 'भक्तिसंप्रदायाच्या आद्यपीठा' त आणि 'भीमातटीय महायोगपीठा' त महाराष्ट्राच्या सर्व भागांतून आणि कर्नाटकादी इतर राज्यांतूनही प्रतिवर्षी आषाढी व कार्तिकी शुद्ध एकादशांस हजारो वारकरी आणि यात्रेकरु लोटतात. चैत्रातील व माघातील यात्रा त्या मानाने लहान असतात.
विठ्ठलमंदिर हे गावातील सर्वप्रमुख मंदिर आहे. विठ्ठलाचे दर्शन घेण्यापूर्वी पुंडलिकाच्या समाधीचे दर्शन घ्यावे अशी प्रथा आहे. पंढरपुरास भीमा (भीवरा) नदीचा प्रवाह अर्धचंद्राकृती आहे; म्हणून तिला चंद्रभागा म्हणतात. तिच्या वाळवंटात पुंडलिकाचे देवालय (समाधी) आहे. येथून विठ्ठलमंदिर सु.200 मी. आहे. मध्यवस्तीतील हे मंदिर पूर्वाभिमूख असून त्याची पूर्व-पश्चिम लांबी सु. 107 मी. दक्षिणोत्तर रुंदी सु. 52 मी. आहे. देवळास तटबंदी असून त्याला पूर्वेस तीन, दक्षिणेस एक, पश्चिमेस एक व उत्तरेस तीन असे एकूण आठ दरवाजे आहेत. पूर्वेकडील महाद्वारास नामदेव दरवाजा म्हणतात. तेथे रस्त्यावरुन पोहोचण्यास बारा पाय-या आहेत. त्यांतील पहिली पायरी ही नामदेव पायरी होय. लोक या पाररीला पाया न लावता पुढे जातात. या पायरीसमोर उजव्या बाजूच्या घराच्या कोप-यात संत चोखामेळा याची समाधी आहे. नामदेव दरवाजाने आत जाताच छोटा मुत्किमंडप आहे. तेथे डाव्या हातास गणपती व महाद्वाराच्या माडीवर नगारखाना आहे. नंतरच्या चौकात तीन दीपमाळा व प्रल्हादबुवा बडवे आणि कान्हया हरिदास यांच्या समाघ्या आहेत. तसेच येथे गरुडाचे व समर्थ रामदासांची स्थापिलेल्या हनुमंताचे मंदिर आहे. यानंतरच्या अरुंद दगडी मंडपाच्या (सो-याच्या) भिंतीत तीन दरवाजे आहेत. मधल्या दरवाज्याच्या दोन बाजूंस जयविजय हे द्वारपाल व गणेश आणि सरस्वती आहेत. मधल्या दारातून आपण सोळखांबी मंडपात जातो. तेथे छतावर दशावतारांची व कृष्णलीलेची चित्रे आहेत. बाजूच्या खोलीवजा दालनांत काशीविश्वनाथ, राम-लक्ष्मण, काळभैरव, दत्तात्रेय, नरसोबा यांच्या मूर्ती आहेत. दुसरा खांब सोन्या-चांदीने मढविलेला असून त्यावर छोटी विष्णुमूर्ती आहे. येथे पूर्व गरुडस्तंभ होता असे सांगतात. या खांबाना मिठी घालून मग पुढे जाताना. यानंतर चौखांबी मंडप आहे. उत्तरेस देवाचे शेजघऱ आहे. नंतरची चौरस जागा ' कमान' नावाची असून त्यानंतर गर्भागार आहे. तेथे सिंहासनावरील विटेवर पांडुरंगाची दगडी मूर्ती असून तिची उंची एक मी. पेक्षा किंचित जास्त आहे. १८७३ मध्ये काही शैव बैराग्यांनी धोंडा मारल्यामुळे मूर्तीचा पाय दुखावला होता: तेव्हापासून पायांस न कवटाळता त्यांवर फक्त डोके ठेवू देतात. सोळखांबी मंडपाच्या दक्षिण दरवाजाबाहेर एका ओसरीत चार मूर्ती, एक तरटीचे झाड व त्याच्या पायाशी कान्होपात्रेची मूर्ती, नंतर व्यंकटेश-मंदिर, त्यासमोर नागोबा, बाजीराव पेशव्याने बांधलेली ओवरीत नारद व कोप-यात रामेश्वर यांच्या मूर्ती असून पश्चिमेच्या भिंतीत सूर्य, गणेश, खंडोबा व नागोबा यांच्या मूर्ती आहेत. विठ्ठलमंदिरामागे वायव्येस रुक्मिणीमंदिर आहे. जवळच सत्यभामा व राही खोल्या आहेत. सभामंडपाच्या पाय-या चढून आल्यावर समोर सुवर्णपिंपळ आहे. येथून पुन्हा सोळ्खांबी मंडपात आले. म्हणजे एका भिंतीत 'शिलालेख' असून त्यावर देवी आहे. जन्ममरणांच्या फे-यातून सुटण्यासाठी लाखो भाविकांनी या शिलालेखाला पाठ घासल्यामुळे तो गुळगुळीत झाला आहे. आता त्यावर लोखंडी जाळी बसविली आहे. देवळात रंगशिला, गारेच्या पादुका इ. विशिष्ट महत्त्वाच्या जागा आहेत.
विठोबाचे व रुक्मिणीचे अनेक मौल्यवान अलंकार असून ते विशिष्ट वेळी देवास घालतात. देवाच्या काकडआरतीपासून शेजारतीपर्यंत नित्य व नैमित्तिक असे अनेक पूजोपचार असतात. यात्रेच्या वेळी गर्दीमुळे पांडुरंगाचे दर्शन झाले नाही, तर देवालयाच्या शिखराच्या दर्शनाने भाविक लोक समाधान मानतात. देवालयाच्या उत्पन्नाबाबत व तेथील बडवे, सेवेकरी, उत्पात, डांगे बेणारे इत्यादींच्या हक्कांबाबत पूर्वापार तंटेबखेडे होत आले आहेत: अलीकडे शासनाने नाडकर्णी आयोग नेमून देवालय-व्यवस्थेबाबात निर्णय केला होता: तथापि त्यासंबंधी पुढील न्यायालयीन वाद चालू आहेत.
नदीकाठी अकरा घाट बांधलेले आहेत. मात्र ते सलग नाहीत. पुंडलिकाच्या देवळाच्या दक्षिणेस सु.1.2 कि.मीवर विष्णुपद-वेणुनाद हे स्थान आहे. गावाच्या दक्षिणेस सु.1.6 कि.मी.वर गोपाळपूर येथे गोपाळकृष्णाचे देऊळ आहे. यांशिवाय पंचमुखी मारूती, भुलेश्वर, पद्मावती (देऊळे आणि तळे) , व्यास, अंबाबाई, लखूबाई, यमाई, जोतिबा, नगरेश्वर, सरकारवाडा महादेव, त्र्यंबकेश्वर, ताकपिठ्या विठोबा, कोटेश्वर, गोंदवलेकर राम, खाजगीवाले वाड्यातील विठ्ठल, रूक्मिणी व राधा यांच्या सोन्याच्या मूर्ती, नामदेव मंदिर, शांकभरी, (बनशंकरी), मल्लिकार्जुन, तांबडा मारूती, मुरलीधर, गारेचा महादेव, चंद्रभागा, दत्त, वटेश्वर महादेव, बेरीचा महादेव, काळा मारूती, चोफाळा (विष्णुपंचायतन), पारावरील दत्त , बाभळ्याचा महादेव, अमृतेश्वर ही व इतरही काही मंदिरे पंढरपुरात आहेत. अलीकडे काही नवीन मंदिरेही झाली असून येथील कैकाडी महाराजांचा मठ प्रेक्षणीय आहे. 1946 मध्ये साने गुरूजींनी हरिजनांना पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरात प्रवेश मिळावा म्हणून उपवास केला, तेव्हा हरिजनांना मंदिर खुले झाले. चंद्रभागेच्या वाळवंटात तुकाराम महाराजांचे वंशज भाऊसाहेब देहूकर यांची व वेळापूरकर यांच्या समाध्या आहेत. यात्रेच्या वेळी हजारो यात्रेकरू वाळवंटातच मुक्काम ठोकतात.
पंढरपूर व तेथील विठोबा यांचा इतिहास व त्यांच्या नावांची व्युत्पत्ती यांबद्दल अनेक मते आणि वाद आहेत. पंढरपूरला पांडरंगपल्ली, पंडरंगे, पौंडरीकक्षेत्र, फागनिपूर, पंडरीपूर, पांडुरंगपूर, पंडरी अशी नावे निरनिराळ्या वेळी दिलेली आढळतात. पंढरपूरचा पांडरंगपल्ली या नावाने सर्वांत जुना उल्लेख राष्ट्रकूट राजा अविधेय याने नोव्हेंबर 516 मध्ये जयद्विठ्ठ नावाच्या ब्राह्मणास दिलेल्या ताम्रपटात आढळतो. सोळखांबी मंडपाच्या पूर्वद्वारासमोरील दगडी तुळईच्या तिन्ही बाजूंवर देवनागरी लिपीत आणि संस्कृत व कानडी भाषांतील शिलालेखांत पंढरपूरला पंडरंगे म्हटले असून होयसळ वीर सोमेश्वर याने विठ्ठल देवाचे अंगभोग आणि रंगभोग यांसाठी आसंदी नाडामधील हिरिय गरंज (कर्नाटकातील चिकमगळूर जिल्ह्यातील कट्टर तालुक्यातील हिरे गरंजी गाव) हे गाव दान केल्याचे म्हटले आहे. बेळगावजवळच्या बेंडेगिरी गावाच्या सुसंस्कृत ताम्रपटात पंढरपुरास पौंडरीकक्षेत्र आणि विठोबास विष्णू म्हटले आहे. रा.ज.पुरोहित व डॉ. रा.गो.भांडारकर अनुक्रमे पुंडरीकपूर व पांडुरंगपूर यांपासून पंढरपूर हा शब्द व्युत्पादितात. चौ-याऐंशीच्या शिलालेखात (1273) पंढरपूरास फागनिपूर व विठोबास विठठ्ल किंवा विठल म्हटले आहे. 1260 ते 1270 च्या दरम्यानच्या हेमाद्रीच्या चतुर्वर्गचिंतामणि ग्रंथात पंढरपूरला पौंडरीक व विठोबाला पांडुरंग संबोधिले आहे. 1258 च्या सुमारास चौंडरस या कानडी कवीने आपल्या अभिनव दशकुमारचिरते ग्रंथात पंढरपूर, विठठ्ल मंदिर व तेथील गरूड, गणपती, क्षेत्रपाल, विठ्ठल, रूक्मिणी यांचे वर्णन केले आहे. चोखामेळ्याच्या समाधीजवळच्या 1311 च्या मराठी शिलालेखात पंडरीपूर व विठल आणि विठ्ठल असे उल्लेख आढळतात.
विठोबाच्या मूर्तीचे अनेकवेळा स्थानांतर झाल्याचे उल्लेख सापडतात. कधी आक्रमकांपासून बचावण्यासाठी ती बडव्यांनी लपवून ठेवली होती, तर कधी कोणी ती पळवून नेऊन मग पैसे घेऊन परत केली होती. सोळाव्या शतकात विजयानगरच्या कृष्णदेवरायाने भक्तीसाठी विठोबाची मूर्ती आपल्या राज्यात नेली होती; पण ती एकनाथांचे पणजोबा भानुदास यांनी परत आणली, अशी कथा आहे. विठोबाची मूर्ती भिलसाजवळील उदयगिरी लेण्यातील तिस-या शतकातील मूर्तीसारखी दिसते असे म्हणतात. तथापि निरनिराळ्या काळी निरनिराळ्या लोकांनी केलेल्या विठ्ठलमूर्तीच्या वर्णनाशी सध्याच्या मूर्तीचे वर्णन जुळत नाही. विठोबाचे हल्लीचे देऊळ फार जुने नाही. महाद्वार व बाकीचे देऊळ यांच्या रचनेत विसंगती आहे. मराठेशाहीत विठ्ठल मंदिरासाठी अनेक दाने दिल्याचे उल्लेख आढळतात. तथापि हे मात्र खरे की, संत ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ, तुकाराम, सावता माळी, गोरा कुंभार, चोखामेळा इ.मराठी संतांनी पंढरपूरचा महिमा वाढविला व गाजविला. महाराष्ट्रातील वारकरी आणि कर्नाटकातील हरिदास येथे सारख्याच भक्तिभावाने येतात.
त्यामुळे प्रादेशिक संस्कृतीचा समन्वय आणि मराठी-कानडी सामंजस्याचा दुवा साधला जातो.

( विश्वकोश खंड ९ पंढरपूर नोदींतून...)

 विठोबाचे पंढरपूरातील प्रकटन

पंढरपूरात विठोबा कसा प्रकटला ह्याविषयीची सर्वश्रुत कथा पुंडलीक ह्या मातृपितृभक्ताशी संबंधित आहे. पुंडलिकाच्या भेटीसाठी वर्कुंठीचा देव विष्णू हा पंढरपुरी आला. 'आईवडिलांची सेवा करतो आहे: ती पूर्ण होईपर्यंत ह्या विटेवर थांब' असे देवाला सांगून पुंडलिकाने एक वीट भिरकावली आणि त्याच विटेवर देव कटी कर ठेवून उभा राहिला, अशी ही कथा आहे. सर्व संतांनी आणि अन्य भाविकांनी ती मोठ्या श्रद्धेने स्वीकारलेली आहे. भक्तराज, महावैष्णव म्हणून पुंडलीक ओळखला जातो. पंढरपुरात श्रीविठ्ठलाचे दर्शन घेण्यापूर्वी पुंडलिकाचे दर्शन घेण्याचा संकेत आहे. पंढरपुरातील विठ्ठलाच्या प्रकटनासंबंधी आणखी तीन कथा सांगण्यात आल्या आहेत.: (१) डिंडीरव वनातल्या डिंडीरव ह्याच नावाच्या एका दैत्याचा वध करण्यासाठी विष्णुने माल्लिकार्जुन शिवाचे रुप घेतले आणि त्याचा वध केला. पंढरपूर येथे भीमातटी दिंडीरवन म्हणून एक ठिकाण आहे. त्याचा ह्या कथेतील डिंडीरव वनाशी संबंध जोडलेला दिसतो. (२) कृष्णाने द्वारकेत आल्यानंतरही राधेशी असलेली जवळीक सोडली नाही, म्हणून रुक्मिणी रुसून उपर्युक्त दिंडीरवनात येऊन राहिली; तिची समजूत काढण्यासाठी कृष्ण हा आपल्या गाईगोपाळांसोबत आला आणि गोपवेष धारण करुन रुक्मिणीस भेटावयास गेला. आपला परिवार त्याने पंढरपुराजवळच असलेल्या गोपाळपुरास ठेवला. पंढरपूरजवळ असलेल्या गोपाळपुराला वारक-यांच्या वारीत फार महत्त्व आहे. गोपाळपूर हे वाडीवजा गाव आहे. तिथे गोपाळकृष्णाचे मंदिर आहे. त्या मंदिरात भजने गात दिंड्या जातात. गोपाळकृष्णाचा काला दिला जातो. त्यानंतर वारीची सांगता होते. दिंडीरवनात लखूबाई नावाच्या देवतेचे मंदिर असून तिथे तिचा मूळ अनधड तांदळा आणि त्यामागे तिचे गजलक्ष्मीचे मूर्तिरुप आहे. कृष्णावर रुसून दिंडीरवनात आलेली रुक्मिणी म्हणजेच ही लखूबाई असे समजले जाते. (३) पद्मा नावाच्या एका सुंदर तरुण स्त्रीने इष्ट वर मिळावा म्हणून तपश्चर्या सुरु केली, तेव्हा विष्णूने तिच्यापेक्षा मनोहर रुप धारण करुन तो तिच्या समोर प्रकट झाला. त्या रुपाला तिला मोह पडला, तिचे वस्त्र गळून पडले आणि केस मोकळे झाले. पुढे तिच्या नावाने 'मुक्तकेशी' नावाचे तीर्थ निर्माण झाले. पंढरपूरच्या पश्चिमेस पद्मावती तीर्थ नावाचे तळे (कोरडे) आहे. तिथे पद्मावतीचे देऊळही आहे. पद्मावतीला 'नग्ना' आणि 'मुक्तकेशी' अशी विशेषणे लावली जातात. लखूबाई आणि पद्मावंती ह्या दोन्ही देवतांच्या पूजेचा अधिकार श्रीविठ्ठलाच्या पुजा-यांकडेच आहे. ह्या कथापैकी डिंडीरवाची व द्वारकेतून रुसून पंढरपुराला आलेल्या रुक्मिणीची कथा पाद्म पांडुरंगमाहात्म्यात, पुंडलिकाची कथा स्कांद पांडुरंगमाहात्म्यात आणि पद्मेची कथा स्कांद आणि पाद्म अशा दोन्ही पांडुरंगमाहात्म्यांत आलेली आहे. ही पांडुरंगमाहात्म्ये पांडुरंगाचे, तसेच पंढरपूरचे महत्व सांगणारी संस्कृत पुराणे आहेत.
विठोबाची स्थापना व पूजन पंढरपूर येते कधी सुरु झाले, हे निश्चितपणे सांगता येत नाही. तथापि होयसळ राजा विष्णुवर्धन किंवा विट्टिदेव किंवा विट्टिग (बारावे शतक) ह्याने पंढरपूरचे देऊळ बांधले असावे, असा ग.ह.खरे ह्यांचा तर्क आहे. स्वत:च्या नावापासून तयार झालेले 'विठ्ठल' हे नाव त्याने आपल्या उपास्य देवतेला दिले असावे, असेही ग.ह.खरे ह्यांना वाटते. 

 विठोबाची मूर्ती...

पंढरपूरच्या विठ्ठलमंदिरात एकट्या विठोबाचीच मूर्ती आहे. तिच्या डोक्यावर साध्या मुकुटासारखी एक उंच आणि कडा असलेली टोपी आहे. भाविक ह्याच टोपीला वा साध्या मुकुटाला शिवलिंग समजतात. टोपीला जो कंगोरा आहे, त्यास पुजारी पाठीवर टाकलेल्या शिंक्याची दोरी, असे म्हणतात. हरिहरेक्याची उत्कट भावना त्यामागे दिसते. ह्या मूर्तीचा चेहरा उभट असून डोक्यावरील उंच टोपीमुळे तो अधिकच उभट वाटतो. मूर्तीच्या कानात मत्स्याकाराची कुंडले आहेत. तथापि ती फार मोठी असून खांद्यांवर आडवी पसरलेली असल्यामुळे ते खांद्यांचे अलंकार आहेत, असा समज होतो. विठोबाच्या गळ्यात कौस्तुभमण्यांचा हार आहे. छातीच्या डाव्या भागावर एक खळगी आणि उजव्या भागावर एक वर्तुळखंड आहे. त्यांना अनुक्रमे श्रीवत्सलांछन व श्रीनिकेतन ही नावे देण्यात आली आहेत, मूर्तीच्या दंडांवर आणि मनगटांवर दुहेरी बाजूबंद व मणिबंध आहेत. दोन्ही हात कमरेवर आहेत. डाव्या हातात शंख असून उजव्या हातात कमलनाल (कमळाचा देठ) आहे. त्याच्या टोकाशी असलेली कळी विठ्ठलाच्या मांडीवर लोळत आहे. हा हात उताणा आणि अंगठा खाली येईल, अशा प्रकारे कमरेवर ठेवला आहे. कमरेस तिहेरी मेखला आहे. दोन पायांना जोडणारा असा एक दगडी भाग पायांमध्ये आहे. त्यास 'काठी' असे म्हणतात कमरेस वस्त्र असल्याच्या खुणा दिसत नाहीत असे मूर्तीकडे पाहता वाटते. संतांनीही विठोबाला अनेकदा 'दिगंबर' म्हटले आहे. तथापि-काहींच्या म्हणण्यानुसार-विठोबाच्या कमरेस वस्त्र आहे, असे मानल्यास काठीस विठ्ठलाच्या वस्त्राचा सोंगा म्हणता येईल व हा सोगा मूर्तीच्या पावलांपर्यंत आलेला आहे, असेही म्हणता येईल. ही पावले एका चौकोनावर असून त्यालाच 'वीट' म्हणतात. ह्या विटेखाली उलटे कमळ आहे. शिंक्याची दोरी व काठी अशा ज्या वस्तू दाखविल्या जातात, या खरोखरीच तशा आहेत, असे ग.ह. ख-यांसारख्या इतिहासज्ञाला वाटत नाही.
उपर्युक्त वर्णन हे पंढरपूरच्या विठ्ठमंदिरात आज दिसत असलेल्या विठोबाच्या मूर्तीचे आणि ग.ह. खरे ह्यांनी केलेले आहे. तथापि पंढरपूरचे मंदिर श्रीज्ञानदेवांच्याही पूर्वीचे असून तेथे जी मूळ वा आद्य मूर्ती होती, तो ही नसावी, असे मत व्यक्त केले जाते. 1659 साली झालेल्या अफझलखानाच्या स्वारीसारखे संकटप्रसंग जेव्हा येत, तेव्हा सुरक्षित ठेवण्यासाठी म्हणून विठोबाची मूर्ती मंदिरातून चिंचोली, गुळसरे, देगाव ह्यांसारख्या पंढरपूरजवळच्या गावात हलविण्यात येई, असे दिसते. अफझलखानाच्या स्वारीच्या वेळी मूर्ती पंढरपूरजवळच असलेल्या माढे ह्या गावात नेऊन ठेविली होती आणि अफझलखानाचा वध झाल्यानंतर ती तेथून पुन्हा पंढरपूरात आणली, असे इतिहासाचार्य राजवाडे ह्यांनी म्हटले आहे. त्यानंतर ह्या संकटाचे स्मरण म्हणून माढे येथे विठोबाचे एक स्वतंत्र देऊळ आणि मूर्ती स्थापण्यात आली, असेही राजवाडे सांगतात. विजयनगरचा राजा कृष्णराव वा कृष्णदेवराम (कार. 1509-1529) ह्यास ठिकठिकाणच्या देवमूर्ती आणून त्यांची विजयनगरात स्थापना करण्याचा हव्यास होता. पंढरपूरची विठ्ठलमूर्तीही त्याने विजयनगरास नेली होती. आणि एकनाथांचे पणजे संत भानुदास ह्यांनी ती पुन्हा पंढरपूरास आणली अशी एक आख्यायिका आहे. ह्या आख्यायिकेला खुद्द एकनाथांनी भानुदासांच्या दिलेल्या माहितीत आधार सापडत नाही; परंतु पैठण येथील एकनाथांच्या वाड्यातील विठोबाच्या मूर्तीचे 'विजयविठ्ठल' असे नाव आहे. ही मूर्ती विजयनगर साम्राज्याच्या काळातील दक्षिणी विठ्ठमूर्तीसारखीच दिसते; परंतु ती आकाराने लहान वाटते. भानुदासांच्या आख्यायिकेचा पक्का निर्णय करण्यासारखी साधने उपलब्ध नसली, तरी पंढरपूरच्या मंदिरातील विठोबाची मूर्ती वेळोवेळी हालविली जात होती व ह्या हालवाहालवीतच मूळ मूर्ती केव्हातरी बदलली गेली असेल किंवा काय, असा प्रश्न निर्माण होतो.
ह्या प्रश्नाच्या उत्तराचा शोध घेण्यासाठी ह्या आद्य विठ्ठलमूर्तीची विश्वासाई वर्णने कोठे मिळत असल्यास पाहिली पाहिजेत आणि तशी ती मिळतात, असे ह्या विषयाचा अलीकडच्या काळात विशेष आणि सखोल अभ्यास केलेले संशोधक डाँ.रा.चिं.ढेरे ह्यांचे प्रतिपादन आहे. त्यांचे म्हणणे थोडक्यात असे : विठोबाचे पंढरपूरचे माहात्म सांगणारे तीन संस्कृत ग्रंथ (पांडुरंगमहात्म्ये) आज उपलब्ध आहेत. त्यांतील स्कांद पांडुरंगमाहात्म्य आणि पाद्म पांडुरंगमाहातम्य अनक्रमे स्कंद व पद्म पुराणांतर्गत असल्याचा दावा करणारी आहेत. ह्या दोन पांडुरंगमाहात्म्यांचा निर्देश वर आलेलाच आहे. (तिसरे पांडुरंगमाहात्म्य हे विष्णुपुराणातर्गत असल्याचा दावा करणारे असून त्याची एकुलती एक उपलब्ध प्रत डाँ.ढेरे ह्यांच्या संग्रही आहे). ह्या सर्व पांडुरंगमाहात्म्यांपैकी स्कांद पांडुरंगमाहात्म्य हे सर्वात प्राचीन -म्हणजे निवृत्ती ज्ञानदेवांच्याही पूर्वीचे आणि अगदी काटेकोरपणे सांगावयाचे झाल्यास रामदेवराव यादवाचा करणाधिप हेमाद्री ( तेरावे शतक, उत्तरार्ध ) ह्याच्याही पूर्वीचे आहे. ह्या स्कांद पांडुरंग-माहात्म्यास पंढरपूर आणि श्रीविठ्ठलाच्या अभ्यासात अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. पाद्म पांडुरंमाहात्म्याची रचना सोळाव्या शतकात आणि विष्णुपुराणांतर्गत असल्याचा दावा करणा-या उपर्युक्त पांडुरंगमहात्म्याचीही रचना त्याच सुमारास झाली असावी.
उपर्युक्त स्फांद पांडुरंगमाहात्म्यात पंढरपूरच्या विठ्ठमंदिरातील मूर्तीची जी अनन्यसाधारण लक्षणे सांगितली आहेत. त्यांतले एक म्हणजे त्या विठ्ठलमूर्तीच्या हृदयावर मंत्राक्षरे आहेत. श्रीविठ्ठलांनाच मंत्र तेथे कोरलेला आहे. तेथे विठोबाला 'महामंत्रयुत:' हे विशेषण लावलेले आहे. त्याचप्रमाणे 'देवाच्या हृदयावर मंत्राक्षरे पाहवयास मिळतात' अशा आशयाचे स्पष्ट विधानही तेथे आहे. (मंत्राक्षराणि.. दृश्यन्ते तस्य वक्षसि). पाद्म पांडुरंगमाहात्म्यातही 'श्रीवत्सं धारयन् वक्षे मुक्तामाला षडक्षराम्' । असा षडक्षर मंत्राचा निर्देश आहे. विठ्ठलसहस्त्रनामस्तोत्रात विठोबाला 'षडक्षरमय' म्हटले आहे. विठ्ठलाष्टोत्तरशतनामस्तात्रोत 'मंत्राक्षरावलीहत्स्थ:' असे त्याचे वर्णन केलेले आहे. श्रीधरस्वामी नाझरेकर म्हणजेच प्रसिद्ध आख्यान कवी श्रीधर ( 1658-1729) ह्यांनी पंढरीमाहात्म्य ह्या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या त्यांच्या एका मराठी पांडुरंगमाहात्म्यात ( एकूण अध्याय दहा) विठ्ठलाच्या हृद्यावरील षडक्षर मंत्राचा कितीतरी वेळी निर्देश केलेला आढळतो. श्रीधर हे पंढरपूरजवळच्याच नाझरे गावचे. पंढरपूरच्या मंदिरातील मूर्ती त्यांच्या नेहमीच्या पाहण्यातली होती. ती मूर्ती प्रत्यक्ष पाहून त्यांनी ह्या षडक्षर मंत्राचा निर्देश केला असणे शक्य वाटते. संत सांवता माळी ह्यांनी विठ्ठमूर्तीचे वर्णन करताना आपल्या एका अभंगात 'विठ्ठलाचे रुप अतकर्य विशाळ। हृदयकमळ मंत्रसिद्ध ।। असे शब्द वापरले आहेत. अशी मंत्रसिद्ध मूर्ती पंढरपूर येथील विठ्ठलमंदिरात नाही; ती माहादाजी निंबाळकर ह्यांनी माढे येथे बांधलेल्या विठ्ठलमंदिरात आहे. अफझलखानाच्या स्वारीच्या वेळी पंढरपूरची विठ्ठलमूर्ती माढे येथे नेऊन ठेवली होती व ते संकट टळल्यावर ती पुन्हा पंढरपूरला आणण्यात आली. त्या संकटाच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ माढे येथे जे विठ्ठमंदिर बांधण्यात आले असे राजवाडे म्हणतात, तेच हे मंदिर, ह्या मंदिरात पंढरपूर येथील आद्य मूर्तीची तंतोतंत प्रतिकृती माढेकरांनी स्थापन केली असली पाहिजे, असे डाँ. ढेरे ह्यांना वाटते. पंढरपूर येथील विठ्ठलमूर्तीच्या नित्य सहवासात असलेले काशीनाथ उपाध्याय ऊर्फ बाबा पाध्ये ह्यांनी रचिलेल्या विठ्ठलध्यानमानसपूजा ह्या स्तोत्रात त्यांनी विठ्ठलाच्या मूर्तीचे जे तपशीलवार वर्णन केलेले आहे. त्यात मूर्तीच्या हृदयावरील षडक्षर मंत्राचा स्पष्ट उल्लेख आहे. बाबा पाध्ये हे 1805 मध्ये निधन पावले हे पाहता पंढरपूरची आद्य विठ्ठलमूर्ती पंढरपूर येथे 1805 पर्यंत तरी होती, असे ढेरे ह्यांना वाटते.
माढे येथील ही मूर्ती पूर्ण दिगंबर आहे. तिच्या मस्तकावर कंगोरा असलेली, गवळ्याच्या टोपीसारकी टोपी आहे. कानांत शंखाकार कुडले आहेत. ती मूर्तीच्या खांद्यांवर टेकलेली आहेत. मूर्तीने धारण केलेल्या दोन माळांपैकी एक गळपासी आणि दुसरी हृदयावर लोंबणारी आहे. ह्या माळेत कौस्तुभमणी आहे. ह्या दोन्ही माळांनी साधलेल्या त्रिकोणात तो मंत्र आहे. मंत्राच्या अखेरीस 'श्रीवास' असा शब्द आहे. कमरेला क्षुद्रघंटिका असलेला पट्टा आहे. डाव्या हातात शंख असून उजव्या हाताचा तळवा काठीवर टेकलेला आहे. ह्या हाताच्या बोटात कमळळकी आहे. दोन्ही हात कमरेवर आहेत. दंडांत भुजबंध व मनगटावर कडी आहेत. ह्या मूर्तीच्या माळावर तिसरा नेत्र आहे. हे खास वैशिष्टय, मस्तकावर बांधलेल्या शिंक्याच्या दोर्या कपाळावरुन मागे, दोन्ही बाजूंना गेल्या आहेत. डाव्या बाजूची दोरी मात्र खाली आलेली दिसत नाही. पंढरपूरप्रमाणेच माढे येथील मंदिरातही विठ्ठल हा एकटा आहे., त्याच्या समवेत रखुमाई नाही.
भाळावर तिसरा नेत्र आणि दिगंबरत्व अशी मूळ मूर्तीची अन्य दोन अनन्यसाधारण लक्षणे स्कांद पांडुरंगमाहात्म्यात सांगितलेली असून ती माढे येथील मूर्तीत स्पष्टपणे दिसून येतात. स्कांद पांडुरंग-माहात्म्यातील वर्णन हे पुंडलिकासाठी पंढरपुरात आलेल्या श्रीकृष्णाच्या रुपान वर्णन करण्यासाठी आलेले आहे व ते माढे येथील मूर्ती दृष्टीसमोर ठेवून केल्यासारखे वाटावे, इतके साम्य त्या वर्णनात आणि माढे येथील विठ्ठलमूर्तीत आहे, असे डाँ. ढेरे ह्यांचे प्रतिपादन आहे.
पांडुरंगमहात्म्यांनी असे सांगितले आहे, की पंढरपुरात विठोबाची तीन रुपे आहेत : एक, प्रत्यक्ष मंदिरातले; दुसरे संपूर्ण पंढरपूराला व्यापून राहिलेले आणि तिसरे, चंद्रभागेच्या प्रवाहाच्या रुपाने अस्तित्वात असलेले. कवी श्रीधरांनी दहा अध्यायांचे पंढरीमाहात्म्य किंवा पांडुरंगमाहात्म्य ( हा छोट्या पांडुरंगमाहात्म्याचाच विस्तार) लिहिले आहे. त्यात विठोबाच्या उपर्युक्त तीन रुपांखेरीज त्याच्या तीन मूर्तीचाही निर्देश आहे : एक, मुख्य स्थानावरील मूर्ती; दुसरी, लक्ष्मीपुढची ( म्हणजेच लखूबाईपुढची) आणि तिसरी, पुंडलिकासमोरची. लखूबाई आणि पुंडलिक ह्यांच्या समोर आज विठ्ठमूर्ती दिसत नाही. मुख्य मूर्तीबद्दल श्रीधरांनी लिहिले आहे ; 'मुख्य जे पांडुरंगस्थान। तेथे न करावे आरोहण।' ' आरोहण' ह्या शब्दातून उंच ठिकाणावर चढून जाण्याची कल्पना सूचित होते. तेथे आरोहण केल्यास दारुण परिणाम होतील, असाही धाक श्रीधरांच्या ओवीतून दाखविलेला आहे. त्यामुळे अगदी आरंभी ही मूर्ती नुसतीच एखाद्या उंचवट्यावर, मंदिर नसलेल्या अवस्थेत होती किंवा काय, असाही प्रश्न उपस्थित होतो.
ग.ह.खरे ह्यांच्या मते पंढरपूर येथील विठ्ठलाची मूर्ती प्राचीन किंवा मध्ययुगीनही म्हणता येणार नाही, परंतु आधुनिक म्हणजे शेसवाशे वर्षातील ती आहे असेही म्हणवत नाही. 

 विठोबा...

महाराष्ट्रातील, तसेच आंध्र-कर्नाटकांतील कोट्यवधी भाविकांचे आराध्य दैवत आणि महाराष्ट्रातील भागवत धर्माचा संप्रदाय म्हणून ख्यातकीर्त असलेल्या वारकरी संप्रदायाचे उपात्य दैवत. विठ्ठल, पांडुरंग, पंढरीनाथ अशा अन्य नावांनीही ते प्रसिद्ध आहे. ह्या नोंदीत विठोबाचा निर्देश त्याच्या अन्य नावांनीही केला आहे. महाराष्ट्राच्या सोलापूर जिल्ह्यातील पंढरपूर येथे विठोबाचे प्रमुख मंदिर असून वारकरी संप्रदायाच्या अनुयायाचे-वारक-यांचे ते प्रमुख तीर्थस्थान होय. आषाढी आणि कार्तिकी शुद्ध एकादशीना तेथे सर्व वारकरी, तसेच महाराष्ट्र-आंध्र-कर्नाटकांतून लाखो अन्य भाविक विठोबाच्या दर्शनासाठी येतात. शुद्ध माघी व शुद्ध चैत्री ह्या एकादशा नाही पंढरपूरला आवर्जून येणारे वारकरी आणि अन्य भाविक आहेत. पंढरपूर येथील विठोबाच्या मंदिरातल्या सोळखांबी मंडपातील एका तुळईवर कोरलेल्या संस्कृत आणि कन्नड लेखातील संस्कृत आणि कन्नड अशा दोन्ही भागात पंढरपूरचा निर्देश 'पंडरगे' असा केलेला आढळतो. पंडरगे हेच पंढरपूरचे मूळ गाव असून ते कानडी आहे. ह्या नावावरुनच पांडुरंगक्षेत्र, पांडुरंगपूर, पौंडरीकक्षेत्र, पांढरीपूर पांडरी व पंढरपूर ही क्षेत्रनामे तयार झाली. विठोबाला पांडुरंगही म्हणतात. पण 'पांडुरंग' हे नाव पंडरगे ह्या मूळ क्षेत्रनामाचेच संस्कृतीकरण असून क्षेत्रनाम म्हणूनही ते वापरले जात होते. असे दिसते. 'पांडुरंग' ह्या शब्दाचा अर्थ 'शुभ्र रंग' असा होत असल्यामुळे तो गौरवर्णीय शिवाचा दर्शक आहे. असे प्रथमदर्शनी वाटले, तरी तसा अर्थ मराठी संतांना अभिप्रेत असल्याचे कुठेच दिसून येत नाही. मराठी संत हे शिव आणि विष्णू ह्यांच्या ऐक्याचेच पुरस्कर्ते होते; तथापि त्यांनी पांडुरंगाला विष्णूचा अवतार असलेला गोपाळकृष्ण मानले. त्यांच्या दृष्टीने तो गोपवेष धारण केलेला श्रीहरी आहे. गाईच्या खुरांमुळे उधळलेली धूळ अंगावर पसरल्यामुळे सारी काया धुसर झालेल्या गोपाळकृष्णाला त्यांनी 'पांडुरंग' म्हटले आहे. श्रीज्ञानदेवापासून निळोबांपर्यंत अनेक मराठी संतांनी विठोबाचे गुणगान केले आहे.; त्याचप्रमाणे चौंडरस, कनकदास, पुरंदरदास अशा दक्षिण भारतीय कवींनीही विठोबाला आपले परमप्रिय आराध्य दैवत मानले आहे. केरळीय कृष्णभक्त कवी लीलाशुक (बारावे-तेरावे शतक) ह्याने आपल्या श्रीकृष्णकर्णामृतम् ह्या संस्कृत काव्यात भीमरथीकाठच्या दिंगबर आणि तमालनील अशा विठोबाचे वर्णन केले आहे. सुप्रसिद्ध माध्वपंडित वादिराजतीर्थ ह्यांनीही आपल्या तीर्थप्रबंधनामक काव्यात विठोबाची स्तुती केली आहे.
विठ्ठलापासून विठोबा हे नाव प्रचारात आले. विठ्ठ ह्या नावाची सर्वमान्य अशी व्युत्पत्ती मिळालेली नाही. इतिहासाचार्य राजवाडे ह्यांनी विठ्ठल हा शब्द 'विष्ठल' ( दूर, रानावनात असलेली जागा) ह्या शब्दापासून व्युत्पादावा, असणारा देव ठरतो. डाँ, रामकृष्ण गोपाळ भांडारकर ह्यांच्या मते 'विष्णू' ह्या शब्दाचे कानडी अपभ्रष्ट रुप'बिटी' असे होते आणि 'बिट्टी' वरुनच 'विठ्ठल' रुप तयार झाले. शब्दमणिदर्पणाच्या अपभ्रंश प्रकरणातील ३२ व्या सूत्राचा आधार घेऊन राजपुरोहित ह्यांनी विष्णूचे 'विट्टु' असे रुप कसे होते, हे दाखवले आहे. ह्या रुपालाच प्रेमाने 'ल' हा प्रत्यय लावला, की 'विठ्ठल' असे रुप तयार होते, असे त्यांचे प्रतिपादन आहे. विदा (ज्ञानेश), ठान् (अज्ञज्ञनान्), लति (गृहणाति) म्हणजे 'अज्ञ जनांना ज्ञानाने स्वीकारणारा, तो विठ्ठल' अशीही एक व्युत्यती दिली जाते. ह्या व्युत्पत्तीतील 'विठ्ठल' ह्या नावातील प्रत्येक अक्षराला तात्त्विक अर्थ प्राप्त करुन देण्यात आलेला आहे. 'विदि (ज्ञाने) स्थल; (स्थिर:) म्हणजे जो ज्ञानाच्या ठिकाणी आहे, तो विठ्ठल अशी एक व्युत्पत्ती वि.कृ. श्रोत्रिय ह्यांनी दिली आहे. इटु, इठु, हटुवा, इठुवा ही विठ्ठलाची ग्रामीण मराठीतली नामोच्चारणे आहेत आणि विठ्ठलांचे ध्यान कमरेवर हात ठेवलेले, असे आहे. श्रीविठ्ठलाचे एक अभ्यासक विश्वनाथ खैरे ह्यांनी 'इटु' असा शब्द तमिळ भाषेत असून त्याचा अर्थ 'कमरेवर हात ठेवलेला' असा असल्याचे प्रतिपादन केले आहे. 'विटेवर जो उभा, तो विठ्ठल' अशीही एक व्युत्पत्ती दिली जाते.
विठ्ठल हा 'युगे अठ्ठावीस' पंढरपूरी विटेवर उभा आहे, असे म्हटले जाते. त्याचा अर्थ, चालू अठ्ठाविसाव्या मन्वंतरातही आपल्या भक्तांसाठी तो पंढरपुरात उभा आहे, असा घेता येईल.
विठ्ठल हा कानडा आहे. श्रीज्ञानदेवांनी त्याला 'कानडा' आणि 'कर्नाटकु' अशी दोन्ही विशेषणे लावलेली आहेत. एकनाथांनी 'तीर्थ कानडे देव कानडे। क्षेत्र कानडे पंढरिये।' असे म्हटले आहे, तर नामदेवांनी 'कानडा विठ्ठल वो उभा भीवरेतीरी' असा त्याचा निर्देश केला आहे. नामदेव तर विठ्ठलाचा भाषिक निर्देशही करतात (विठ्ठल कानडे बोलू जाणे। त्याची भाषा पुंडलीक नेणे ।।).'कानडा म्हणजे अगम्य' अशा अर्थानेही संतांनी श्रीविठ्ठलाचे उल्लेख केलेले आहेत. 'कर्नाटकु' ह्या शब्दाचा कर्नाटक ह्या प्रदेशाची संबंध नसून 'कर्नाटकु' म्हणजे 'करनाटकु' वा 'लीलालाघव दाखविणारा', असेही मत काही अभ्यासकांनी व्यक्त केलेले आहे; परंतु पंढरपूर हे महाराष्ट्र आणि कर्नाटक राज्यांच्या सीमेवर आहे. त्याचे प्राचीन नाव 'पंडरगे' हे तर कानडीच आहे. विठ्ठलाचे बहुतेक सेवेकरही कर्नाटकातले आहेत. ह्या बाबीही लक्षणीय ठरतात. श्रीविठ्ठल हे महाराष्ट-कर्नाटकाच्या, तसेच आंध्र प्रदेशाच्या सांस्कृतिक एकतेचे आणि प्रेमाचे प्रतीक आहे. 

 विठोबा...

महाराष्ट्रातील, तसेच आंध्र-कर्नाटकांतील कोट्यवधी भाविकांचे आराध्य दैवत आणि महाराष्ट्रातील भागवत धर्माचा संप्रदाय म्हणून ख्यातकीर्त असलेल्या वारकरी संप्रदायाचे उपात्य दैवत. विठ्ठल, पांडुरंग, पंढरीनाथ अशा अन्य नावांनीही ते प्रसिद्ध आहे. ह्या नोंदीत विठोबाचा निर्देश त्याच्या अन्य नावांनीही केला आहे. महाराष्ट्राच्या सोलापूर जिल्ह्यातील पंढरपूर येथे विठोबाचे प्रमुख मंदिर असून वारकरी संप्रदायाच्या अनुयायाचे-वारक-यांचे ते प्रमुख तीर्थस्थान होय. आषाढी आणि कार्तिकी शुद्ध एकादशीना तेथे सर्व वारकरी, तसेच महाराष्ट्र-आंध्र-कर्नाटकांतून लाखो अन्य भाविक विठोबाच्या दर्शनासाठी येतात. शुद्ध माघी व शुद्ध चैत्री ह्या एकादशा नाही पंढरपूरला आवर्जून येणारे वारकरी आणि अन्य भाविक आहेत. पंढरपूर येथील विठोबाच्या मंदिरातल्या सोळखांबी मंडपातील एका तुळईवर कोरलेल्या संस्कृत आणि कन्नड लेखातील संस्कृत आणि कन्नड अशा दोन्ही भागात पंढरपूरचा निर्देश 'पंडरगे' असा केलेला आढळतो. पंडरगे हेच पंढरपूरचे मूळ गाव असून ते कानडी आहे. ह्या नावावरुनच पांडुरंगक्षेत्र, पांडुरंगपूर, पौंडरीकक्षेत्र, पांढरीपूर पांडरी व पंढरपूर ही क्षेत्रनामे तयार झाली. विठोबाला पांडुरंगही म्हणतात. पण 'पांडुरंग' हे नाव पंडरगे ह्या मूळ क्षेत्रनामाचेच संस्कृतीकरण असून क्षेत्रनाम म्हणूनही ते वापरले जात होते. असे दिसते. 'पांडुरंग' ह्या शब्दाचा अर्थ 'शुभ्र रंग' असा होत असल्यामुळे तो गौरवर्णीय शिवाचा दर्शक आहे. असे प्रथमदर्शनी वाटले, तरी तसा अर्थ मराठी संतांना अभिप्रेत असल्याचे कुठेच दिसून येत नाही. मराठी संत हे शिव आणि विष्णू ह्यांच्या ऐक्याचेच पुरस्कर्ते होते; तथापि त्यांनी पांडुरंगाला विष्णूचा अवतार असलेला गोपाळकृष्ण मानले. त्यांच्या दृष्टीने तो गोपवेष धारण केलेला श्रीहरी आहे. गाईच्या खुरांमुळे उधळलेली धूळ अंगावर पसरल्यामुळे सारी काया धुसर झालेल्या गोपाळकृष्णाला त्यांनी 'पांडुरंग' म्हटले आहे. श्रीज्ञानदेवापासून निळोबांपर्यंत अनेक मराठी संतांनी विठोबाचे गुणगान केले आहे.; त्याचप्रमाणे चौंडरस, कनकदास, पुरंदरदास अशा दक्षिण भारतीय कवींनीही विठोबाला आपले परमप्रिय आराध्य दैवत मानले आहे. केरळीय कृष्णभक्त कवी लीलाशुक (बारावे-तेरावे शतक) ह्याने आपल्या श्रीकृष्णकर्णामृतम् ह्या संस्कृत काव्यात भीमरथीकाठच्या दिंगबर आणि तमालनील अशा विठोबाचे वर्णन केले आहे. सुप्रसिद्ध माध्वपंडित वादिराजतीर्थ ह्यांनीही आपल्या तीर्थप्रबंधनामक काव्यात विठोबाची स्तुती केली आहे.
विठ्ठलापासून विठोबा हे नाव प्रचारात आले. विठ्ठ ह्या नावाची सर्वमान्य अशी व्युत्पत्ती मिळालेली नाही. इतिहासाचार्य राजवाडे ह्यांनी विठ्ठल हा शब्द 'विष्ठल' ( दूर, रानावनात असलेली जागा) ह्या शब्दापासून व्युत्पादावा, असणारा देव ठरतो. डाँ, रामकृष्ण गोपाळ भांडारकर ह्यांच्या मते 'विष्णू' ह्या शब्दाचे कानडी अपभ्रष्ट रुप'बिटी' असे होते आणि 'बिट्टी' वरुनच 'विठ्ठल' रुप तयार झाले. शब्दमणिदर्पणाच्या अपभ्रंश प्रकरणातील ३२ व्या सूत्राचा आधार घेऊन राजपुरोहित ह्यांनी विष्णूचे 'विट्टु' असे रुप कसे होते, हे दाखवले आहे. ह्या रुपालाच प्रेमाने 'ल' हा प्रत्यय लावला, की 'विठ्ठल' असे रुप तयार होते, असे त्यांचे प्रतिपादन आहे. विदा (ज्ञानेश), ठान् (अज्ञज्ञनान्), लति (गृहणाति) म्हणजे 'अज्ञ जनांना ज्ञानाने स्वीकारणारा, तो विठ्ठल' अशीही एक व्युत्यती दिली जाते. ह्या व्युत्पत्तीतील 'विठ्ठल' ह्या नावातील प्रत्येक अक्षराला तात्त्विक अर्थ प्राप्त करुन देण्यात आलेला आहे. 'विदि (ज्ञाने) स्थल; (स्थिर:) म्हणजे जो ज्ञानाच्या ठिकाणी आहे, तो विठ्ठल अशी एक व्युत्पत्ती वि.कृ. श्रोत्रिय ह्यांनी दिली आहे. इटु, इठु, हटुवा, इठुवा ही विठ्ठलाची ग्रामीण मराठीतली नामोच्चारणे आहेत आणि विठ्ठलांचे ध्यान कमरेवर हात ठेवलेले, असे आहे. श्रीविठ्ठलाचे एक अभ्यासक विश्वनाथ खैरे ह्यांनी 'इटु' असा शब्द तमिळ भाषेत असून त्याचा अर्थ 'कमरेवर हात ठेवलेला' असा असल्याचे प्रतिपादन केले आहे. 'विटेवर जो उभा, तो विठ्ठल' अशीही एक व्युत्पत्ती दिली जाते.
विठ्ठल हा 'युगे अठ्ठावीस' पंढरपूरी विटेवर उभा आहे, असे म्हटले जाते. त्याचा अर्थ, चालू अठ्ठाविसाव्या मन्वंतरातही आपल्या भक्तांसाठी तो पंढरपुरात उभा आहे, असा घेता येईल.
विठ्ठल हा कानडा आहे. श्रीज्ञानदेवांनी त्याला 'कानडा' आणि 'कर्नाटकु' अशी दोन्ही विशेषणे लावलेली आहेत. एकनाथांनी 'तीर्थ कानडे देव कानडे। क्षेत्र कानडे पंढरिये।' असे म्हटले आहे, तर नामदेवांनी 'कानडा विठ्ठल वो उभा भीवरेतीरी' असा त्याचा निर्देश केला आहे. नामदेव तर विठ्ठलाचा भाषिक निर्देशही करतात (विठ्ठल कानडे बोलू जाणे। त्याची भाषा पुंडलीक नेणे ।।).'कानडा म्हणजे अगम्य' अशा अर्थानेही संतांनी श्रीविठ्ठलाचे उल्लेख केलेले आहेत. 'कर्नाटकु' ह्या शब्दाचा कर्नाटक ह्या प्रदेशाची संबंध नसून 'कर्नाटकु' म्हणजे 'करनाटकु' वा 'लीलालाघव दाखविणारा', असेही मत काही अभ्यासकांनी व्यक्त केलेले आहे; परंतु पंढरपूर हे महाराष्ट्र आणि कर्नाटक राज्यांच्या सीमेवर आहे. त्याचे प्राचीन नाव 'पंडरगे' हे तर कानडीच आहे. विठ्ठलाचे बहुतेक सेवेकरही कर्नाटकातले आहेत. ह्या बाबीही लक्षणीय ठरतात. श्रीविठ्ठल हे महाराष्ट-कर्नाटकाच्या, तसेच आंध्र प्रदेशाच्या सांस्कृतिक एकतेचे आणि प्रेमाचे प्रतीक आहे. 

 गोपाळपूर...

विष्णुपदाच्या पश्चिमेस सुमारे अर्धा कि. मी. अंतरावर पुष्पावती नदीच्या काठी एका टेकडीवर श्रीगोपालकृष्ण मंदिर आहे, मंदिर भव्य व विशाल आहे. मंदिरातील गोपाळकृष्णाची मूर्ती अतिशय सुंदर, सुबक व प्रसन्न आहे. मूर्तीचा चेहरा हुबेहुब श्रीविठ्ठलाच्या चेह-यासारखा आहे. नामदेवरायांनी अभंगात वर्णन केल्याप्रमाणे "देहुडाचरणी वाजवितो वेणू। गोपिका रमणु स्वामी माझा।।" मंदिरात देहुडाचरणी उभे राहून वेणु वाजवीत असलेली भगवान गोपाळकृष्णाची मूर्ती आहे. मागे गायी आहेत. या मंदिराच्या आवारातच भगवान श्रीकृष्णाचे सासरे भीमकराजाचे मंदिर आहे. या मंदिरात जनाबाईची गुहा आहे. जनाबाईचा संसार आहे. जनीचे जाते आहे. जात्यावर बसून श्रीविठ्ठलाने जनीसंगे दळण दळले होते अशी आख्यायिका आहे. यशोदेच्या दधिमंथनाची जागा आहे. लक्ष्मीनारायणाचे मंदिर आहे.
मंदिराचे आवार मोठे, प्रशस्त असून भोवती दगडी तटबंदी आहे. सभोवार ओव-या आहेत. येथील पाषाण 500 वर्षापूर्वीचे असावेत असा मूर्तिशास्त्र संशोधकांचा, तज्ञांचा अंदाज आहे. येथील व्यवस्था गुरव समाजाचे लोक पाहतात. इथे सर्व प्रकारचे नित्योपचार केले जातात. इथे गोकुळ अष्टमीस महापूजा केली जाते. अलंकार घातले जातात. आषाढी व कार्तिकी यात्रेला पौर्णिमेस इथे गोपाळकाल्याचा उत्सव होतो. आषाढी पौर्णिमेस सर्व संतांच्या पालख्या इथे जमा होतात. कीर्तने होतात, दहीहंडी फोडली जाते. येथील काल्याचा प्रसाद घेतल्याशिवाय यात्रेची सांगता होत नाही, वारी पूर्ण होत नाही असे भाविक लोक मानतात.
या मंदिराला तीन दरवाजे आहेत. मंदिरात ४२ खोल्या आहेत. मुख्य दरवाजा उंच, भव्य आकर्षक आहे. काही संशोधकांच्या मते अफझलखानाची बेगमपूर (ब्रह्मपुरी) इथे छावणी असताना त्याने या मंदिरावर हल्ला केला. गुरव मंडळींनी त्या वेळी मूर्तीचे रक्षण केले व पुनस्थापना केली. मंदिरातील शिलालेखाचे आधारे इ. च्या १७४४ साली हे कृष्ण मंदिर तळेगावचे अनंत श्यामजी दाभाडे यांनी बांधले, तर महादेवाचे मंदिर सातारा येथील परशुराम अनगळ यांनी बांधले. 

 विठोबाच्या अन्य काही मूर्ती...

अहोबलम् (आंध्र प्रदेश) येथे असलेली विठ्ठलमूर्ती कमळ काढलेल्या एका बैठकीवर कमरेवर हात ठेवून उभी आहे. हिच्या हातात शंख आणि कमलनाल आहेत. मस्तकावर उंच, टोपीवजा नक्षीदार मुकुट आहे. ही मूर्ती पंढरपूर येथे सध्या आसलेल्या विठ्ठलमूर्तीपेक्षा खूपच जुनी असावी असे मत आहे. मुंबईतील जोगेश्वरी गुहेत आढळणारी एक भग्न मूर्ती विठ्ठलाची असावी, असा ग.ह.खरे ह्यांचा तर्क आहे. ह्या मूर्तीचे मस्तक, हात आणि गुडघ्यापासूनचा खालचा भाग नाहीसा झाला आहे, परंतु गळ्यात मोत्यांचा कंठा आणि कमरेस मेखला दिसते. मूर्तीचे धोतर गुडघ्यापर्यंत आलेले आहे. डाव्या मांडीवर धोतराच्या सुरकुत्या दिसतात., तसेच मेखलेचा लोबंता परदही दिसतो. पोकळीत बोटे घातलेला शंखही आहे. मेखलेचे एक टोक उजव्या मांडीवर आहे. गळ्यातल्या कंठ्याच्या फिती पाठीवर दिसतात. छातीच्या उजव्या भागावर लांब व कुरळ्या केसांची एक बट दिसते. ही मूर्ती आठव्या शतकाच्या उत्तरार्धातली असावी, असा ग.ह.खरे ह्यांचा तर्क आहे.
मुंबइर्च्या पिन्स आँफ वेल्स म्यूझियममध्ये घारापुरीच्या लेण्यांतून आणलेली एक उभी मूर्तीही विठ्ठलाची असण्याची शक्यता वाटते. ही मूर्तीही भग्नावस्थेत आहे. हिच्या कमरेच्या वरचा भाग पूर्णपणे नष्ट झालेला आहे. कमरेस वस्त्र, वर मेखला, डाव्या मांडीवर टेकलेला व पोकळीत डाव्या हाताची बोटे असलेला शंख हे सर्व स्पष्ट दिसते; पण ह्या मूर्तीच्या उजव्या बाजूस एक उभी स्त्री व डाव्या बाजूस उभा, बुटका आणि लठ्ठ असा गण आहे. ही मूर्ती आठव्या शतकाच्या दुस-या पावक्यातील असावी, असा ग.ह.खरे ह्यांचा तर्क आहे.
कर्नाटकात मंड्या जिल्ह्यातील गोविंदहळ्ळी येथे, तसेच हसन जिल्ह्यातील हरणहळ्ळी येथे चेन्न केशवाच्या मंदिरात, बसरुल (जि. मंड्या) येथील मल्लिकार्जूनमंदिरात आणि नागलापूर (जि. तुमकूर) येथे विठ्ठलमूर्ती आहेत. बेल्लारी जिल्ह्यातील हंपी येथील विरुपाक्षमंदिरातही विठ्ठलमूर्ती आहे.
तामिळनाडूत श्रीरंगम् (जि.तिरुचिरापल्ली) येथील रंगनाथमंदिरात तंजावर येथील विष्णुमंदिरात विठ्ठलमूर्ती असून ती श्रीदेवीभूदेवीसह आहे. हैदराबाद येथे एका खाजगी संग्रहात विठ्ठलाची एक सुबक मूर्ती आहे.
अहमदनगर जिल्ह्यात आणि नेवाशाजवळ टाकळीमान म्हणून असलेल्या एका गावी एका मंदिरात चतुर्भुज विठ्ठल आढळतो. हे मंदिर यादवकालीन आहे, असे मत सुरेश जोशी ह्या अभ्यासकांनी मांडलेले आहे. टाकळीभान येथील विठ्ठलमूर्तीचे वैशिष्टय म्हणजे ह्या मूर्तीला मिशा कोरलेल्या आहेत. चांदीचे डोळे बसविले आहेत. मस्तकावर शाळुंकेसह शिवलिंग स्पष्टपणे कोरलेले आहे. येथे विठ्ठलाला चार हात आहेत. ह्या मूर्तीची शैली लोकशिल्पाची आहे. आज उपलब्ध असलेल्या विठ्ठलाच्या मूर्ती पाहिल्या, तर त्या कधी दोन हात, तर कधी चार हात असलेल्या आहेत. काही विष्णूच्या रुपात आहेत, तर काही गोपाळकृष्णाच्या रुपात आहेत. मूर्तीच्या हाती कधी शंख-चक्र, तर कधी शंख-पद्म आहे. कधी शंख-वरदमुद्रा, तर कधी शंख अभयमुद्रा आहे. चौकोनी पादपीठावर वा विटेवर उभ्या असलेल्या मूर्ती आहेत; पण कमलफुलात पाय घोट्यांच्या वरपर्यंत झाकलेली मूर्तीही आढळते. कमरेवर हात असणे हे मात्र सर्व मूर्तींना समान असे लक्षण आहे. कोणत्याही मूर्तिलक्षणग्रंथाचा विठ्ठल हा विषय झालेला नाही, मात्र दक्षिणेतील अनेक प्राचीन विठ्ठलमूर्ती ह्या स्कांद पांडुरंगमाहात्म्यात वर्णन केलेल्या विठ्ठलमूर्तीशी ब-याच संवादी आहेत, असे डाँ.ढेरे ह्यांनी नमूद केले आहे. 

 श्रीरुक्मिणी मंदिर...

श्रीरुक्मिणी मंदिरात जाताना पाय-या चढून वर गेल्यावर राही व सत्यभामा यांची छोटी मंदिरे आहेत. या मूर्ती सुंदर, सुबक आहेत. शेजारीच रुक्मिणी मंदिराचा गाभारा लागतो. या मंदिराचे मुख्य गाभारा, मध्य गृह, मुख्य मंडप व सभामंडप असे चार भाग आहेत. मध्यगृहाच्या उत्तरेकडील बाजूस एक खोली आहे. हे रुक्मिणीमातेचे शेजघर आहे. शेजघराचे दरवाजे चांदीच्या पत्र्याने मढवलेले आहेत. यात चांदीचा पलंग गाद्या, गिरद्या व मखमली बिछाना आहे.
गाभा-यात उंच चौथरा आहे. त्यावर अत्यंत रेखीव श्रीरुक्मिणीमातेची पूर्वाभिमुख मूर्ती आहे. देवीचे हाक कटीवर आहेत. नित्येपचारानंतर देवीला सौभाग्यालंकार घालून, वस्त्रे नेसवून सजवितात, ठसठशीत कुंकवाचा मळवट भरतात. अत्यंत प्रसन्न मुद्रा असलेली श्रीरुक्मिणी मातेची काळ्या गुळगुळीत दगडाची मूर्ती पाहताच भाविकभक्त 'आईसाहेब' 'मातोश्री' असे म्हणून भक्तियुक्त अंत:करणाने तिचे दर्शन घेतात. कंठ दाटून येतो. मातोश्रींची कृपा अखंडपणे लाभावी यासाठी भक्तजन तिची करुणा भाकतात व धन्य होतात.
मातोश्रींचे दर्शन घेऊन बाहेर येताच तीर्थप्राशन करुन उजवीकडून मंदिराच्या मागे जाता येते. तिथून लोक कळसाचे दर्शन घेतात आणि गोपुर दरवाजाच्या आत असलेल्या रुक्मिणी मदिराचा सभामंडपात अलीकडेच लाल पत्थरापासून अत्यंत कलात्मक पद्धतीने बनविलेला आहे. या मंडपामध्ये श्री रुक्मिणी स्वयंवरातील प्रमुख प्रसंगांची सुंदर, भव्य चित्रे पहावयास मिळतात. श्रीरुक्मिणी मातेचे सुंदर भव्य चित्र मन आकर्षून घेते. इथे एक दीपमाळ आहे.
या मंडपात नवरात्रौत्सवात 15 दिवस अऩेकानेक धार्मिक कार्यक्रम होत असतात. चातुर्मासात श्रीमद् भागवतपुराण, प्रवचने, कीर्तने होत असतात. नवरात्रौत्सव हा श्रीरुक्मिणीमातेचा प्रमुख उत्सव, या काळात रोज मातेला विविध प्रकारजी पूजा बांधली जाते. सुवर्णालंकार घातले जातात. वसंत पंचमीला 'श्री' सह मंडपात सर्वत्र सुगंधी फुलांच्या माळांची आकर्षक अशी सजावट केली जाते.
श्रीरुक्मिणीमातेचे दर्शन घेऊन वर येताच एक ओवरी लागते. या ओवरीतील खोल्यांतून अनुक्रमे काशीविश्वनाथ, राम-लक्ष्मण-सीता, काळभैरव, रामेश्वर लिंग, दत्त व नृसिंह या लहान पण सुंदर मूर्तीचे दर्शन घडते. ओवरी संपताच सोळखांबीत प्रवेश करण्याचा एक दरवाजा आहे. त्यालगतच लक्षचौ-यांशी देवीची छोटी मूर्ती आहे. मूर्तीखाली भिंतीत एक प्राचीन शिलालेख आहे. हा शके 1995 मधील शिलालेख असून यात मंदिराच्या जीर्णीद्धारासाठी देणगी देणारांची नावे आहेत. भक्तमंडळी इथे पाठ घासतात. इथे पाठ घासली की चौ-यांशी लक्ष जन्मांचा फेरा चुकतो, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. खरेतर हा शिलालेख इतिहास-संशोधनाचे एक साधन आहे. पण श्रद्धाळू लोकांशी पाळ घासून घासून शिलालेख पुसट केला आहे. आता त्या शिलालेखावर लोखंडी जाळी बसवण्यात आली आहे.
दर्शनार्थी भक्त लोक सर्व देवतांचे दर्शन घेऊन पुनश्च श्रीविठ्ठालाच्या दर्शनासाठी इथे सोळखांबीत येतात. या सोळखांबी मंडपाला पूर्वाभिमूख 3, दक्षिणेकडे 2 व उत्तरेकडील बाजूस 2 असे 6 दरवाजे आहेत. सावळ्या विठ्ठलाचे मुखदर्शन घेऊन त्याचे राजस सुकुमार रुप मनी-मानसी साठवून ठेवतात. पुन्हा विठ्ठलभेटची आस मनी बाळगून बाहेर निघतात. उजव्या बाजूस आणखी एक महत्त्वाचा शिलालेख पहावयास मिळतो.
श्रीविठ्ठल-रुक्मिणीचे दर्शन घेऊन भक्तजन महाद्वारी येतात. महाद्वारातून नदीकडे जाताना डाव्या बाजूस श्रीकाळभैरवनाथ, श्रीशनैश्वर, श्रीशाकंबरी देवी व पुढे श्रीखंडोबाची छोटी मंदिरे लागतात. या मंदिरासमोरच नव्याने बांधलेले श्रीसंत नरहरी सोनाराचे मंदिर आहे. तेथील व्यवस्था समस्त सोनार समाज पाहतो. या मंदिराच्या मागे फार मोठी ऐतिहासिक परंपरा आहे. जवळच श्रीमल्लिकार्जुनाचे सुंदर हेमाडंपती मंदिर आहे. प्रसिद्ध संत नरहरी सोनार याच शिवलिंगाची पूजा करीत असत. इथे जवळच त्यांचे घर व दुकान होते. नरहरी सोनार कट्टर शिवभक्त होते. पुढे त्यांना श्रीविठ्ठलाच्या कृपेने श्रीविठ्ठलाच्या मूर्तीत भगवान शंकराचे दर्शन झाल. नरहरी अद्वैतावस्थी झाले. शैव व वैष्णव संप्रदाय एक झाले. या भेटीची खूण म्हणूनच श्रीविठ्ठलाचे मस्तकी शिवलिंग आहे असे म्हणतात. या महाद्वाराच पूर्वी फार मोठी वेस होती. रस्तारुंदीकरणात ती पाडली गेली. वेशीशेजारी असलेले अकरा रुद मारुती मंदिर रस्त्यालगत पुनश्च जसेच्या तसे वसवले आहे. मारुतीपुढे नंदी आहे. 

 भक्त पुंडलिक मंदिर...

भक्तराज पुंडलिकाचे मंदिर चंद्रभागेच्या पात्रात, महाद्वार घाटासमोर आहे. मंदिरासमोरच 20-25 फुटांवर लोहदंड तीर्थ आहे. या तीर्थात दगडी नाव तरते असे म्हणतात. पुंडलिक मंदिराची उंची 65 फूट आहे. व रुंदी 63 फूट आहे. मंदिराचे शिखर अत्यंत कलात्मक व आकर्षक आहे. हे प्राचीन मंदिर चांगदेवाने बांधले अशी आख्यायिका आहे. पेशव्यांचे सरदार भाटे यांनी या मंदिराचा जीर्णाद्वार केला. मंदिरामध्ये छोटा सभामंडप असून आतील बाजूस गर्भगार आहे. गाभा-यात शिवलिंग आहे. शिंवलिंगावर पुंडलिकाच्या पितळी चल मुखवटा आहे. या देवस्थानचे पुजारी कोळी आहेत. ते पुंडलिकाच्या मुखवट्यावर टोप घालून, नामम्रुदा लावून पुजा करतात. या ठिकाणी पहाटेपासून रात्रीपर्यंत पुंडलिकाचे नित्योपचार - कडकडआरती, महापूजा, महानैवेद्य, धूपारती, शेजारती इ. करतात. महाशिवरात्रीला इथे मोठा उत्सव होतो. येथील सर्व उपचार समस्त कोळी समाजाच्या वतीने केले जातात. नदीस पूर आल्यावर पुंडलिकाचा चल मुखवटा उद्धव घाटावरील महादेव मंदिरात ठेवून तिथे नित्योपचार केले जातात.
असेही म्हणतात, भक्तराज पुंडलिक कर्नाटकी ब्राह्मण होता. म्हैसूरजवळ 45 कि.मी. अंतरावर असलेल्या 'मेलकोटे' गावात कल्याण तीर्थाजवळ पुंडलिकाचे घर होते. कर्नाटकात पुंडलिकास पुंडलिक म्हणतात. तो कृष्णभक्त होता. मेलकोटे गावातील रंगशिळेवर कोरलेल्या चित्रातून पुंडलिकांचे दर्शन घडते. उंच भक्कम शरीरयष्टी, डोक्यावर कानटोपी, गळ्यात जानवे, कंबरेला धोतर, गळ्यात वीणा, हाती चिपळ्या अशी ही भजनरंगी तल्लीन झालेली पुंडलिकाची मूर्ती आहे. त्याच्या आईचे नाव मुक्ताबाई व वडिलांचे नाव जानूदेव अथवा जन्हूदेव होते. कुक्कुटस्वामींच्या आश्रमात घडलेल्या प्रसंगावर पुंडलिकाने मातृ-पितृसेवा केली आणि तुकाराम महाराज म्हणतात - " पुंडलिकाच्या भावार्था । गोकुळीहूनि जाला येता ।"
काही संशोधकांच्या मते, पुंडलिक मंदिर पुंडलिकेश्वर (शिवाचे मंदिर आहे. तर बहुसंख्य विद्वानांचे मत आहे की हे भक्त पुंडलिकाचेच मंदिर आहे. 

 श्रीविठ्ठल मंदिराच्या परिसरात....

श्रीविठ्ठलाचे दर्शन घेऊन सोळखांबीत येऊन दक्षिणेकडील दरवाजाने बाहरे पडताच अनुक्रमे अंबाबाई (नारदमुनी, परशुराम, आता या मूर्ती मुक्ती मंडपात बसवल्या आहेत. ) उजव्या सोंडेच्या गणपती यांचे दर्शन घडते. पुढे तरटी दरवाजाच्या आत पायऱ्यांजवळ संत कान्होपात्रा समाधिस्थान आहे. कान्होपात्रा नायकीण होती. तिने विठ्ठलभक्ती केली आणि विठ्ठलाने तिला आपलेसे केले, अशी आख्यायिका आहे. समाधीवर तरटीचे झाड आहे. तसेच पढे गेल्यावर भगवान व्यंकटेशाचे छोटे मंदिर आहे. ही अतिशय सुंदर, चतुर्भुज मूर्ती गंडकी शिळेची आहे. ''व्यंकटरमणा गोविंदा'' अशी आरोळी ठोकून भक्तजन व्यंकटेशाच्या चरणी माथा टेकवतात. त्याला उजवे घालून जाताना डाव्या बाजूच्या भिंतीत श्रीगणेशाची मूर्ती दिसते. व्यंकटेशाला प्रदक्षिणा घालून खाली उतरताना बाजीराव पडसाळी (ओवरी) लागते. या सभामंडपात विविध कार्यक्रम सदैव होत असतात. तसेच याच मंडपात विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिर समितीतर्फे रोज सकाळी मोफत खिचडी, ताक व बुंदीच्या लाडूच्याा प्रसादाचे वाटप केले जाते. त्याला लागूनच श्रीमहालक्ष्मीचे सुंदर मंदिर आहे. या मंदिरात अन्नपूर्णेची मूर्ती आहे व एक खांबावर नृसिंहाची मूर्ती आहे.
बाजीरावाच्या ओवरीत रामेश्वर, खंडोबा, गणपती, नागोबा व श्रीकृष्ण यांच्या छोटया सुरेख मूर्ती आहेत. तिथून पुढे जाताना डाव्या हाताला पश्चिमद्वार आहे. पुढे नवग्रहाचे मंदिर आहे. हा भाग श्रीविठ्ठलाच्या गर्भगारामागे येतो. इथेच एक बाजूस श्रीदत्त, सूर्य व चिंतामणी यांच्या मूर्ती आहेत. याच्या पुढे गेल्यावर श्रीरुक्मिणीमातेचे मंदिर लागते

 मंदिरातील सेवाधारी...

'श्री'च्या मंदिरात नित्योपचार करणारे सेवेकरी आहेत. अनेक वर्षांपासून हे सर्व सेवाधारी भक्तीयुक्त अंत:करणाने 'श्री'च्या चरणाची सेवा करीत असतात.
1) पुजारी : काकडआरती ते शेजारती व नित्योपचारातील 'श्री'ची पुजा करणारे ते पुजारी.
2) बेणारे : नित्योपचारातील मंत्र सांगणारे ते बेणारे. यांनी सांगितलेल्या मंत्रांप्रमाणे सर्व पुजाविधी केले जातात.
3) परिचारक : पूजेच्या वेळी चांदीच्या घागरीत गरम पाणी आणून देणे, धूप-दीप चांदीच्या घुपटण्यातून पुजाऱ्याकडे देण्याचे काम परिचारक करतात.
4) डिंगरे : 'श्री'ना आरसा दाखविण्याचे काम डिंगरे करतात.
5) डांगे : देवाचे चोपदार आहेत. हातात चांदीची काठी घेऊन पूजेच्या वेळी बंदोबस्ताचे काम डांगे यांच्याकडे असते.
6) हरिदास : 'श्री'च्या पुढे काकडआरती व महापूजेच्या वेळी गायन करणे व 'श्री'च्या रथापुढे पंचपदी म्हणण्याचे काम हरिदास करतात. हे कान्ह्या हरिदासाचे वंशज आहेत.
7) दिवटे : हे 'श्री'ची पूजा सुरु असताना हाती दिवा घेऊन सर्वांना 'श्री'चे दर्शन सुलभ व्हावे यासाठी उभे असतात.
8) बडवे : हे विश्वस्त आहेत. परिवार देवतांची पूजा-अर्चा इ. कार्य हेच करीत असतात.
9) उत्पात : श्रीरुक्मिणीमातेची सर्व सेवा उत्पात मंडळीच करीत असतात.

 पंढरपुरात साकारणार भव्य आध्यात्मिक प्रकल्प...

चंद्रभागा नदीच्या पैलतीरापासून नामदेव पायरीपर्यंत सुंदर कायमस्वरूपी ७० ते ८० फूट मंडप...या मंडपात दोन्ही बाजूंना उंच ओव-या...नदीच्या दोन्ही तीरावर नऊ-नऊ असे अठरा घाट...त्यांना गीतेतील अठरा अध्यायांची नावे...असा भव्यदिव्य प्रकल्प पंढरपुरात साकारण्यासाठी श्रीक्षेत्र आळंदी - देहू परिसर विकास समितीचे मुख्य प्रवर्तक वि. दा. कराड, जागतिक कीर्तीचे शास्त्रज्ञ डॉ. विजय भटकर, डॉ. रघुनाथ माशेलकर आदी मान्यवर प्रयत्नशील आहेत. .........हा प्रकल्प स्थानिक पालिका प्रशासन, राज्य सरकार आणि केंद्र सरकारच्या सहकार्यातून लवकरच पंढरपुरात राबविण्यात येणार आहे. या प्रकल्पामुळे तीर्थक्षेत्र पंढरपूरची वाटचाल आता ज्ञान तीर्थक्षेत्राकडे सुरू झाली. विकास समितीच्या संकल्पनेनुसार आळंदी, देहूनंतर पंढरपूरचा असा विकास करण्याचे नियोजन १९८६ मध्ये झाले होते. त्यानुसार आता लवकरच हा प्रकल्प पंढरपुरात साकारण्यासाठी गतिशील प्रयत्न सुरू करण्यात आले आहेत. या प्रकल्पानुसार चंद्रभागा नदीच्या पैलतिरापासून नामदेव पायरीपर्यंत कोणाचेही घर, मठ अथवा दुकान न पाडता सुंदर व कायमस्वरूपी ७० ते ८० फूट मंडप उभारण्यात येणार आहे. मंडपात पहाटेपासून रात्रीपर्यंत सुंदर अभंग व नादमधुर संगीत ऐकविण्यात येतील. नदीच्या दोन्ही तीरावर सर्व घाटांना विविध संतांची नावे देण्यात येतील. घाटाच्या दोन्ही बाजूला १२० फूट रुंदीचे रस्ते कुणाचेही घर, मठ न पाडता तयार करण्यात येतील. त्या रस्त्यावर दोन्ही बाजूंना २०-२० फुटांचे फुटपाथ व मधोमध ८० फुटांचा रस्ता असेल. या रस्त्याच्या भूयारात भाविकांसाठी स्वच्छतागृहे आणि मुताऱ्या बांधण्यात येतील. यामुळे पवित्र चंद्रभागा नदी आणि वाळवंटातील घाणीची समस्या थोडीफार कमी होण्यास मदत होईल. तसेच या रस्त्यावर गोमुखाद्वारे चंद्रभागा नदीचे तीर्थ देण्याची व्यवस्था करण्याचे नियोजन आहे. या प्रकल्पाबाबत बोलताना श्री. कराड म्हणाले, ""जागतिक कीर्तीचे शास्त्रज्ञ डॉ. विजय भटकर आणि डॉ. रघुनाथ माशेलकर यांनी या प्रकल्पासाठी बौद्धिक योगदान दिले आहे. आता स्थानिक केंद्र व राज्य सरकारकडून यासाठी मंजुरीची आवश्‍यकता आहे. हे धार्मिक नव्हे तर सामाजिक काम आहे. यातून अनेकांचे आरोग्य चांगले राहून कल्याण होणार आहे. त्यामुळे प्रकल्पाला लवकरच मंजुरी मिळेल अशी आशा आहे.''

- संजय पाठक (सकाळ वृत्तसेवा )

 पंढरीची वारी (आषाढी यात्रा) .....

स्वत: पांडुरंगाने नामदेवरायांच्या जवळ आपले गुपित सांगताना म्हटले आहे, ''आषाढी कार्तिकी विसरु नका मज । सांगतसे गूज पांडुरंग ॥'' वारकरी संप्रदायाची ही अत्यंत महत्त्वाची यात्रा मानली जाते. आषाढी यात्रेपासून ते कार्तिकी यात्रेपर्यंतचा चार महिन्यांचा काळ 'चातुर्मास' म्हणून संबोधिला जातो. या चातुर्मासात हजारो वारकरी पंढरपुरात मठ, मंदिर, धर्मशाळेत राहून भजन, कीर्तनादि कार्यक्रमात सहभागी होतात. भागवत धर्माचा अभ्यास करतात. या सर्वात मोठया यात्रेसाठी दरवर्षी संतांच्या पालख्यांसमवेत व अन्य मार्गाने सुमारे 5 ते 6 लाख लोक पंढरीत येत असतात. पंढरीचा आसमंत 'ग्यानबा (ज्ञानोबा) तुकाराम', 'पुडलिक वरदा हरि विठ्ठल' या नामघोषाने, टाळ-मृदुंगाच्या नादघोषाने दुमदुमत असतो. साधारणत: हा काळ वर्षाॠतूचा काळ. शेतकरी वर्ग शेतात पेरण्या करुन श्रीविठ्ठलदर्शनाची आस मनी घेऊन पंढरीत येतो. चंद्रभागा नदी यात्राकाळात दुथडी भरुन वहात असते. आल्हाददायक वातावरण झालेले असते. वारकऱ्यांप्रमाणेच अनेक व्यापारी आपल्या मालाची विक्री करण्यासाठी दुकाने थाटून बसतात. आषाढ शुध्द दशमीला अनेक संतांच्या पालख्यांचे पंढरपुरात आगमन होते. हजारो लोक पालखीला सामोरे जातात. साधु-संतांच्या आगमनाचा हा देवदुर्लभ सोहळा अनिर्वचनीय असतो. ''दिंडया पताका वैष्णव नाचती । पंढरीचा महिमा वर्णावा किती ॥'' संत नामदेवाच्या या अभंगानुसार लाखो वारकरी 'माझे जीवीची आवडी । पंढरपुरा नेईन गुढी ॥'' हा भाव अंतरी ठेवून खांद्यावर पताका, मुखाने हरिनाम आणि टाळ-मुदुंगाच्या गजरात पंढरीत दाखल होतात. यावेळी पंढरपुराला 'भूवैकुंठ' का म्हणतात याचा प्रत्यक्ष अनुभव येतो.
या यात्रेपूर्वी ठरलेल्या मुहूर्तावर आळंदी, देहू, पैठण, शेगाव इ. संत सत्पुरुषांच्या गावाहून त्या त्या संतांच्या पालख्या पंढरपुराकडे मार्गस्थ होतात. एवढेच नव्हे तर भारताच्या विविध प्रांतांतून भिन्न भिन्न भाषा बोलणारे, चालिरीतीचे श्रीविठ्ठलाच्या भक्तिप्रेमाने आपले भिन्नत्व विसरुन एकत्र येतात, उच्चनीचता, श्रीमंत-गरीब, जातिभेद, भाषाभेद, प्रांतभेद विसरुन आपण सर्व एक श्रीविठ्ठलाचे वारकरी, 'विष्णुदास' आहोत ही भावना मनीमानसी दृढ धरुन येतात. वारकरी संप्रदाय समता, एकता, अभेदता शिकविणारा आहे, कारण त्याला माहीत आहे, ''उच्च नीच काही नेणे भगवंत । तिष्ठे भावभक्ती देखुनिया ॥'' यामुळेच यात्रेत विषमता संपते, भेद-भाव नाहीसा होतो. परदेशी अभ्यासू पर्यटकही हा सोहळा पाहण्यासाठी पंढरपूरास येतात.
आषाढ शु. 9 ला भंडीशेगाव येथे रिंगण होऊन सर्वजण वाखरी येथील संतनगरात मुक्कामास येतात. दशमीच्या दिवशी सकल संतांच्या पालख्यांसमोर दिंडयांचे रिंगण होते. रिंगण-सोहळा अत्यंत प्रेक्षणीय असतो, संतांचा अश्व वर्तुळाकार नाचत असतो, धावत असतो व त्यामागे वारकरी धावत असतात. रिंगण-सोहळा संपल्यावर सर्व पालख्या पंढरपूराकडे निघतात.
वाखरी येथून सर्व पालख्यांच्या शेवटी निघणारी पालखी श्रीज्ञानेश्वर महाराजांची. या पालखीचा प्रथम क्रमांक असतो. दुसरा क्रमांक देहूच्या श्रीसंत तुकाराम महाराजांच्या पालखीचा असतो. तिसरा क्रमांक पैठणच्या संत एकनाथ महाराजांच्या पालकीचा. चौथी पालखी निवृत्तिनाथ महाराजांची, पाचवी सोपानदेवाची, सहावी एदलाबादहून आलेली संत मुक्ताबाईची पालखी आणि सातवी पालखी पंढरपुराहून संतांच्या पालख्यांना सामोरे जाऊन पंढरीस आणणारी श्रीनामदेवरायांची पालखी. या प्रमुख संतांच्या पालख्यांचे मार्ग ठरलेले असतात. संतनगर (वाखरी येथील सर्व संतांच्या पालख्या एकत्रित येण्याच्या ठिकाणा) हून आषाढ शुध्द दशमीला सकाळी 10 च्या सुमारास एकेक पालखी हळूहळू पंढरपूरकडे मार्गक्रमणा करु लागते. पंढरपुरात सर्वात शेवटी येणारी पालखी असते. श्रीज्ञानेश्वर महाराजांची; ती रात्री 10-11 वाजण्याच्या सुमारास पंढरपुरातील प्रदक्षिणा रोडवरील श्रीज्ञानेश्वर मंदिरात येते. अन्य संतांच्या पालख्या आपापल्या मंदिरात जातात. आषाढ शुध्द एकादशीला यात्रेकरु चंद्रभागेच्या पवित्र प्रवाहात स्नान करुन शुचिर्भूत होतात. कपाळी गोपीचंदन व बुवक्याची नाममुद्रा लावतात. गळयात तुळशीची माळ व टाळ, खांद्यावर पताका घेऊन हे वारकरी संतांच्या पालख्यांसमवेत नामघोष करीत, क्षेत्र-प्रदक्षिणा करतात. श्रीविठ्ठल मंदिरात दर्शनासाठी लाखो भाविकांची गर्दी होते. दर्शन बारीत 8-10 तास उभे राहून लोक 'श्री'चे दर्शन घेऊन कुतार्थ होतात. वारी पूर्ण करतात. दुपारी 2 च्या दरम्यान श्रीविठ्ठलाचा रथ क्षेत्र-प्रदक्षिणेसाठी निघतो. माहेश्वरी धर्मशाळेत (पूर्वीचा खाजगीवाले वाडा) श्रीविठ्ठल-रुक्मिणी व राही यांच्या चांदीच्या मूर्ती आहेत. या मूताअना सोन्याचे पाणी दिले ाहे. सजवलेल्या रथातून प्रदक्षिणा मार्गावरुन रथारुढ श्रीविठ्ठल-रुक्मिणी-राहीच्या मूर्तीची मिरवणूक काढतात. ज्या भाविकांना एकादशीचे दिवशी मंदिरात जाऊन दर्शन घेता आले नाही, त्या भाविकांना रथारुढ श्रीविठ्ठलाचे दर्शन होते, समाधान मिळते. हा रथ भक्तभाविक ओढत असतात. रथापुढे श्रीगजानन महाराज संस्थानचा हत्ती झुलत असतो. 'श्री'च्या दर्शनासाठी प्रदक्षिणा मार्गावर लोकांची झुंबड उडते. लोक रथावर खारीक, बुक्का, लाह्या, पैसे उधळतात. ठिकठिकाणी रथ थांबवतात. परंपरेनुसार मानकरी लोक 'श्री'ची पूजा करतात रथाची नगरप्रदक्षिणा पूर्ण झाली की वारी परिपूर्ण झाल्याचा वारकऱ्यांना संकेत मिळतो. आनंद होतो. ही परंपरा (प्रथा) सुरु होऊन सुमारे 190 वर्षे झाली आहेत.
आषाढ शुध्द पौर्णिमेला गोपाळकाला होऊन यात्रेची सांगता होते. क्षेत्राच्या दक्षिणेस सुमारे 1 ते 1॥ कि.मी अंतरावर असलेल्या गोपाळपूर येथे गोपाळकाल्यासाठी पौर्णिमेच्या दिवशी सकाळपासून दिंडया, पालख्यांची गर्दी होते. दुपारी 10 ते 12 च्या सुमारास तिथे कीर्तनानंतर दहीहंडी फोडली जाते. गोपाळकाला एकमेकांना वाटता जातो. अनेक प्रकारचे खेळ खेळले जातात. एकमेकांच्या मुखात लाह्यांचा दहीकाला घालून नामस्मरणी दंग असलेले वारकरी 'गोपाळकाला गोड झाला, गोपाळांनी गोड केला' असे म्हणत उपाउरी भेट घेतात. ''पंढरीच्या लोक नाही अभिमान । पाया पडती जन एकमेका ॥'' या संतवाणीप्रमाणे एकमेकाला वंदन करतात. सान-थोर, उच्च-नीच भेद संपतो. सर्व भाविक, वैष्णव हा आनंद-सोहळा साजरा करुन, 'पंढरीची वारी' परिपूर्ण झाल्याच्या आनंदात आपापल्या गावाकडे मार्गस्थ होतात. पंढरीत यात्रेसाठी येताना आणि यात्रा पूर्ण झाल्यावर गावी परत जाताना जागोजागी मुक्काम करुन नामस्मरण, भजन, कीर्तन, प्रवचन, भारुडाचे कार्यक्रम करुन हरिजागर करीत असतात. पालखी सोहळयातील विणेकरी, कीर्तनकार, प्रवचनकार, घोडेस्वार इत्यादि बाबतींतली संपूर्ण व्यवस्था संस्थानच्या मार्गदर्शनाखाली पाहिली जाते. या व्यवस्थेत आवश्यकतेनुसार होणारे बदल आळंदी देवस्थान पंचकमिटी, वारकरी महामंडळ व जिल्हा न्यायाधीश, पुणे यांच्या आदेश व मार्गदर्शनानुसार केले जातात. दिंडया व पालखी परती मार्ग, याचे नियम याच पध्दतीने ठरविले जातात. अलीकडे पालखीसमवेत येणा-या यात्रेकरुंच्या दिंडयांच्या संख्येत वाढ होत आहे.
आषाढ शुध्द पौर्णिमेच्या दुसरे दिवशी 'महाद्वार काला' होतो. प्राचीन काळी पंढरपुरात कान्ह्या हरिदास नावाचे श्रीविठ्ठलाचे अनन्यभक्त होऊन गेले. रोज पहाटे काकड आरतीला. मंदिरात भजने, पदे, आरत्या म्हणून ते सेवा करीत असत. ( आजही त्यांचे वशंज ही प्रथा पाळून रोज श्रीविठ्ठलांचे पुढे गायनसेवा करीत असतात) श्रीविठ्ठलाचे प्रसन्न होऊन त्यांना स्वत:च्या पादुका दिल्या अशी आख्यायिका आहे. श्रविठ्ठलमंदिराजवळ हरिदास वेशीकडे जाताना श्री. हरिदास यांचा स्वत:च्या मालकीचा वाडा आहे. त्याला ' काल्याचा वाडा' म्हणतात. या वाडयात श्रीविठ्ठलाच्या याच चांदीच्या पादुका आहेत. आषाढ व कार्तिक यात्रेच्या पौर्णिमेच्या दुसरे दिवशी या पादुका वै.कान्ह्या हरिदासाचे वंशजांच्या मस्तकावर बांधल्या जातात. या पादुका त्यांच्या मस्तकी ठेवण्याचा मान संत नामदेवरायांच्या वंशजाकडे आहे. पादुका मस्तकी ठेवताच श्री. हरिदासांची शुध्द हरपते. ते समाधी अवस्थेत जातात. नंतर टाळमृदुंगाच्या नादघोषात व नामघोषात मिरवणुकीने श्री. हरिदासांना खांद्यावर घेऊन श्रीविठ्ठल मंदिरात जातात. मंदिरातील सभामंडपात काला खांद्यावर घेऊन 5 प्रदक्षिणा केल्या जातात. दहीहंडी फोडली जाते. ही मिरवणूक (काला) महाद्वारातून निघतो. जाताना पादुकींवर गुलाल, बुक्का, हळद, कुंकू व लाह्यांचा वर्षाव होतो. महाद्वार घाटाने ही मिरवणूक खाली चंद्रभागेच्या भेटीसाठी जाते. पवित्र जल उडवले जाते. तेथून कुंभार घाटाने मिरवणूक माहेश्वरी धर्मशाळेत जाते. तेथून रामायणे गेटवरुन मुक्ताबाईच्या मठावरुन हरिदासवेशीतून पुन्हा वाडयात येते. मार्गात हरिनामाचा गजर व अबीर-गुलालाची उधळण होते. दहीहंडया फोडल्या जातात. भाविक लोक श्रीविठ्ठलाच्या पादुकांचे दर्शन घेतात. काला वाडयात आल्यावर महाआरती होते. सर्वांना काला वाटला जातो. महाप्रसाद होतो आणि यात्रेची या सोहळयाने परिपूर्णता-सांगता होते.
आषाढी एकादशीपासून कार्तिक पौर्णिमेपर्यंतच्या काळाला 'चातुर्मास' म्हणतात. या चातुर्मासात मठातून, मंदिरांतून फड, वाडयातून श्रीविठ्ठलोपासना ( भजने, प्रवचने, कीर्तने, पारायणे, भारुडे इ. च्या माध्यमातून) केली जाते.
प्रमुख संतांच्या पालख्यांशिवाय अन्य अनेक संतांच्या पालख्या पंढरपूरात आषाढी यात्रेसाठी येत असतात.
श्रीज्ञानेश्वर महाराज संस्थान, आळंदी ( जि. पुणे) यांनी श्रीज्ञानेश्वर महाराजांच्या आळंदी ते पंढरपूर पालखी सोहळयामध्ये पालखीबरोबर असणा-या दिंडया व त्यांची नावे 1948 साली निश्चित केली आहेत. त्याप्रमाणेच पालखीसमवेत पुढे व मागे दिंडया चालत असतात.

 यात्रा...

चैत्री-वारी : भारतीय सनातन हिंदू संस्कृतीप्रमाणे चैत्र महिना म्हणजे नववर्षारंभीचा महिना. चैत्र शुध्द एकादशीला पंढरपुरात श्रविठ्ठलदर्शनासाठी मोठी यात्रा भरते. चंद्रभागेत स्नान, श्रीविठ्ठल दर्शन, क्षेत्र-प्रदक्षिणा करुन भजनानंदी तल्लीन होऊन वारकरी कृतार्थ होतात. रामनवमी व गुढी पाडवा या सणाला पंढरपुरात भाविकांची गर्दी होते. मंदिरात, मठात, धर्मशाळेतच नव्हे तर घरोघरी गुढया उभ्या करुन नववर्षाचे स्वागत केले जाते. याच महिन्यात शिखर-शिंगणापूरची यात्राही असते. नगर जिल्ह्यात ज्याप्रमाणे श्रीशनि-शिंगणापूर यात्राही असते. नगर जिल्ह्यात ज्याप्रमाणे श्रीशनि-शिंगणापूर यात्राही असते. नगर जिल्ह्यात ज्याप्रमाणे श्रीशनि-शिंगणापूर हे प्रसिध्द तीर्थक्षेत्र आहे त्याचप्रमाणे सोलापूर जिल्हा आणि सातारा जिल्ह्याच्या हद्दीवर श्रीक्षेत्र शिखर-शिंगणापूर तीर्थस्थान आहे. इथे डोंगरावर श्रीशंभुमहादेवाचे अतिशय प्राचीन देवस्थान आहे. चेत्रवारीस आलेले भाविक श्रीविठ्ठलदर्शन घेऊन, खांद्यावर कावडी घेऊन वाजत-गाजत, नाचत श्रीमहादेवाच्या दर्शनाला जाऊन येतात. 'पुंडलिक वरदा हरि विठ्ठल' या नामघोषाबरोबरच 'हरहर महादेव' ही गर्जना आसमंतात घुमते आणि नकळत शैव-वैष्णव संप्रदाय मूलत: एकच आहे 'भेद नाही हरिहरा' ही अद्वैताची भावना भाविकांच्या मनात दृढमूल होते. श्रीक्षेत्र शिंगणापूर हे महादेवाचे तीर्थस्थान पंढरपूर-पुणे महामार्गावर सुमारे 65 ते 70 कि.मी. अंतरावर आहे.

कार्तिकी यात्रा. : कार्तिक शुध्द एकादशीला पंढरपुरात मोठी यात्रा भरत असते. या यात्रेनंतर संतमंडळी व चातुर्मासात भगवद्चिंतनासाठी राहिलेले वारकरी लोक आपापल्या गावी जातात. चातुर्मास संपतो, या यात्रेत नदीच्या वाळवंटात जागोजागी कीर्तनाचे फड असतात. गावातील मठ-मदिरांतून, धर्मशाळेतूनही कीर्तन, भजनाचे कार्यक्रम होत असतात. एकादशीचे दिवशी श्रीविठ्ठलाचा रथ नगरप्रदक्षिणेला निघत असतो. दिंडया निघतात. पैर्णिमेला गोपाळकाला (गोपाळपूर येथे) व त्याच्या दुसरे दिवशी मंदिरात आषाढी यात्रेप्रमाणे महाद्वार काला होतो. या यात्रेला कर्नाटकातून पालख्या व दिंडया येतात. विजापूर, हुबळी, धारवाड, बेळगाव इ. जिल्ह्यांतून लाखो लोक पंढरपूरला येतात. विजापूर जिल्ह्यात इंचगिरी संप्रदायाची शिष्यमंडळी आहेत. भाऊसाहेब महाराज उमदीकर, रामभाऊ रानडे इ. थोर सत्पुरुषांनी भागवत धर्माच्या प्रसाराचे महान कार्य या भागात केले आहे. या प्रांतातील विविध मंदिरांतून श्रीज्ञानेश्वरीच्या निरुपणाचे कार्य, कीर्तने, प्रवचन-पायारणे इ. कानडी भाषेतून चालते. यात्रेच्या निमित्ताने भागवत धर्माच्या प्रचारा-प्रसारामुळे प्रांतभेद संपून स्नेहसंबंध दृढमूल होत आहेत. ''कानडा हो विठ्ठलु कर्नाटकु । तेणे मज लावियेला वेधु ॥'' या अभंगातून 'श्रीविठ्ठल' कर्नाटक व महाराष्ट्रातील (भाषा भिन्न असूनही) वारकऱ्यांना भक्तिसूत्राने एकत्रित आणणारा महत्त्वाचा दुवा आहे.
माघी वारी ( माघ यात्रा) : पंढरपुरातील ही चौथी महत्त्वाची यात्रा. माघ शुध्द एकादशीला ही यात्रा भरत असते. कर्नाटक, महाराष्ट्राबरोबर आंध्र प्रदेशातील भाविकही या यात्रेसाठी दिंडयांसह येतात. तमिळी, तेलगू भाविकांमध्येही श्रीविठ्ठलभक्ती, भागवतधर्माविषयी दिंडयांसह येतात. तमिळी, तेलगू भाविकांमध्येही श्रीविठ्ठलभक्ती, भागवतधर्माविषयी जिव्हाळा दिसून येतो. आंध्रातील भट्टीपोल्लू गावातील प्राचीन विठ्ठलमंदिरातही अशी यात्रा भरते. या प्रदेशातील गावातून असलेल्या श्रीविठ्ठल मंदिरातून तेलगू भाषेत ज्ञानेश्वरीवर प्रवचने होतात.
मध्यप्रदेश, गुजरात, राजस्थान या प्रांतांतूनसुध्दा पंढरीच्या यात्रेसाठी येणाऱ्या भाविकांची संख्या मोठी आहे. हिंदी, गुजराती, कन्नड, तेलगू भाषेतून प्रवचने होतात. म्हणूनच सांगावेसे वाटते की, पंढरपूर ते तीर्थक्षेत्र देशातील विविध प्रांतातील भाषिकांना भागवत धर्माच्या माध्यमातून एकत्रित आणणारे पवित्र तीर्थक्षेत्र, एवढेच नव्हे तर हिंदुधर्म संस्कृतीचे प्रतीक आहे. 

 यात्रा...

चैत्री-वारी : भारतीय सनातन हिंदू संस्कृतीप्रमाणे चैत्र महिना म्हणजे नववर्षारंभीचा महिना. चैत्र शुध्द एकादशीला पंढरपुरात श्रविठ्ठलदर्शनासाठी मोठी यात्रा भरते. चंद्रभागेत स्नान, श्रीविठ्ठल दर्शन, क्षेत्र-प्रदक्षिणा करुन भजनानंदी तल्लीन होऊन वारकरी कृतार्थ होतात. रामनवमी व गुढी पाडवा या सणाला पंढरपुरात भाविकांची गर्दी होते. मंदिरात, मठात, धर्मशाळेतच नव्हे तर घरोघरी गुढया उभ्या करुन नववर्षाचे स्वागत केले जाते. याच महिन्यात शिखर-शिंगणापूरची यात्राही असते. नगर जिल्ह्यात ज्याप्रमाणे श्रीशनि-शिंगणापूर यात्राही असते. नगर जिल्ह्यात ज्याप्रमाणे श्रीशनि-शिंगणापूर यात्राही असते. नगर जिल्ह्यात ज्याप्रमाणे श्रीशनि-शिंगणापूर हे प्रसिध्द तीर्थक्षेत्र आहे त्याचप्रमाणे सोलापूर जिल्हा आणि सातारा जिल्ह्याच्या हद्दीवर श्रीक्षेत्र शिखर-शिंगणापूर तीर्थस्थान आहे. इथे डोंगरावर श्रीशंभुमहादेवाचे अतिशय प्राचीन देवस्थान आहे. चेत्रवारीस आलेले भाविक श्रीविठ्ठलदर्शन घेऊन, खांद्यावर कावडी घेऊन वाजत-गाजत, नाचत श्रीमहादेवाच्या दर्शनाला जाऊन येतात. 'पुंडलिक वरदा हरि विठ्ठल' या नामघोषाबरोबरच 'हरहर महादेव' ही गर्जना आसमंतात घुमते आणि नकळत शैव-वैष्णव संप्रदाय मूलत: एकच आहे 'भेद नाही हरिहरा' ही अद्वैताची भावना भाविकांच्या मनात दृढमूल होते. श्रीक्षेत्र शिंगणापूर हे महादेवाचे तीर्थस्थान पंढरपूर-पुणे महामार्गावर सुमारे 65 ते 70 कि.मी. अंतरावर आहे.

कार्तिकी यात्रा. : कार्तिक शुध्द एकादशीला पंढरपुरात मोठी यात्रा भरत असते. या यात्रेनंतर संतमंडळी व चातुर्मासात भगवद्चिंतनासाठी राहिलेले वारकरी लोक आपापल्या गावी जातात. चातुर्मास संपतो, या यात्रेत नदीच्या वाळवंटात जागोजागी कीर्तनाचे फड असतात. गावातील मठ-मदिरांतून, धर्मशाळेतूनही कीर्तन, भजनाचे कार्यक्रम होत असतात. एकादशीचे दिवशी श्रीविठ्ठलाचा रथ नगरप्रदक्षिणेला निघत असतो. दिंडया निघतात. पैर्णिमेला गोपाळकाला (गोपाळपूर येथे) व त्याच्या दुसरे दिवशी मंदिरात आषाढी यात्रेप्रमाणे महाद्वार काला होतो. या यात्रेला कर्नाटकातून पालख्या व दिंडया येतात. विजापूर, हुबळी, धारवाड, बेळगाव इ. जिल्ह्यांतून लाखो लोक पंढरपूरला येतात. विजापूर जिल्ह्यात इंचगिरी संप्रदायाची शिष्यमंडळी आहेत. भाऊसाहेब महाराज उमदीकर, रामभाऊ रानडे इ. थोर सत्पुरुषांनी भागवत धर्माच्या प्रसाराचे महान कार्य या भागात केले आहे. या प्रांतातील विविध मंदिरांतून श्रीज्ञानेश्वरीच्या निरुपणाचे कार्य, कीर्तने, प्रवचन-पायारणे इ. कानडी भाषेतून चालते. यात्रेच्या निमित्ताने भागवत धर्माच्या प्रचारा-प्रसारामुळे प्रांतभेद संपून स्नेहसंबंध दृढमूल होत आहेत. ''कानडा हो विठ्ठलु कर्नाटकु । तेणे मज लावियेला वेधु ॥'' या अभंगातून 'श्रीविठ्ठल' कर्नाटक व महाराष्ट्रातील (भाषा भिन्न असूनही) वारकऱ्यांना भक्तिसूत्राने एकत्रित आणणारा महत्त्वाचा दुवा आहे.

माघी वारी ( माघ यात्रा) : पंढरपुरातील ही चौथी महत्त्वाची यात्रा. माघ शुध्द एकादशीला ही यात्रा भरत असते. कर्नाटक, महाराष्ट्राबरोबर आंध्र प्रदेशातील भाविकही या यात्रेसाठी दिंडयांसह येतात. तमिळी, तेलगू भाविकांमध्येही श्रीविठ्ठलभक्ती, भागवतधर्माविषयी दिंडयांसह येतात. तमिळी, तेलगू भाविकांमध्येही श्रीविठ्ठलभक्ती, भागवतधर्माविषयी जिव्हाळा दिसून येतो. आंध्रातील भट्टीपोल्लू गावातील प्राचीन विठ्ठलमंदिरातही अशी यात्रा भरते. या प्रदेशातील गावातून असलेल्या श्रीविठ्ठल मंदिरातून तेलगू भाषेत ज्ञानेश्वरीवर प्रवचने होतात.
मध्यप्रदेश, गुजरात, राजस्थान या प्रांतांतूनसुध्दा पंढरीच्या यात्रेसाठी येणाऱ्या भाविकांची संख्या मोठी आहे. हिंदी, गुजराती, कन्नड, तेलगू भाषेतून प्रवचने होतात. म्हणूनच सांगावेसे वाटते की, पंढरपूर ते तीर्थक्षेत्र देशातील विविध प्रांतातील भाषिकांना भागवत धर्माच्या माध्यमातून एकत्रित आणणारे पवित्र तीर्थक्षेत्र, एवढेच नव्हे तर हिंदुधर्म संस्कृतीचे प्रतीक आहे. 

 श्री विष्णुसहस्त्रनाम विवरण: आध्यात्मिक दीपस्तंभ !

ईश्वर निष्ठांची मांदियाळी असलेल्या भागवत् सांप्रदायातील संत महंतांनी आचार, विचार, उच्चार,भक्ती, श्रध्दा, प्रेमभाव, नम्रता, शांती, समभाव, च्यारित्र्य सुचिर्रभुतता या संस्कृतिप्रीय मुलतत्वावर आधारलेले साहित्य साधकासाठी, भक्तासाठी, अभ्यासकासाठी, चिंतनकासाठी निर्माण केले. वेदापासून अगदी काल परवा पर्यंत आध्यात्म शास्त्रावर आधारीत साहित्य निर्मितीने एक वैचारिक परिवर्तनाची क्रांती घडवून आणली. हे परिवर्तन समाज सुजाण वैचारिक संपन्न व गुणसमुच्चयानी नटलेला ,थाटलेला इतकेच नव्हे तर चिंतनशील झालेले दिसते. भगवद्गीतेसारखा तत्वज्ञानाच्या हिमशिखरावर बसलेल्या ग्रंथाचे विवरण करणारे साहित्य विपूल प्रमाणात निर्माण झाले. पण अधिष्ठीत देवता असलेल्या श्री भगवंताला आनन्य भावाने शरण जावून जे विष्णुसहस्त्रनाम तत्वज्ञानाच्या रुपाने सांगितले गेले ते सश्रध्द भाविकापर्यंत पोहोचविण्याची साहित्य निर्मिती क्वचित आढळून येते. गेल्या शंभर वर्षाच्या इतिहासात श्री विष्णुसहस्रनामावर अतिशय सखोल अभ्यासपूर्ण आणि अगम्य असे विवरण करण्याचा जो पहिला प्रयत्न केला तो नाशिकचे काव्यतीर्थ, आचार्य वेदान्तवाचस्पती श्री ह.भ.प. जगंन्नाथ महाराज पवार यांनी.
11 नोव्हेंबर 2006 रोजी श्री विष्णुसहस्त्रनाम विवरण अर्थात सहस्त्रनाम प्रवचने ग्रंथाचे पहिले पाच खंड माझ्या हाती पडले. हा ग्रंथ वाचत असताना श्री पवार महाराजांनी केलेला हा प्रयत्न भागवत् सांप्रदायाच्या अभ्यासकासाठी एक पर्वणीच नव्हे तर उपकारकारक ग्रंथ ठरावा असे म्हटले तर चुकीचे होणार नाही. हा ग्रंथ वाचत असताना सगळयात महत्वाचे काय असेल तर शरानी शीर्ण जखमी झालेल्या भीष्माचार्यांच्या तोंडून श्री भगवंताच्या आदेशावरुन श्री विष्णुसहस्त्रनामाचे प्रगटीकरण धर्मराजाच्या समोर झाले नव्हे तर धर्मराजाकरीता झाले त्यावेळचे ते भावविश्व त्यावेळचे ते दृश्य हा ग्रंथ वाचत असताना वाचकाच्या समोर जसेच्या तसे उभा राहते. हे या ग्रंथाचे सर्वात मोठे वैशिष्ठय आहे. जी साहित्य निर्मिती वाचकाच्या भावविश्वाला भावनीक नाते जोडायला लावते ती साहित्य निर्मिती अजरामर तर होतेच शिवाय त्या साहित्य निर्मितीने सामाजिक जागरणाची प्रक्रियाही घडते. या जातीतलेच श्री पवार महाराजांची ही साहित्यकृती आहे असा माझा विश्वास झाल्यानंतर दै.'पंढरी संचार' च्या माध्यमातून ती वाचकाच्यापर्यंत पोहोचविण्याचा प्रयत्न केला. तर उचित ठरले. या भावनेनी गेल्या वर्षभरापासून श्री विष्णुसहस्त्रनाम विवरण ग्रंथातील क्रमशः थोडासा उतारा प्रसिध्द होत आहे. याला वाचकानी जी दाद दिली ती मोठी विलक्षण वाटली. विष्णुसहस्त्रनामाच्या पहिल्याच नमन प्रकरणात ह.भ.प.पवार महाराज म्हणतात,' विष्णुसहस्त्रनाम स्तोत्र हे कलियुगातील जीवासाठी आवश्यक असे साधन आहे. कारण कृत, त्रेत आणि व्दापार या तीन्ही युगात अनुक्रमे भगवंताचे ध्यान यज्ञ आणि पूजा या साधनांनी सफलता लाभत असे. दोष संपन्न अशा कलियुगात मात्र कामक्रोधादि विकाराने कलुषित असलेल्या जीवांना चित्ताची एकाग्रता व अन्य सामग्री यांच्या आभावामुळे वरील उपयांचे अनुष्ठान अशक्य प्राय आहे. सर्व साधनांचे सार सर्व दुःखनिवारक, साधे, सोपे , सरळ नी सुलभ असे भगवंत नामसंकिर्तनच त्यांना एैहिक पारलौकिक व निरतिशय अशा मोक्ष सुखाची प्राप्ती करुन देणारे आहे.'
ह.भ.प.पवार महाराजांनी आपल्या या प्रास्ताविकात व्यक्त केलेल्या विचारावरुन या ग्रंथाचे महात्म्य किती पराकोटीचे, उंचिचे आणि परमभाग्यनिर्मितीचे आहे याचे भान वाचकाला आल्याशिवाय रहात नाही.
बाणशय्येवर भगवंताचे नामस्मरण करीत असलेल्या भीष्माने धर्मराजासह भेटायला गेलेल्या श्रीकृष्ण भगवंतास नम्रपणे सांगितले, 'देवा माझे मन,बुध्दी इत्यादी सर्व तुला वाहिले आहे.शरीर हे शरांनी शीर्ण जखमी झाले आहे असंख्य वेदनांनी मला सदैव मर्ुच्छापन्न केले आहे आता केवळ तुझे स्मरण करीत मी उत्तरायणाची वाट पहात जीवंत आहे. या भीष्माच्या विनंतीवर आपण धर्मराजास सर्व धर्माचा उपदेश करा, आपले क्लेश ,कष्ट, वेदना, मोहादी सर्व नष्ट होतील. यावर धर्मराजाने भीष्मास धर्मविषयक काही प्रश्न विचारले व त्याची उत्तरे दिल्यानंतर सर्व धर्मश्रेष्ठ असा धर्म कोणता ? हे विचारल्यानंतर त्यास उत्तर म्हणून भीष्माने जे दिले तेच हे विष्णुसहस्त्रनाम होय. विष्णुसहस्त्रनामाचे बीज नेमके कुठे आहे याची उकलसुध्दा अत्यंत सुचक शब्दात ह.भ.प.पवार महाराजांनी केल्याने श्री विष्णुसहस्त्रनामा बाबत जी उकल होते ती नवीन साधकाच्या दृष्टीने महत्वाची वाटते.
ह.भ.प.जगंनाथ महाराज पवार हे वारकरी सांप्रदायातील एक अभ्यासू व्यक्तीमत्व आहेच शिवाय श्री संत ज्ञानेश्वर माऊली श्री जगद्गुरु तुकाराम महाराज आदी संतांच्या विचाराचा धागा पकडून सर्व सामान्य भाविकावर मार्गदर्शनाचा अमृतकुंभ रिता करणारे उत्कृष्ट धार्मिक मार्गदर्शकही वाटतात. आजकाल वारकरी सांप्रदयात संतांनी घालून दिलेल्या शिस्तीचा विचार सांप्रदायाची मुलभुत तत्वे भल्याभल्याकडून बाजूला ठेवली जावू लागली आहेत. दाभिंकपणा ,शिष्टाचार आणि संत विचाराच्या तत्वज्ञानावर पोटार्थी होण्याची भावना संत लावून घेणा-या अनेकांच्या अंगी जी शिरलेली दिसते या विचारधारेला ह.भ.प.श्री.पवार महाराज यंानी पुर्णपणे छेद दिलेला दिसतो. संतांचे तत्वज्ञान हे साधकाचे ,भक्ताचे वारक-यांचे आत्मतत्वज्ञान झाले पाहिजे त्यासाठी समाजाला जे मार्गदर्शन केले पाहिजे ते मार्गदर्शन करणाराही तीतकाच तत्वज्ञानाचा परमभक्त असला पाहिजे.हे गृहीत सत्य आजकालचे सांप्रदयातील दंभाचारी विसरुन जावू लागलेले आहेत. हे सांप्रदायाचेच दुर्दैव म्हणावे लागेल. रस्त्याला कडेला लागलेले बोर्ड कीर्तन-प्रवचनासाठी उभारलेले पेंडॉल ,मिळत असलेला मान मरातब समाजाने प्रतिष्ठेची घातलेली झूल या सगळया प्रलोभनात आमचा सांप्रदायीक अभ्यासक आणि मार्गदर्शक हरवलेला दिसत आहे. अशा या यावातावरणात संतांच्या तत्वज्ञानावर पोट भरण्यापेक्षा समाजाची आध्यात्मिक भूक भागविण्याचा आपल्यापरिने प्रयत्न करणारे जे सुचिर्भुत संत-महंत आणि अभ्यासक आहेत. त्यात ह.भ.प.जगंन्नाथ महाराज पवार यांचा समावेश आहे असे विश्वासाने वाटते आणि हाच धागा पकडून श्री विष्णुसहस्त्रनाम विवरण अर्थात सहस्त्रनाम प्रवचने ही पाच खंडामध्ये त्यांनी प्रसिध्द केली. ग्रंथातल्या प्रत्येक पानावर आधात्मिक अनुभूती आणि ईश्वराविषयी असलेली श्रध्दा वृध्दींगत करणारी भावना वेगळी प्रचिती देवून जाते. हे या पाचही खंडाचे सर्वात मोठे वैशिष्ठय आहे.
श्री.ह.भ.प.जगंन्नाथ महाराज पवार यांनी श्रीक्षेत्र पंढरपूर येथे श्री विष्णुसहस्त्रनाम् मातृ-पितृसेवा मंदिर बांधण्याचा एक प्रकल्प हाती घेतला आहे. वीटेवर उभा असलेला श्री पांडुरंग भक्तीच्या तालावर खुळखूळू वाहणारी चंद्रभागा, अजूनही 28 युगं दर्शनासाठी आतूर झालेला पुंडलिकराय हे जसे या पंढरीचे वैभव आहे असेच एक वैभव चंद्रभागेच्या तीरावर मातृ-पितृ सेवा मंदीराच्या प्रकल्पाच्याव्दारे साकार होत आहे. सत्य संकल्पाचा दाता हा साक्षात नारायण असतो श्री पवार महाराजांनी अत्यंत कष्टातून असंख्य व्यावधानातून लोकांच्यापुढे दया याचना करुन उदार आश्रय दात्यांच्या आधारावर हा प्रकल्प राबविण्याचा जो प्रयास चालू केला आहे हे काम त्यांच्या बौध्दिक कतृत्वापेक्षा त्यांची अध्यात्मिक उंची सिध्द करणारा असा आहे.
श्री विष्णुसहस्त्रनाम ग्रंथाचे दहा खंड प्रसिध्द झाल्यानंतर महाराष्ट्राच्या आध्यत्मिक संस्कृतित त्याला एक वैभव निर्माण होईल असा विश्वास वाटतो.

 पुंडलिकाचे व्दारी, उभा विटेवरी ...!

पुंडलिकाचे व्दारी, उभा विटेवरी ...!
'धन्य पुंडलिका बहु बरे केले निधान आणिले पंढरीये॥'
संत तुकारामाच्या या अभंगामध्ये भक्त पुंडलिकाचे महात्म्य सांगितलेले आहे. 'निधान' म्हणजेच प्रत्यक्ष पांडुरंग पंढरीत आला तोच मुळी आपल्या लाडक्या भक्तास-पुंडलिकास भेटण्यासाठी. 'युगे अठ्ठावीस विटेवर उभा' असं जरी आपण पंढरीच्या पांडुरंगाच्या बाबतीत म्हणत असलो तरी तो भाग श्रध्देचा आहे. कारण पांडुरंगाला अठ्ठावीस युगे विटेवर उभे केले . त्या पुंडलिकालाही तितकेच प्राचीन मानायचे का ? मुळीच नाही. पांडुरंगाला पंढरपूरात पुंडलिकाने आणले याबाबत दुमत नाही. त्यामुळे विठ्ठलाची मूर्ती तिच्या उपासनेचा काळ तोच पुंडलिकाचा काळ ठरतो. इसवीसन बाराव्या शतकाच्या सुरवातीस महाराष्ट्रातील पंढरपूरास तीर्थक्षेत्राचे महत्व प्राप्त होवून पांडुरंगाचे भक्त पंढरीची वारी करु लागले आणि याच दरम्यान पुंडलिकाचेही महात्म्य विशेष वाढले होते.
वारकरी पंथातील भक्तांची अशी श्रध्दा आहे की प्रल्हादा साठी जसा नरसिंहाचा अवतार झाला तसा भक्त पुंडलिकाकरिता पांडुरंगाचा अवतार झाला. याचाच अर्थ इ.स.बाराव्या शतकाच्या सुरुवातीचा महाराष्ट्रातील पांडुरंगाच्या उपासनेचा जो काळ तोच पुंडलिकाच्याही मानावा लागतो. अठ्ठावीस युगे ही फक्त 'श्रध्दा' आहे 'इतिहास' नव्हे !
पुंडलिकाचे पूर्वायुष्य -
लोहदंड नावाच्या एका खेडेगावात जानुदेव नावाचा एक विव्दान ब्राह्मण रहात होता. अत्यंत सज्जन व सदाचारी. ना कुणाच्या अध्यात ना कुणाच्या मध्यात जेवढा धार्मिक तेवढाच सात्विक.
'शुध्द बीजापोटी । फळे रसाळ गोमटी ।'
असं जरी संतवचन असलं तरी हा पुंडलिक त्याला अपवाद होता. अक्षरशः हि-याच्या खाणीत कोळसा निघावा तसा हा दिवटा कुलदीपक ! आईवडिलांना दुरुत्तरे करणे , थोरामोठयांना उपमर्द करणे , मन मानेल तसं वागणे, वाईट मुलांच्या संगतीत रमणे असे अनेक दुर्गुण पुंडलिकाच्या स्वभावात होते. अशा वायात मुलाला वठणीवर आणण्यासाठी आईवडिलांनी त्याचे लग्न करुन दिले. बायकोमुळे तो सुधारेल ,व्यवस्थित वागेल. अशी त्यांची रास्त अपेक्षा होती. पण झाले उलटेच.
'आधीच मर्कट,त्यातही मद्य प्याला'....
अशी त्याची अवस्था झाली. पुंडलिक चक्क स्त्रीलंपट बनला! हा करंटा काय आपल्या वार्धक्याची काठी बनणार? स्वतःचे जन्मदाते मातापिताच त्याला अडचीणचे वाटू लागले. पुंडलिकाला स्वतःच्या सुखापुढे कुणाचीच अन् कशाचीच पर्वा वाटत नव्हती. 'आगीतून उठले अन् फुफाटयात पडले' त्याचे आईवडिल पुंडलिकाला वाटत असे. मरत का नाहीत बरे हे लवकर एकदाचे ? आपल्या मागची ब्याद तरी टळेल !
पुंडलिकाचे ह्रदय परिवर्तन -
एकदा आपल्या अंधःकारमय जीवनाचा विचार करत असतानाच जानुदेवाला घराबाहेर काहीतरी गडबड -गोंधळ चाललेला ऐकू आला. उत्सुकतावश पतीपत्नी बाहेर जावून पहातात तो काशी तीर्थक्षेत्री निघालेल्या भक्तांचा मुक्काम लोहदंड गावी पडलेला. त्यात म्हातारे होते अन्तरुणही होते. तरुण पोरे आपापल्या वृध्द मातापित्याची सेवा करत होते. ते दृश्य पाहून पुंडलिकाच्या आईवडिलांना त्या वृध्दांचा केवढा हेवा वाटला असेल नाही ? आपल्या भाग्यात असे सुख कुठले ? पण का कोण जाणे पुंडलिकही त्या समुदायात सामील झाला आणि त्यालाही काशीला जावेसे वाटू लागले. मग तसे घरात बोलून दाखविताच त्याची बायकोही तयार झाली. त्याचे आईवडिलही त्याच्यामागे लागले. तेंव्हा धुर्त अन लंपट पुंडलिकाने लोकनिंदा टाळण्यासाठी त्यांनाही बरोबर घ्यायचे ठरविले. सर्वजण काशीला निघाले. त्याकाही प्रवासाच्या अन्य सुविधा गरिबां साठी नव्हत्या. पायीच प्रवास करावा लागे. वृध्द मातापिता चालू तरी किती शकणार ? त्याची तरुण बायकोही चालून चालून थकली. तेंव्हा पुंडलिकाने काय करावे ? आपल्या तरुण बायकोला घेतले स्वतःच्या खांद्यावर आणि आईवडिलांच्या गळयात बांधल्या दो-या अन् लागला त्यांना ओढत न्यायला ! सकल तीर्थे ज्यांच्या पायासी येवून मिळतात त्या आईवडिलांच्या गळयात दोरीचे फास अडकवून पुंडलिक पुण्यक्षेत्र काशीला निघाला 'पुण्य' मिळविण्यासाठी.
पुंडलिकाची वाट चुकली -
पण पुढे मात्र बरोबरच्या लोकांनी अन् त्याची चुकामुक झाली. पुंडलिकाची वाट चुकली आणि तो काशीच्या दक्षिणेकडे असलेल्या कुक्कुरस्वामींच्या आश्रमाजवळ पोहोचला. पोहोचला कुठला ? नियतीनेच त्याला तेथे खेचून आणले ! कुक्कुर स्वामी कधीही कुठल्याही तीर्थक्षेत्री गेले नव्हते. हे ऐकून पुंडलिकाला खूप आश्चर्य वाटते. पुंडलिकाने बायकोला खांद्यावर घेतलेले अन् वृध्द मातापित्यांच्या गळयात दोर बांधलेले स्वामींनी पाहीले होते. ते पुंढलिकाला म्हणाले, '' मी माझ्या आई-वडिलांमध्येच शिव-पार्वती पाहतो. आईवडिलांची सेवा हाच माझा धर्म आणि हेच माझे तीर्थक्षेत्र ! '' पुंडलिकाच्या वर्मी द्याव बसल्या सारखे झाले. तो खजिल झाला. अंतर्मुख झाला. बायकोला खांद्यावरुन खाली उतरवलं. थंड पाणी प्यायला दिलं. रात्री पुंडलिकाने शुध्द अंतःकरणाने आपल्या आईवडीलांची क्षमा मागितली. मुळातच सात्विक स्वभाव असलेल्या त्याच्या आईवडिलांनी त्याला प्रेमाने जवळ घेतलं. तिघांच्याही डोळयातून अश्रू वाहू लागले ! 'अश्रू' कसले. त्या तर होत्या पवित्रमच गंगा-यमुना ! बदलला, पुंडलिक पूर्णतः बदलला. अंतबार्ह्य बदलला 1 अखेर त्याच्यातील 'देवत्वा'ने राक्षसत्वावर मात केली ! स्त्रीलंपट पुंडलिक, भोगललोलूप पंडलिक निस्सीम निमित्त मातृपितृ भक्त बनला ! वाल्याचा जणू वाल्मिकी बनला !!
भगवंत प्रसन्न झाला-
पुढे पुंडलिकाने आपल्या वृध्द मातापित्यांना काशी तर घडवलीच पण पंढरपूरासही आणले.
'अन्य क्षेत्रं कृतं पापं तीर्थक्षेत्रे विनश्यति ' या उक्तीनुसार पुंडलिकाच्या पश्चातापामुळे त्याची पूर्वीची सर्व पापे काशी पंढरपूर या तीर्थक्षेत्रामध्ये नष्ट झाली. वाल्याचा जसा वाल्मिकी बनला होता तसा भोगी पुंडलिक आता योगी बनला होता !
एकदा काय झालं, रुक्मिणी श्रीकृष्णावर रुसून पंढरपूरच्या दिंडीरवनात येऊन बसली. रुसलेल्या रुक्मिणीला शोधण्यासाठी देव बाहेर पडले. पुंडलिकाची मातृपितृभक्तीही श्रीकृष्णाला पहायची होती. आजमायची होती. भगवंत पंढरीत आले. पंडुलिकाच्या घराच्या दारात उभे राहिले. आत पहातात तो पुंडलिक खरोखरच आपल्या आईवडिलांची सेवा करणउयात गुंग झालेला होता. साक्षात परब्रह्म पांडुरंग पुंडलिकाच्या दारात तिष्ठत उभा होता.
'देव भावाचा भुकेला । सोडूनी आला वैकुंठाला ॥''
आणि तरीही त्याच्या स्वागताला उठला नाही नव्हे तर जागचा हाललाही नाही. आईवडिलांच्या सेवेत खंड कसा पडू द्यायचा ? त्याने बसल्या जागेवरुनच सुहास्य वदनाने भगवंताला विनम्र अभिवादन केले. सेवेचं व्रतही मोडता येईना अन् भगवंताच्या स्वागताचा गृहस्थधर्म ही पाळता येईना. पुंडलिकापुढे मोठेच धर्मसंकट उभे राहिले. तेव्हा त्याने जवळचं पडलेली एक विट दाराबाहेर फेकली आणि सेवा पूर्ण होईतोपर्यंत भगवंताला त्या विटेवर उभं रहायला सांगितले. आणि आश्चर्य असे की तो सावळा विठूराया कर कटावर ठेवून चक्क त्या विटेवर उभा राहिला. ख-या भक्तांसाठी प्रभू सर्व काही करतात ते संत जनाबाईला दळण दळू लागतात ! कबिराचे शेले विणू लागतात ! दामाजीसाठी तर झाला महार पंढरीनाथ ! पुंडलिकाची असीम मातृपितृभक्ती पाहून भगवंत प्रसन्न झाले आणि त्याला 'वर' माग म्हणाले. तर त्याने काय मागावे ? पैसा ,धनदौलत ? शेती वाडी ? भक्त पुंडलिकाने विचार केला. लौकिकाची प्राप्ती आपल्या पराक्रमाने करायची असते आपण अलौकिक असं काही तरी मागावं तो म्हणाला,' देवा ! मला माझ्या प्रपंचासाठी काहीही नको ! मला फक्त तू हवा आहेस ! आत्ता जसा उभा आहेस ना तसाच तुझ्या भक्तांसाठी तू इथचं सतत उभा रहा आणि त्यांना तुझं परमपवित्र दर्शन सतत घडू दे !'' देव म्हणाले 'तथास्तु' ! आणि तेव्हापासून हे विटेवरलं परब्रह्म कमरेवर हात ठेवून 'अठ्ठावीस युगे' म्हणा की सातशे वर्षे म्हणा- भक्तांचं कोड पुरवित आहे. पुंडलिकामुळेच अमृताचा हा ठेवा भक्तांच्या हाती लागलेला आहे ! त्याचे पाय 'समचरण' आहेत. सर्वांकडे तो समत्वदृष्टीने पहातो. त्याच्या पायी जो लागतो तोही समत्वदृष्टी प्राप्त करुन घेतो. धन्य तो पुंडलिक आणि धन्य त्याची मातृपितृभक्ती!

 इतिहास संशोधक रा.चि.ढेरे यांचे मनोगत....

गेली आठ शतके मराठी लोकमानसांवर अखंड अधिराज्य गाजवणारे हे सावळे ब्रम्ह उन्मनीच्या अनेक प्रभूंना सकळ स्थिरचरात प्रतीत होत राहीले.हे खरे आहे. त्यांच्या प्रतीतीच्या प्रभेने माय मराठीचे अक्षरन् अक्षर नक्षत्रांची झळाली लेऊन राहीले आहे. त्यांच्या विश्वात्म भावाने मराठी संस्कृतीचे सत्वपोषण घडले आहे.पण या उन्मनीच्या प्रभूंशी जवळीक साधण्याचा, त्यांच्या चरणांना स्पर्श करण्याचा मला मुळीच अधिकार नाही, याची मला पुर्ण जाणीव आहे.मनाच्या संकल्प -विकल्पांनीच ज्याचे जीवन व्यापलेले आहे.त्याला उन्मनस्क साधुंच्या वाटांवर पाऊल ठेवण्याचा अधिकार नाही याचेही मला भान आहे. त्यामुळे माझे विठ्ठलप्रेम उत्तरोत्तर उत्कट होत गेले आणि यातूनचं ''विठ्ठल: एक महासमन्वय'' या ग्रथांद्वारे मी विठ्ठलाचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला आहे.खरे पहाता,अशा अनेक लेखकांनी त्यांच्या संशोधनपर लेखनातून विठ्ठलाचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. मुख्वत्वे यांत प्र.कृ.उपाख्य आबासाहेब भाटे(बरवे बरवे पंढरपूर),श्रीपादशास्त्री किंजवडेकर(स्मरण चातुर्मास),नागनाथ बा. जाधव (वारकरी स्वाध्याय), राजा मंगळवेढेकर (पंढरीस वाजे घंटा), डॉ.गोपाल बेन्द्रे (THE CITY OF Saints PANDHRPUR) अशा अनेक ज्ञानपिपासू संशोधकांनी विठ्ठलाचा शोध घेण्याचा मार्ग शोधलेले आहेत.विशेषत: काहींना वेगवेगळ्या संर्दभातून विठ्ठल दिसला. त्याचाही येथे मागोवा घेणे जरूरीचे आहे.बुद्धरूपातील विठ्ठलसंशोधक रा.चि.ढेरे यांच्या मते,संतानी एक रहस्यमय उदाहरण दिलेले आहे ते म्हणजे विठ्ठलाच्या बुद्धरूपाचे होय. या रहस्यात संतांनी मौनस्थ अन् बौद्ध याचा त्यांनी वांरवांर उल्लेख केलेला आहे.नाही बोलाचाली मौन धरियलेकैसे चाळविलें पुंडलिकेंऐसा परात्पर सोइरा पुंडलिकाचे पाठीमौन्य बाक्पुटी धरूनि गे मायहे एकनाथ महराजांनी विठ्ठलाच्या मौनाविषयी अनेकवार सांगितलेले आहे.मात्र हे वाचल्यानंतर आपणास आश्र्चर्य वाटते. कारण जो विठ्ठल भक्तांशी जिव्हाळ्याचे नाते जोडतो तो जनमेळ्यात रमणारा आहे. त्याच्यांशी भावसंवाद करताना स्वत:ला विसरणारा आहे, त्या विठ्ठलाने अठ्ठावीस युगे मौन धारण केलेले आहे.असे नाथांसारख्या अनुभवसंपन्न विठ्ठलभक्ताने वांरवांर म्हणावे,यातूनच असे प्रेरित होते की,संताचास हा मौनस्थ विठ्ठल जेव्हां संतमुखाने स्वत:ला बुद्धही म्हणवून घेतो.तेव्हा असे निश्चित असे वाटते की, तो महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक इतिहासातील एका महान युगांतराचा साक्षी आहे.त्यामुळेच विठ्ठलाचे हे क्रांतिकार्य आपण समजून घ्यायला हवे.विठ्ठल रंगात रंगलेली नामदेवांची शिष्या जनाबाई हीने दशावतारांचे वर्णन करताना कृष्णावतारानंतर बुद्धाचे नाम उच्चारले आहे.होऊनिया कृष्ण कैस वधियेलाआतां बुद्ध झाला सखा माझाहा जनाबाईने केलेला बुद्धावताराचा उल्लेख लक्षणीय आहे. 'आता' म्हणजे या वर्तमानयुगात माझा सखा म्हणजे विठ्ठल बुद्ध होऊन अवतरला आहे.ही जनाबाईची श्रद्धा बुद्ध आणि विठ्ठल यांत एकच अनुभवणारी आहे. नाथांनीही आपल्या एका अभंगात विष्णूचा नववा अवतार जो बुद्ध त्याचे वर्णन अगदी स्पष्टपणे विठ्ठ्लरूपात केले आहे. नाथ म्हणतात,नववा वैसे स्थिररूप तया नाम रूप बौद्धरूपसंत तया द्वारी तिष्ठताति निंरतरीपुंडलिकासाठी उभा धन्य धन्य विठ्ठलशोभाकिंवा एका 'गोधंळा' त एकनाथ महाराज म्हणतात,बौद्ध अवतार घेऊन विटे समचरण ठेवूनपुंडलिक दिवटा पाहून तयाचे द्वारी गोंधळ मांडिलाबया दार लाव बौद्धाई बया दार लावविटेवर समचरण ठेवून पुंडलिकाच्या दारी उभा राहीलेला विठ्ठल हा बौद्ध अवतार आहे.अशी स्पष्ट धारणा नाथांनी इथे व्यक्त केलेली आहे.इतकेच नव्हे तर मराठी संत बुद्धाला विष्णूचाच अवतार मानून, त्याचा दशवतारात समावेश करतात अन् त्यालाही विठ्ठलाप्रमाणेच मौनस्थ अन् दिंगबर ही विशेषणे लावतात.बुद्ध आणि विठ्ठल याच्यांतील समन्वयता म्हणजे कोणतेही गुढ नसून अप्रत्यक्षपणे भगवान बुद्धांना स्विकारून त्यांच्या विचारांना सोयीस्करपणे तिलांजली देण्याचा प्रयत्न आहे असेही संशोधक रा.चि.ढेरे ठामपणे सांगतात.मराठी संतांनी वैदिक परंपरेशी आत्मीयतेचे नाते राखलेले असुनही त्यांनी अवैदिक बुद्धाशी विठ्ठाचे नाते का जोडले? विठ्ठल आणि बुद्ध यांना एकरूप मानण्याइतके असे कोणते समर्धित्व त्यांच्या ठायी होते? बुद्धाचे पौराणिक अवतारविशेष माहीत असूनही संतानी आपले परमाराध्य बुध्दरूपात का अनुभवले? विठ्ठलाचे नाते जोडताना त्याच्या धर्माच्या -हासकालीन रूपाविषयी संतानी कोणती भूमिका स्वीकारली? आपल्याला या प्रश्नांची उत्तरे काहीं अंशी या भूमीच्या प्रकृतीतून मिळतात, तर काही अंशी संताच्या समन्वयशील द्दृष्टीतून मिळतात.आपल्या पंरपरेत सहसा काही नष्ट होत नाही. केवळ भिन्न नामरूपाने परिवर्तन पावते.हे आपण विसरता कामा नये.ज्ञानदेव-नामदेवांच्या काळाला निकटपुर्वी सतत हजार-दीड हजार वर्ष सारा महाराष्ट्र भगवान बुद्धाच्या अनुयांयानी व्यापलेला होता. महाराष्ट्रातील अशी एकही पर्वतराजी नाही,की जिथे बौद्धांनी आपल्या गुंफा खोदल्या नाहीत. सह्यगिरीच्या कुशीतील या शेकडो गुंफातून बौद्ध भिक्षू ' बुद्धं सरणं गच्छामि' हा घोष अखंड घुमवित होते.अहिंसेच्या अन् करूणेच्या महामंत्राचे पडसाद मराठी भूमीच्या अणुरेणूतून उमटत होते. राजपुरूषांपासून कृषक- कारागिरांपर्यत सारा या वीतराग-भिक्षूंच्या सेवेसाठी त्याग करायला सिद्ध असल्याचे पुरावे अभिलेखांत आजही उपलब्ध आहेत. भिक्षू हा आदराचा विषय बनलेला होता.त्या आदराची निदर्शक म्हणून भिकोबा अन् भिकूबाई ही स्त्री-पुरषांची नावे खेडोपाडी प्रचलीत होती.हा दहा-पंधरा शतकांचा जनमानसावरील प्रचंड प्रभाव एखाद्या वैदिक धर्माभिमानी प्रज्ञावंताच्या प्रभावाने पूर्णत:पुसला गेला, असे मानणे इतिहाक्रमाशी संवादी नाही.किंबहुना, अशा प्रज्ञावंताला 'प्रच्छन्न बौद्ध' ही शिवी खावी लागली. एवढा तो प्रभाव अमिट असला पाहीजे हे उघड आहे. आचार्यांच्या रचनेत बुद्धस्तुतीचा समावेश पाहताना पांरपारीककुरकुर केल्याचे आपल्याला ज्ञात नाही. सांगावयाचे तात्पर्य असे की, असा हा प्रभावशाली बौद्धधर्म केवळ भिक्षूंच्या स्खलनामुळे अथवा नव्या प्रभावी धर्मसंप्रदयाच्या उदयामुळे मराठी जनमानसातून पूर्णत:पुसला गेला, असे म्हणणे योग्य होणार नाही.या प्रभावाचे पाझर उत्तरकालीन प्रभावी संप्रदयात कुठेतरी वेगळ्या नामरूपांनी झरत असले पाहीजेत, यात संशय नाही. या परीवर्तित अवशेषांचा शोध घेणे हे एक इतिहासकारांना आव्हान आहे. ज्ञानोबा-तुकोबांनी ज्या इंद्रायणीच्या प्रवाहातून वैश्विक करूणेचा महापूर महाराष्ट्राभर पसरविला, त्या इंद्रायणीचा उगम तथागतांच्या करूणामय जीवीतातून स्फुर्ती घेणा-या असंख्य भिक्षूंच्या निवासभूमीत झालेला आहे, हे सत्य सहजा-सहजी डावलता येण्यासारखे नाही. अर्थातचं ज्ञानदेवपूर्व बौद्ध समाज 'बौद्ध' या नावाने जरी नाहीसा झाल्याचे दिसत असले तरी तो अन्य लोकप्रिय संप्रदयात लय पावला असला पाहीजे,असे मानावे लागते.आणि मग स्वाभाविकपणेच असे मनात येते की, ज्ञानदेव- नामदेवांचा भगवान बुद्धांच्या असीम करूणेचा कुठेतरी अतूट संबंध असला पाहीजे.'जीवातळी जीव अंथरणारे' अन् 'कारूण्यमाजी पाऊलें लपवीत चालणारे' ज्ञानदेव हे कोणत्या आचार्यांना वाट पुसत चालले होते, याचा शोध चालू असतो; पण त्यांच्या कारूण्यगंगेचा प्रवाह कोणत्या गंगोत्रीतून झरत आला आहे. याचा शोध मात्र आपण घेतला नाही.ज्ञानाच्या पातळीवरून भूंती भगवंत पाहणारे अद्वैत जरी या भुमीला नवे नसले, तरी त्या म्हणूनचं ढेरे निसंकोचपणे सांगतात की, महाराष्ट्रात हजार-दिड हजार वर्षापुर्वी बुद्धाने आपल्या ह्दयातील करूणेचा कमंडलू बाराव्या-तेराव्या शतकात इथे उपडा केला.अन् मग त्याची धारा द्दष्ट-पृष्ट होऊन वाहती रहाण्यासाठी संतानी आपल्या भावभक्तीचे अनेक प्रवाह तिच्यात मिळविले.त्यामुळे कालक्रमाने आलेले तांत्रिक विकृतीप्रमाणे आपल्यातले सारे हीन दूर दवडून बौद्ध धर्म भागवत धर्माच्यारूपाने पुन्हा अवतरला. 

 पांडूरंग: क्षेत्रनाम

लेखसंशोधनातील सुप्रसिध्द लेखक रा.चि.ढेरे यांनी त्यांच्या '' श्री विठ्ठल:एक महासमन्वय'' ह्या पुस्तकात पांडुरंग या नावाचे महत्व विविध लेखमीमांसाच्या आधारे पटवून देण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. ते सांगतात की, स्कांद ' पांडुरंगमाहात्म्या' तही ' पांडुरंग' हे विठ्ठलाचे पर्यायनाम म्हणून आलेले असले, तरी मुळात ते क्षेत्राचे नाव होते. " पांडुरंग विठ्ठल" हे " काशी विश्वनाथ " यासारखे नाव होते. काशी विश्वनाथ म्हणजे काशीक्षेत्राचा विश्वनाथ असा होतो. हैदराबादमधील तिरूमलै पर्वतावर वेंकेटेशचे मंदिर उभारलेले आहे.मात्र तेथील भक्तांनी तिरूमलै वेंकेटेश असे नामकरण केले. याचा अर्थ असा होतो कि, पुढे-पुढे ही प्रथाचं रूजली गेली. त्या- त्या तीर्थस्थानावरून तेथील देवांचे पर्यायनाम ठरू लागले.पंढरपुर या क्षेत्राचे मूळ कन्नड नाव पंढरगे. विठ्ठलमंदिरातील सोळखांबी मंडपातल्या तुळईवर असलेल्या, होयसळ नृपती सोमेश्र्वराच्या लेखात (1159) या ग्रामनामाचा उल्लेख आहे. या "पंडरगे"या 'पंडरगे' पासूनच 'पांडुरंग' हे देवनाम, पांडुरंग, पंढरपुर-पंढरी हे क्षेत्रनाम व पुंडरीक हे कृत्रिम संस्कृतीकरण करून साधले आहे आणि विठ्ठल या नामाची स्पष्टीकरणकथा सादर करण्याच्या हेतूने तो विटेवर उभा राहील्याचे सांगितले आहे.लोकप्रिय प्रचलित सामग्रीतूनचं माहात्म्यकथा रचली जात असते. असा दैवतशास्त्रज्ञांना वांरवांर सप्रमाण प्रत्यय येत आलेला आहे. विठ्ठलाची विकसनप्रक्रिया याच पध्दतीने घडत राहिली.या प्रक्रियेच्या पुढच्या-पुढच्या अवस्था आपल्याला मांडता येतात; पंरतू विठ्ठलाचे आदिरूप मात्र अजूनही आपल्या दृष्टीक्षेपात येऊ शकलेले नाही. त्या आदिरूपाचा शोध घेण्यासाठी 'विठ्ठल' या नामाची निशं:क व्युत्पत्ती सापडयाला हवी. 'विठ्ठल-वीरप्पा' या नावाने नांदणारी धनगरांची विठ्ठलोपसना धांडोळायला हवी.विठ्ठल हा गवळी- धनगरांचा देव आहे.पदूबाई नावाच्या गवळणबाईचा हा पती आहे. ही वस्तूस्थिती ध्यानी घ्यायला हवीय. 'नग्ना' आणि 'मुक्तकेशी' होऊन विठ्ठलावर भाळलेली एक 'पद्मा' पांडुरंगमाहत्म्यात आलेली आहे. तिची विठ्ठलचरित्रातील उपस्थिती लक्षणीय आहे की नाही, ते तपासायला हवे.विठ्ठल आणि वेंकेटेश हे दोघेही विष्णूरूप आहेत. 'बालाजी' (बालकृष्ण) मानले आहे.या सर्व साम्यांचाही त्यांच्या मूलरूपाच्या शोधासाठी वापर करायला हवा. कृष्णरूप मानला गेलेला,कटीवर कर ठेवून उभा असलेला पश्र्चिम बिहारमधील अहिरांचा देव 'वीर कुवर' (वीर कुमार) याचा विठ्ठलाशी साम्यबंध लक्षणीय ठरेल काय़? हे गांभीर्याने ध्यानी घ्यायला हवे. विठ्ठल शोधाच्या या सर्व संभाव्य दिशा साक्षेपाने चोखळ्यानंतरच आपल्याला विठ्ठलाच्या मुलस्वरूपाविषयी काही सांगता येणे शक्य आहे.अजूनही 'विठ्ठल' या नावाची व्युत्पत्ती समाधानकारक रीत्या देता आलेली नाही. 'पांडुरंग' हे त्याचे दुसरे संतप्रिय नावं दृश्यत: शिववाचक आणि अर्थदृष्ट्या कर्पूर-गौर शिवाच्या शुभ्र वर्णाचे द्योतक असल्यामुळे त्याची सावळ्या विठ्ठलाशी विसंवादी सांगड का घातली गेली,या प्रश्नाचे उत्तर देता आले ऩाही. 'विदा (ज्ञानेन),ठानू (अज्ञजनान्), लाति (गृहणाति), म्हणजे अज्ञ जनांना जो ज्ञानाने स्वीकारतो.तो विठ्ठल होय. अशी 'विठ्ठल' या नावातील प्रत्येक अक्षराला तात्त्विक अर्थ प्राप्त करून देणारी एक व्युत्पत्ती पंरपरेत स्वीकारली गेली आहे.अथवा 'विदी' (ज्ञाने) स्थल:(स्थिर:) म्हणजे 'जो ज्ञानाच्या ठायी आहे तो विठ्ठल होय' ही अगदी कालपरवा पर्यंत सारस्वतव्याकरणाचा हवाला देऊन श्री.वि.कृ.श्रोत्रिय यांनी एक नवी व्युत्त्पती सादर केली आहे. इतिहासचार्य राजवाडे, डॉ.म.अ.मेहदळे,इत्यादी अनेक जुन्या-नव्या अभ्यासकांनी 'विठ्ठल' -नामाच्या व्युत्त्पतीचा प्रयत्न केला आहे.विष्टू-विठ्ठल अशा प्रक्रियेतून विष्णूपासून विठ्ठल हे नाम बनले, हे मत अनेक अभ्यासकांनी स्वीकारले आहे आणि त्याला विठ्ठलभक्तीच्या वैष्णव स्वरूपाची पुष्टीही लाभत राहीलेली आहे.महाराष्ट्रात विठ्ठलाप्रमाणेचं विठलाई या नावाच्या देवीची अनेक ठाणी आहेत.आजही त्या देवीचीं उपासना आदीम पातळीवर आहे.तिला उदात्त आणि उन्नत भक्तिविचारांचा स्पर्शही घडलेला नाही.विठ्ठल हे नाम जर विष्णूपासून व्युत्पादयाचे असेल, तर विठलाई या नावाचा उलगडा कसा करणार? तेव्हा हे उघड आहे की, विठ्ठल विष्णूरूप बनला आहे--विष्णूचा विठ्ठल झालेला नाही.वेगळ्या शब्दात सांगायचे झाले तर असे म्हणता येईल की, 'विठ्ठल' हे (विठू)चे अपभ्रष्ट रूप नसून विठ्ठलभक्तीच्या क्षेत्रापुरते 'विष्णू' हे विठ्ठल चे (विठू)चे उद्भ्रष्ट रूप आहे.कृत्रिम संस्कृतिकरण आहे.'विठ्ठल' या नावाचा स्पष्ट उलगडा अजूनही व्हायचा आहे.कदाचित या उलगड्यातूनच विठ्ठलाच्या मुलस्वरूपाचा शोध लागण्याचा संभव आहे.असे ईतिहास संशोधक रा.चि. ढेरे ठामपणे सांगतात.ईतिहास संशोधक रा.चि.ढेरे यांच्या मते,श्रीविठ्ठलाच्या स्वरूपाचाच नव्हे, तर त्याच्या विलक्षण विकसनप्रक्रियेचा वेध घ्यायचा असेल तर विठ्ठलजिज्ञासूंनी शोधायच्या सा-या दिशा साक्षेपाने धांडोळायला हव्यात.विठ्ठलाचा सर्वांगीण शोध घ्यायला प्रवृत्त होताना जिज्ञासूंनी आपली ज्ञानाची शिदोरी समृध्द असल्याची खात्री करून घ्यायला हवी.विविध स्थळ-काळानुसार तसेच नानाविध संस्कृत ग्रंथातुन,संतकाव्यातुन विठ्ठलाची अनेक रूपे सामोरी येतात पंदेवातांचा शोध आणि देवाविषयक मानवी धारणांचा शोध ह्या दोन्ही वेगवेगळ्या बाबीं आहेत.ह्या दोन्ही बाबींची लक्ष्ये आणि साधनेही वेगळी आहेत.उपरोल्लिखित शोधवाटांचा विचार करता असे कळते की, एक वाट श्रध्देची तर दुसरी चिकित्सेची आहे.तसेच एका शोधाची वाट भावप्रधान तर दुसरी वाट बुध्दीप्रमाण आहे. उदाहरणार्थ म्हसोबा आणि विठोबा या दोन्ही देवांची भक्तांनी केलेली मनोभावना पहा.म्हसोबा देवाला कोंबड्या-बक-याचा नैवैद्य चालतो तर विठोबारायांचे भक्त किड्या-मुंग्यानाही जपतात.त्यामुळे देवसंकल्पना जपणा-या मानवी मुल्यांचा मागोवा घ्यायलाच हवा तरचं भावप्रधानता आणि बुध्दिप्राम्यणता यांतील खरे अंतर कळेल असेही संशोधक रा.चि.ढेरे म्हणतात. 

 असाही विठ्ठल

विठ्ठलाचे रूप ज्याला जसे भावले, तसे त्याने रेखीटले.या उक्तीप्रमाणे रा.चि.ढेरे म्हणतात,श्रीविठ्ठलाच्या प्रमुख क्षेत्राशी दिंडीरवनाचा म्हणजे चिंचेच्या वनाचा हा जो संबध आहे. तो केवळ योगायोगाने आलेला आहे, की श्रीविठ्ठलोपासनेच्या मूलधारेशी चिंचेच्या झाडाचे काही विशिष्ट पवित्र नाते आहे.याचाही शोध घ्यायला हवा.असा शोध घ्यावेसे जेंव्हा वाटले तेव्हा ढेरे म्हणतात की, प्रथम त्यांना तिरूपती बालाजी वेंकेटेश ध्यानी आले. कारण श्रीविठ्ठल आणि श्रीवेंकेटेश बालाजी यां दोघांत समधर्मित्व खूपचं आहे.दोघेही विष्णूच्या पुराणप्रसिध्द रूपाशी अथवा अवताराशी संबध नसणारे आणि तरीही विष्णूरूप पावलेले आहेत.विशेष म्हणजे सा-या दक्षिण भारतात पुरातन विष्णूरूपांच्याहून अधिक लोकप्रियता ह्यां दोघांनाही लाभलेली आहे. महाराष्ट्रात विठ्ठलास ''बाळकृष्ण'' तर वेंकेटेशला दक्षिणेत ''बालाजी'' या नावाने संबोधले जाते. तसेच विठ्ठलाची पत्नी राधेचे निमित्त सांगून दिंडीरवनात रूसून बसलेली, तर वेंकेटेशची पत्नी भृगुने केलेला अपमान पतीने सोसल्यामुळे चिडून प्रथम करवीरात आणि नंतर तिरूचानूरमध्ये रूसून बसलेली होती.तिरूमलैपासून तीन किलोमीटर दूर त्याची पत्नी दूर राहीलेली आहे.तिचे नाव पद्मावती तर विठ्ठलाच्या प्रेयसीचे नाव पद्मा.गवळी-धनगरांच्या पंरपरेतील विठ्ठल-वीरप्पाच्या पत्नीचे नाव पदूबाई आहे.आणि तीही पतीवर रूसलेली आहे. किंबहुना तीच पंढरपुरात रूक्मिणी होऊन प्रगटली आहे अशी यादवांची म्हणजेच गवळी-धनगारांची धारणा आहे विठ्ठल आणि वेंकेटेश यांचे साम्य एवढ्यावर संपणारे नाही. या साम्याचा आपण जो- जो वेध घेत राहू, तो-तो आपण अशा निष्कर्षाप्रत येऊ की, हे दोन देव आज वेगळ्या नामांनी ,रूपांनी आणि चरित्रांनी दोन वेगळ्या स्थानी नांदत असले तरी ते मुलत: एकाच लोकदेवाचे भिन्नस्थानीय विकासक्रमांत भिन्न बनत गेलेले उन्नत अविष्कार आहेत. वेंकेटेश हा विठ्ठलप्रमाणेच शस्त्रहीन आहे. मौन आहे आणि डावा हात कटीवर ठेवून उजव्या हाताने भक्तांना वरप्रदान करीत राहीला आहे.श्रीविठ्ठलाच्याही दोन चतुर्भुज मुर्ती आढळल्या असून उजवा हात वरमुद्रेत आणि डावा हात कंबरेवर ठेवलेला- अशा ध्यानाच्या त्याच्या मुर्ती दक्षिणेत ज्ञात झालेला आहेत.वेंकेटेशाची अथवा वेंकेटेश ज्या ठिकाणी नांदतो आहे.त्या तिरूमलै या क्षेत्राची जी अनेक संस्कृत माहात्मे रचली गेली आहेत आणि '' पांडुरंगमाहात्म्या'' प्रमाणेच जी पूर्वप्रतिष्ठीत पुराणांशी नाते सांगताहेत.श्रीवेकेंटेश आणि चिंचेचे झाडवेंकेटेशाच्या पावित्रसंभारात चिंचेच्या झाडाचे असाधारण महत्व आढळून येते.हे सांगण्याच्या निमित्ताने विठ्ठल आणि वेंकेटेश यांच्यातील समधर्मीत्वाचे हे दर्शन हेतुत्वाने घडविले असे संशोधक रा.चि.ढेरे म्हणतात.कारण दोन्ही देवांच्या निवासस्थानात चिंचेच्या झाडाचे महत्व तर आढळतेच शिवाय चिंचेचे महत्व देखिल त्यांच्या स्तुतिसुमनांतून आपणास आढळतात.पुराणात असे म्हटले आहे की, वेंकेटेशाचे प्रकटीकरण चिंचेच्या झाडाखालील वारूळातून झाल्याचे सांगितले आहे. चिंदबरम् व तिरूवारूर या तामिळनाडमधील दोन क्षेत्रांच्या परीसरांत असलेल्या दिंडीवनम् \ तिंडीवनम् या स्थानाच्या नावाचे पंढरपूरच्या दिंडीरवनाशी असलेले साम्य आणि चिंदबरम् तिरूवारूर व पंढरपूर या तिन्ही स्थानांचे पुंडरीकपूर हे समान पर्याय नाम असल्याची वस्तुस्थिती याकडे प्रा.माणिकराव धनपलराव यांनी लक्ष वेधल्यामुळे ह्या दोन्ही देवांच्या साम्याबाबत खोलवर जावे अशी स्थिती निर्माण होते हे दुर्लक्षून चालणार नाही.

 श्रीक्षेत्र पंढरपूर

श्रीक्षेत्र पंढरपूर
अर्धचंद्राकृती आकाराने वाहणा-या चंद्रभागा नदीच्या तीरावर वसलेले पंढरपूर हे सर्वात श्रेष्ठ असे तीर्थस्थान आहे. वारकरी संप्रदायामध्ये महत्त्वपूर्ण असे हे स्थान अतिशय पुरातन आहे. 'जेव्हा नव्हते चराचर| तेव्हा होते पंढऱपूर|' असे संत नामदेव सांगून गेले आहेत. त्या पंढरपूर क्षेत्राच्या प्राचिनत्वविषयी थोडेसे....
पंढऱपूर हे क्षेत्र पंढरी, पांडुरंगपूर, पंढरीपुर, फागनीपुर, पौंडरिक क्षेत्र, पंडरंगे आणि पांडुरंगपल्ली अशा विविध नावांनी त्या त्या कालखंडात परिचित होते. काहींच्या मते पंढरपूर हे भागवत व महाभारतकालाच्याही आधीपासून अस्तित्वात होते कारण भागा नदी ( चंद्रभागा) चा उल्लेख श्रीमद्भागवत व महाभारत या ग्रंथातही केलेला आढळतो. पंढरपूर पूर्वी दिंडिरवन या नावानेही ओळखले जात असे. येथील जंगलात दिंडीख या राक्षसाचे वास्तव्य होते. त्याचा वध मल्लिकार्जुनाने केला. पुढे शालिवाहन राजवटीमध्ये या जंगलाची साफसफाई करण्यात आली आणि तीन योजन अंतरामध्ये एक विस्तीर्ण वस्ती बसविण्यात आली. राजाने लाखभर रुपये खर्च करुन मल्लिकार्जुनाचे देऊळ तसेच पांडुरंगाचे देऊळ बांधले आणि पंढरीनाथाची वास्तू उभी करुन या नगरीला 'पांडुरंग नगरी' असे नाव दिले. (संदर्भ : मालूतार ग्रंथ)
इ.स. ५१६ मधील एक शिलालेखामध्ये पंढरपूरचा उल्लेख पांडुरंगपल्ली असा केलेला आढळतो. केरळ येथील कालंटी परिसरात इ.स. ७३२ ते ७८८ चा कालावधीत होऊन गेलेल्या श्रीआद्य शंकराचार्य यांनी संस्कृतमध्ये लिहिलेल्या श्रीपांडुरंगाष्टकम् या अष्टश्लोकी काव्यामध्ये भीमानदीच्या तीरावर उभ्या असलेल्या पांडुरंगाची मी उपासना करतो असे म्हटले आहे.
सोळखांबी शिलालेखात इ.स. १२२६ मध्ये भीमरथी नदीचे काठी पंडरंगे नावाचे महाग्राम वसले आहे असा उल्लेख आहे. तसेच १२७० साली झालेल्या एका यज्ञाचा तपशील देणा-या शिलालेखात पंढऱपूरचा उल्लेख पांडुरंगपूर असा केला आहे. १२६० ते १३०९ या यादवकाळातील हेमाद्री (हेमाडपंत) या मंत्र्याने आपल्या चतुर्वर्ग चिंतामणी ग्रंथात पंढऱपूर व पांडुरंगाचे वर्णन केले आहे. तर १३०३ सालच्या चौंडरस या कवीच्या अभिनव दसकुमारचरित या ग्रंथातच पंढरी व विठ्ठलराय असा उल्लेख केला गेला आहे. १३०५ साली लिहिल्या गेलेल्या कृष्णकर्णामृतम् या ग्रंथात भीमेच्या काठी असलेल्या या सावळ्या देवाने आपले हात कमरेवर ठेवले असल्याचा उल्लेख आहे.
१४९० ते १५०८ या काळात निजामशाहीतील दलपतिराज या मंत्र्याने लिहिलेल्या नृसिंहप्रसाद ग्रंथातील तीर्थसार भागातील कथेनुसार सांगायचे तर यात पुंडरीकक्षेत्री भीमेच्या दक्षिण तीरावर पांडुरंग राहत असल्याचा उल्लेख आहे. येथे पुंडरीक नावाचा माणूस पुष्करिणीच्या तीरावर आश्रम बांधून राहात होता. तो आपल्या आईवडिलांची करीत असलेली सेवा पाहून भगवान कृष्ण प्रसन्न झाले व पुंडरीकास 'वर मागावा' असे त्यांनी सांगितले. तेव्हा पुंडरीकाने हे क्षेत्र माझ्या नावाने 'पुडरीक क्षेत्र' म्हणून प्रसिद्ध व्हावे असा वर मागितला. त्याच विनंती मान्य करुन भगवंताने त्याला मी येथे गुप्त रुपाने वास करीन असे आश्वासन दिले.
अशा त-हेने पुरातन कालापासून आपल्या अस्तित्वाची साक्ष देणारे पंढरपूरक्षेत्र विविध नावाने परिचित असले तरी सरकार दरबारी आज ते पंढरपूर या नावानेच ओळखले जाते.

राजेंद्र म्हात्रे

·

फॉलो करा

जवळजवळ सारा देश पालथा घातला. गतइतिहास, संस्कृती जवळून अनुभवली6महिना

संबंधित

'विष्णुपद मंदिर', पंढरपूर याबद्दल माहिती देऊ शकता का?

अठ्ठावीस युगांपासून कर कटेवर ठेवून उभा असलेला आणि सर्वांचा लाडका विठुराया मार्गशीर्ष महिन्यात चंद्रभागेतील विष्णुपद मंदिरात वास्तव्याला असतो. तब्बल महिनाभर त्यांचा मुक्काम या विष्णुपद मंदिरात असतो.

कसं आहे विष्णूपद मंदिर?

पंढरपुरपासून दोन किलोमीटर अंतरावर हे विष्णुपद नावाचे एक निसर्गरम्य ठिकाण आहे. विठ्ठल मंदिराकडून गोपाळपुराला येताना रस्त्यापासून आतल्या बाजूला दाट झाडीत चंद्रभागा तीरावरील या मंदिराला बहुसंख्य पर्यटक हे नदीमार्गे होडीतून येतात. पुंडलिक मंदिरापासून रोज अनेक होड्या दिवसभर पर्यटकांना नौकानयनाच्या आनंदासह देवाच्या विश्रांतीच्या ठिकाणी नेत असतात. गेल्या शेकडो वर्षांपासून दरवर्षी कार्तिक वद्य अमावास्येला विठुराया येथे सुट्टीवर येतात आणि तब्बल महिनाभर विश्रांती घेऊन मार्गशीर्ष वद्य अमावास्येला पुन्हा वाजत गाजत मंदिराकडे परततात.

या मंदिराबाबत पद्म पुराणात एक आख्यायिका सांगण्यात आली आहे. जेव्हा रुक्मिणी विठुरायावर रुसून दिंडीर वनात आली, तेव्हा देवीच्या शोधात विठुराय पंढरपुरात सर्वात प्रथम ज्या ठिकाणी आले, ते ठिकाण म्हणजे चंद्रभागेच्या पात्रातील मोठा खडक. या ठिकाणी एका मोठ्या शिळेवर मध्यभागी देवाचे समचरण आणि देहुडाचरण पावलं उमटलेली आहेत. त्यासोबत काठी ठेवल्याची आणि काल्याच्या वागड्याची खूण दिसते. या शिळेवर दगडी मंडप उभारण्यात आला आहे. या मंडपाच्या खांबावर चतुर्भुज समचरण विष्णुमूर्ती आणि देहुडाचरण मुरलीधराची मू्र्ती कोरण्यात आली आहे.

विठ्ठलाने या ठिकाणी आपले सवंगडी आणि गाईंसह क्रीडा केल्या. या ठिकाणी सर्वांची भोजन केलं. तेव्हा इथं देवाची आणि गाईची पावलं उमटली. विठ्ठल हे विष्णूचे अवतार असल्यानं इथं उमटलेल्या पावलांमुळे या चंद्रभागेतील खडकावरील ठिकाणाला विष्णुपद असं नाव मिळालं. मार्गशीर्ष महिन्यात विठुराया या ठिकाणी राहायला येतो, असं मानलं जातं. त्यामुळे मार्गशीर्ष महिन्यात या ठिकाणी भाविक दर्शनासाठी मोठी गर्दी करतात.

चंद्रभागेच्या पाण्यातून प्रवास करीत या मंदिराकडे येताना वाटेत पात्राच्या माढ्यातच पाण्यात अर्धवट बुडालेले नारदमुनींचे बैठेखानी लहानसे मंदिर लागते. या मंदिरात पद्मासन घातलेली नारदमुनींची पुरातन मूर्ती आहे. विष्णुपदाला जाण्यापूर्वी सर्व भाविक होडीतुनच नारदमुनींचे दर्शन घेऊन पुढे प्रवास करतात.

अनेक भाविक नौकानयनाचा आनंद घेत विष्णूपदावर येतात. पंढरपुरातील भाविक जेवणाचे डबे घेऊन या ठिकाणी येतात आणि दर्शन घेऊन झाल्यावर वनभोजनाचा आनंद लुटतात. मार्गशीर्ष शुद्ध वारीला पंढरपुरात आलेल्या वारकऱ्यांच्या दिंड्याही बारस सोडण्यासाठी विष्णूपदावर येत असतात.

मार्गशीर्ष अमावस्येला विठुराया पंढरपुरातील मंदिरात परत जातात. त्या दिवशी संध्याकाळी विष्णूपदावर एक रथ आणला जातो. या रथाला ज्वारीची ताटं लावून तो सजवला जातो. विष्णुपदावर अभिषेक करुन मग दिंडी काढली जाते आणि विठ्ठल पु्न्हा पंढरपुरातील आपल्या मंदिरात विराजमान होतात.

नमोस्तुते !

 विष्णुपद तीर्थ...

चंद्रभागा नदीच्या पात्रात पुंडलिक मंदिराच्या दक्षिणेस सुमारे १ कि.मी. अंतरावर हे तीर्थ आहे. नदीच्या पात्रात पाषाणस्तंभावर दगडाने बांधलेले ३१ फूट परिघाचे व १२ फूट उंचीचे हे मंदिर आहे. या सोळखांबी आकाराच्या मंदिराची मूळ बांधणी इ. 1640 मध्ये धामणकरबुवांनी केली. पुढे सन. 1875 मध्ये चिंतोपंत नागेश बडवे यांनी या मंदिरास सुंदर रुप दिले. मंदिरात मध्यभागी चौकोनात श्रीगोपालकृष्णाची समचरण व देहुडाचरण अशी दोन प्रकारची पावले आहेत. शेजारी गाईंची पावले (खूर) आहेत. दहिकाल्याच्या वाटीची खूणही आहे. पुंडलिकासाठी भगवान श्रीकृष्ण इथे आले, गाई सोडल्या व खेळविल्या. गोपगणांसह इथे वनभोजन केले. अशी कथा या तीर्थासंबंधात प्रल्हादमहाराज बडवे यांनी सांगितली आहे. भगवान श्रीविठ्ठलनाथ आळंदीहून परत आल्यानंतर मार्गशीर्ष महिन्यात इथेच राहतात म्हणून या महिन्यात या स्थानाला यात्रेचे स्वरुप येते. इथे लांबलांबून लोक दर्शनास व सहभोजनास येतात, मार्गशीर्ष अमावास्येला श्रीविठ्ठलांची पावले पालखीत ठेवून समारंभपूर्वक मिरवत आणून देवांना पुन्हा मंदिरात आणले जाते. या ठिकाणी जाण्यास घाट व पूल आहे, तसेच नदीच्या पात्रातून नावेतून जाता येते. येथील व्यवस्था बडवे पाहतात. या तीर्थाजवळच नदीच्या पात्रात 'नारदा'चे सुंदर मंदिर आहे. मूर्ती अतिशय सुंदर व आकर्षक आहे. याची व्यवस्था कोळी बांधव पाहतात-. 

विठुराया चंद्रभागेतील विष्णुपद मंदिरात वास्तव्याला! आख्यायिका काय?

विठुराया मार्गशीर्ष महिन्यात चंद्रभागेतील विष्णूपद मंदिरात वास्तव्याला असतो. तब्बल महिनाभर त्यांचा मुक्काम या विष्णूपद मंदिरात असतो, यामागील आख्यायिका नेमकी काय आहे?

Follow us

sagar joshi | Updated on: Dec 23, 2020 | 9:46 AM

पंढरपूर: अठ्ठावीस युगांपासून कर कटेवर ठेवून उभा असलेल्या वारकरी आणि सर्वांचा लाडका विठुराया मार्गशीर्ष महिन्यात चंद्रभागेतील विष्णुपद मंदिरात वास्तव्याला असतो. तब्बल महिनाभर त्यांचा मुक्काम या विष्णुपद मंदिरात असतो, यामागील आख्यायिका नेमकी काय आहे? आपण जाणून घेऊया. (Legend of Vishnupada temple at Pandharpur)

कसं आहे विष्णूपद मंदिर?

पंढरपूरपासून जवळ असलेल्या गोपाळपूरनजिक चंद्रभागेच्या पात्रात एक पुरातन मंदिर आहे. या मंदिराला विष्णुपद मंदिर म्हणून ओळखलं जातं. या मंदिराबाबत पद्म पुराणात एक आख्यायिका सांगण्यात आली आहे. जेव्हा रुक्मिणी विठुरायावर रुसून दिंडीर वनात आली. तेव्हा देवीच्या शोधात विठुराय पंढरपुरात सर्वात प्रथम ज्या ठिकाणी आले. ते ठिकाण म्हणजे चंद्रभागेच्या पात्रातील मोठा खडक. या ठिकाणी एका मोठ्या शिळेवर मध्यभागी देवाचे समचरण आणि देहुडाचरण पावलं उमटलेली आहेत. त्यासोबत काठी ठेवल्याची आणि काल्याच्या वागड्याची खूण दिसते. या शिळेवर दगडी मंडप उभारण्यात आला आहे. या मंडपाच्या खांबावर चतुर्भुज समचरण विष्णुमूर्ती आणि देहुडाचरण मुरलीधराची मू्र्ती कोरण्यात आली आहे.

विठ्ठलाने या ठिकाणी आपले सवंगडी आणि गाईंसह क्रीडा केल्या. या ठिकाणी सर्वांची भोजन केलं. तेव्हा इथं देवाची आणि गाईची पावलं उमटली. विठ्ठल हे विष्णूचे अवतार असल्यानं इथं उमटलेल्या पावलांमुळे या चंद्रभागेतील खडकावरील ठिकाणाला विष्णुपद असं नाव मिळालं. मार्गशीर्ष महिन्यात विठुराया या ठिकाणी राहायला येतो, असं मानलं जातं. त्यामुळे मार्गशीर्ष महिन्यात या ठिकाणी भाविक दर्शनासाठी मोठी गर्दी करतात.

नौकानयन आणि वनभोजन

अनेक भाविक नौकानयनाचा आनंद घेत विष्णूपदावर येतात. पंढरपुरातील भाविक जेवणाचे डबे घेऊन याठिकाणी येतात आणि दर्शन घेऊन झाल्यावर वनभोजनाचा आनंद लुटतात. मार्गशीर्ष शुद्ध वारीला पंढरपुरात आलेल्या वारकऱ्यांच्या दिंड्याही बारस सोडण्यासाठी विष्णूपदावर येत असतात.

मार्गशीर्ष आमावस्येला विठुराया पंढरपुरातील मंदिरात परत जातात. त्या दिवशी संध्याकाळी विष्णूपदावर एक रथ आणला जातो. या रथाला ज्वारीच्या ताटं लावून सजवला जातो. विष्णुपदावर अभिषेक करुन मग दिंडी काढली जाते आणि विठ्ठल पु्न्हा पंढरपुरातील आपल्या मंदिरात विराजमान होतात.

 महाराष्ट्राचे आराध्य श्री विठ्ठल म्हणजे कोण?

महाराष्ट्राचे आराध्य श्री विठ्ठल हे एक रहस्यच बनुन बसले होते. विष्णुच्या 24 अवतारांत आणि विष्णु सहस्त्रनामांतही न सापडणारा आणि तरीही एवढे माहात्म्य पावलेला देव कोणता? कोठुन आला? पुराणांतरीही त्याचे कोठे चरित्र का येत नाही? असे असंख्य प्रश्न घेवून संशोधकांनी श्री विट्ठलाचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला. लोकदेव इटल-ब्रमल पासून ते विष्णू शब्दाच्या अपभ्रंशित रूपातही तो शोध घेतला गेला. खरे तर पांडुरंग, पुंडरिक, पंढरपुर आणि पौंड्रिक क्षेत्र या व्यक्ती/स्थलनामांतच श्री विट्ठलाचे मुळ चरित्र दडलेले आहे या्कडे दुर्दैवाने संशोधकांचे लक्ष गेले नाही. परंतु श्री विठ्ठल म्हणजे अन्य दुसरे कोणी नसुन पौंड्र या प्राचीन पशुपालक समाजातीलच एक महान शिवभक्त होता व त्यालाच आज आपण पांडुरंग विट्ठल म्हणुन पुजतो आहोत.भजतो आहोत, हे वास्तव अनेक पुराव्यांच्या प्रकाशात दिसते.

श्री विट्ठलाची सर्वमान्य उपाधी आहे ती म्हणजे पांडुरंग. पांडुरंग या शब्दाने कर्पुरगौर शिवाचा निर्देश होत असला तरी विट्ठल हा गौर नसून काळासावळा आहे, त्यामुळे ही उपाधी का, हे कोडेही संशोधकांना पडले होते. विठ्ठलाला आता विष्णु वा कृष्णाचे चरित्र बहाल केले गेले असले तरी ते त्याच्या मुळच्या शैव रुपाचे वैष्णव उन्नयन आहे असे मत माणिकराव धनपलवार व डा. रा.चिं.ढेरे यांनी सिद्ध केलेले आहे. तो गोपवेषातील रुसलेल्या रुक्मीणीची समजुत काढायला गोपवेषात आलेला कृष्णच आहे अशी संत-भक्तांची श्रद्धा आहे. ज्या पुंडरिकासाठी म्हणुन विट्ठलाचे आगमण झाले अशा कथा स्थलमाहात्म्यात येतात, त्या पुंडरिकाची म्हणुन जी समाधी आज आहे ते प्रत्यक्षात शिवालय आहे हेही डा. ढेरेंनी सिद्ध करुन दिले आहे. स्थलपुराणात पंढरपुरचा निर्देश पौन्ड्रिक क्षेत्र म्हणुन येतो. एवढेच नव्हे तर या स्थलपुराणांचे नाव "पांडुरग माहात्म्य" असे आहे, "विट्ठल माहात्म्य" नव्हे हेही येथे लक्षात घेणे आवश्यक आहे.

पौंड्रिक क्षेत्र म्हणुन पुरातन काळापासुन प्रसिद्ध असलेले हे स्थान. पुंडरिक हे शिवालय. पांडुरंग ही विट्ठलाची विशेष उपाधी आणि पंढरपुर हे स्थलनाम यावरुन मी शोध घेतला असता एक वेगळेच रहस्य उलगडले गेले, आणि ते असंख्य पुराव्यांवरून सिद्धही होते. "पांडुरंग" ही उपाधी नसून ते श्री विट्ठलाचे कुलनाम आहे आणि हे क्षेत्र त्याच्याच कुळाने स्थापन केले असल्याने त्याला पौंड्रिक क्षेत्र हे नाव लाभले, एवढेच नव्हे तर पंढरपुर या शब्दाची व्युत्पत्ती पंडरंगे वा पांडरंगपल्ली या कानडी नावात शोधण्याची गरज नसून ते पौंड्रिक...या शब्दातच दडली आहे.

पुंडरिक हा शब्द पौंड्रिक या शब्दाचे सुलभीकरण आहे हे उघड आहे. त्यामुळे मुळ "पौंड्र" कोण होते या प्रश्नाचा शोध घेणे आवश्यक होते. आणि पौंड्र या एकेकाळच्या पशुपालक, शुद्र समाजाचे मुळ सापडते ते इसपु. आठव्या शतकातील ऐतरेय ब्राह्मण व महाभारतात. विश्वामित्राच्या 100 मुलांपैकी मधुच्छंदापेक्षा लहान पौंड्र, औंड्र, शबर, मुतीब ई. ५० मुलांनी विश्वामित्राने दिलेल्या शापामुळे दक्षीणेत येवुन राज्ये वसवली असे ऐतरेय ब्राह्मणावरुन दिसते.  विश्वामित्राच्या शापामुळे ते शूद्र झाले असेही ऐतरेय ब्राह्मण सांगते. महाभारतानुसार पौंड्र, औंड्रादि हे बळीराजाचे पुत्र होते व त्यांनी बंगाल, आंध्र, ओडिसा (आंध्र व ओडीसा ही औंड्र या शब्दांचे अपभ्रंश आहेत.) येथे सत्ता स्थापन केल्या. हे वैदिक परंपरेने शुद्र मानले गेलेले अवैदिक समाज असून मुळचे पशुपालक होत. पौंड्रांनी दक्षीण भारतातही आपल्या वसाहती केल्या याचे पुरावे आता स्पष्ट होत आहेत. महाभारत युद्धात पौंड्र हे दुर्योधनाच्या बाजुने लढले होते.

पंढरपुर हे पौंड्रपुरचे ९अथवा पुंड्रपूरचे) सुलभीकरण आहे हे तर स्पष्टच आहे. दक्षीणेतील तिरुवारुर, चिदंबरम या शहरांची पर्यायनामे पुंड्रपुर अशी आहेत. महत्वाची बाब म्हणजे  या शहरांत विठ्ठल मंदिरेही आहेत. बंगालमधील पौंड्रांनी तेथील पुंड्रपुर नावाच्या शहरातुनच  राज्यकारभार चालवला होता असे ह्यु-एन-त्संगने नोंदुन ठेवले आहे व महास्थानगढ येथे या नगराचे आता अवशेषही सापडले आहेत. महाभारतात विदर्भाबरोबरच पांडुराष्ट्राचाही उल्लेख आहे. हे पांडुराष्ट्र पौंड्रांशी निगडीत असणार. पौंड्र समाजाने सर्वप्रथम दक्षीण भारतात वसाहती केल्या हे यावरुन सिद्ध होते आणि हा काळ औंड्रांच्या (आंध्र सातवाहनांच्याही) पुर्वीचा, म्हनजे किमान इसपु पाचव्या शतकापुर्वीचा असावा. म्हणजे महाराष्ट्रातील, पंढरपुर (मूळ पौंड्रपुर वा पुंड्रपूर) ही प्राचीन काळातील पौंड्रांची राजधानी होती हे यावरुन स्पष्ट होईल व या क्षेत्राला पौंड्रिक क्षेत्र का म्हटले गेले असावे हे आता सहज लक्षात येईल. पौंड्रांच्या स्वामित्वाखालील प्रदेश ते पौंड्रिकक्षेत्र आणि ही पुरातन आठवण स्थलमाहात्म्यांनी स्पष्टपणे जपलेली आहे.

श्री विट्ठलाची विशेष उपाधी आहे...पांडुरंग. या शब्दाने विद्वानांना चकवा दिला होता. पांडुरंग हे नाव मुळात विट्ठलाची शिव-निदर्शक उपाधी आहे असाच समज जोपासला गेला असला तरी ते तसे नसून ते त्याचे कुळनाम आहे, हे आता स्पष्ट आहे.. महाभारतात पौंड्रवंशीय वासुदेव म्हणुन राजा होता. तो "पौंड्रंक वासुदेव" या नावाने ओळखला जात होता. तो कृष्णाचा प्रतिस्पर्धी असून त्याला पुढे कृष्णाने ठार मारले. म्हणजे पौंड्रवंशीय राजे स्वत:ला "पौंड्रंक" अशी उपाधी लावत होते हे यावरुन स्पष्ट होते. "पौंड्रंक" या शब्दाचे मराठी सुलभीकरण म्हणजे "पांडुरंग" होय. "पौंड्रंक" विट्ठलाचेच पुढे "पांडुरंग विट्ठल" असे सुलभ रूप बनले, कारण तोही पौंड्रवंशीय होता.

याचा साधा सरळ अर्थ असा कि पौंड्र समाजातील, जे पशुपालक, धनगर, कुरुब होते, त्या समाजातील विट्ठल नामक आद्य वसाहतकार वा शिवभक्त सम्राटाची पशुपालक वेशातील ही मुर्ती आहे. तो स्वता: विष्णुही नाही कि कृष्णही नाही, पण त्याचे हे गोपध्यान पाहून यादव काळात विट्ठलाचे वैष्णवीकरण करतांना त्याचे गोपवेषधारी कृष्णाशी तादात्म्य साधले गेले असे स्पष्ट होते. (प्रत्यक्षात पौंड्रवंशीयांचे कृष्णाच्या यदूवंशाशी हाडवैर होते. महाभारत युद्धात पौंड्र हे दुर्योधनाच्या बाजुने लढले हे मी वर लिहिलेच आहे.) मुळच्या अवैदिक पण देवतास्वरुप मानल्या गेलेल्या शुद्रवंशीयाचे हे वैदिकीकरण अक्षरश: स्तीमित करणारे आहे. असे असले तरी पांडुरंगाचे मुळ अवैदिक स्वरुप त्यांना बदलता आले नाही म्हणुन आपण आज सत्यापर्यंत पोहोचु तरी शकतो.

पौंड्र, औंड्रादि मंडळी हे शिवभक्त होते. आंध्रात असंख्य शिवमंदिरे आहेतच. महाराष्ट्रही त्याला अपवाद नाही कारण येथील मुळ वसाहतकार पौंड्रच होते. पौंड्र राजांनी आपली राजधानी पंढरपुर (पौंड्रपुर) येथे शिवालय स्थापन करणे स्वाभाविकच होते. या मंदिराला पुंड्रिकेश/ पुंडरिक असे संबोधले जाते. पौंड्रांचे जे आराध्य तो पुंड्रिकेश/पौंड्रिकेश म्हणुनच संबोधला जाणार हे उघड आहे, आणि तो तसा केला गेलेलाही आहे. भक्त पुंडरिकाची कथा कोणाही विद्वानाने मान्य केलेली नाही. विट्ठलाच्या पंढरपुरातील प्रकटीकरणाच्या ज्या वेगवेगळ्या कथा सांगितल्या जातात त्या एकमेकांशी विसंगत आहेत. त्र्यंबकेश्वरचे लघुरुप त्र्यंबक जसे होते तसेच पौंड्रिकेशाचे संक्षिप्तीकरण पुंडरिक झाले हे स्पष्ट आहे. ते नाम कधीही "विट्ठलेश्वर" नव्हते, याचा दुसरा अर्थ असा कि तो शिव केवळ "विट्ठल" या व्यक्तीचा इष्ट देव नव्हता तर त्याच्या संपुर्ण पौंड्र समाजाचा अधिदेव होता. स्वत: श्री विट्ठलही अनन्य शिवभक्त असून त्याच्या माथ्यावर शिवलिंग आहे अशी संतांची श्रद्धा आहे, हेही येथे उल्लेखनीय आहे.

विट्ठल या नावाच्या व्युत्पत्तीबद्दल विद्वानांनी अनेक तर्क केले आहेत. बिट्टीदेव या राजाच्या नावापासुन वा इटल-ब्रमल या जोडदेवतांतुन इटल-विट्ठल नावाची व्युत्पत्ती सांगितली जाते. पण आठव्या शतकातील राष्ट्रकुट राजांच्या कारकिर्दीत पंढरपुरच्या एका "जयद्विठ्ठ" नामक ब्राह्मणाला जमीन दान केल्याचा ताम्रपट उपलब्ध आहे. म्हनजे तोवर विठ्ठ-विट्ठल हे सामान्य नाम बनावे एवढी त्या नामाची प्रसिद्धी आठव्या शतकापर्यंत झालेलीच होती. म्हनजे विट्ठल हा त्याहीपेक्षा पुरातन असुन दैवत प्रतिष्ठा प्राप्त करून बसला होता. इटल-ब्रमल हे नंतर कधीतरी त्याच पशुपालक समुदायातुन आलेले वीरदेव असावेत. पंढरपुरच्या विट्ठलाशी त्याचा संबंध दिसत नाही, कारण विठ्ठल पुरातन आहे. विट्ठलमुर्ती अनादि आहे अशी संतांची श्रद्धा आहे, आणि ही पुरानता पहाता ती योग्यही आहे. विट्ठल नावाची व्युत्पत्ती अन्यत्र शोधण्यापेक्षा ते आहे तसेच व्यक्तिनाम म्हणुन स्वीकारावे लागते. (हे नाव विष्णुच्या 24 अवतारांतही नाही वा विष्णु सहस्त्रनामातही नाही हेही येथे लक्षात घ्यावे लागते. किंबहुना अन्यत्र कोठेही हे नाव सापडत नाही, पण जेथे जेथे पौंड्रांच्या राजधान्या होत्या तेथे मात्र विट्ठलाच्या मुर्ती मिळालेल्या आहेत. यावरुन विट्ठल या पुराणपुरुषाची महत्ता सिद्ध होते.)

थोडक्यात पौंड्र या महाराष्ट्रातील आद्य पशुपालक समाजाने जी राजधानी केली ती पौंड्रपुर (पुंड्रपूर) तथा आजचे पंढरपुर. या पौंड्रांचा, जे अवैदिक असल्याने पुराणांतरीही शुद्र मानले गेले, त्या पशुपालक/धनगर/कुरुबांचा सम्राट वा कोणी महान शिवभक्त विट्ठल हा पौंड्रंक (पांडुरंग) विट्ठल. या पौंड्रांचे आराध्य शिवाचे मंदिर ते पौंड्रिकेश तथा पुंडरिक. त्यामुळे पुंडरिक हे शिवालयच पंढरपुरचे मुख्य स्थान असून 11 व्या शतकापर्यंत उघड्यावर असलेली विट्ठलाची मुर्ती हे दुय्यम स्थान होते हे आता लक्षात येईल. शके 1111 च्या लेखात विट्ठलदेव नायक या देवगिरीच्या पंढरपुरच्या सामंताने तेथे लहानसे मंदिर बांधले असे नोंदले आहे. पुंडरिकेश शिवाचे मंदिर त्यापेक्षा पुरातन आहे हे स्पष्ट आहे. आपल्या विस्म्रुतीत गेलेल्या महानायकाची पुजा तत्पुर्वीही उघड्यावर होतच होती. त्याच्या मुर्तीसाठी मंदिर बनवणारा सुद्धा विट्ठलदेवच होता, हेही येथे उल्लेखनीय आहे. दिवंगत महापुरुषांच्या मुर्ती/प्रतिमा बनवण्याची प्रथा औंड्र सातवाहनांनीही पाळली असे दिसते. (नाणेघाटचे प्रतिमाग्रुह) विठ्ठलमंदिर मुळचे बौद्धधर्मीय स्थान असावे असे मानण्याचा एक प्रघात आहे. प्रत्यक्षात सन ११८९ पर्यंत मुळात विठ्ठलाचे मंदिरही अस्तित्वात नव्हते, त्यामुळे या तर्कात काहीही अर्थ नाही. भगवान बुद्धाचेही वैदिकीकरण करण्याच्या नादात त्यांनाही विष्णुचा अवतार घोषित केल्याने आणि श्री विठ्ठल विष्णुचेच रूप आहे अशी मान्यता पसरल्याने विठ्ठल ह बुद्धरुपातही पाहिला जाणे स्वाभाविक होते, एवढेच!

थोडक्यात विट्ठलाला वैष्णव मानने व विट्ठलाला विष्णू/कृष्णरुपी मानने हे अनैतिहासिक आहे हे यावरुन सिद्ध होते. तो पशुपालक समाजाचा पौंड्रवंशीय श्रेष्ठ पुरुष होता आणि महान शिवभक्त होता हेच काय ते सत्य आहे. परंतु विट्ठलाचे वैदिकीकरण/वैष्णवीकरण करण्याच्या नादात ज्या भाकडकथा निर्माण केल्या गेल्या त्यामुळे मुळ सत्यावर जळमटे पडली होती...पण आता तरी नवीन दृष्टीकोनातुन त्याकडे पहावे.

(या विषयावर माझे "विठ्ठलाचा नवा शोध" हे पुस्तक सुगावा प्रकाशनातर्फे प्रसिद्ध झाले आहे.)

https://sanjaysonawani.blogspot.com/2011/07/blog-post_04.html

72 comments:

1. 
   sharayuJuly 6, 2011 at 3:32 AM

   मूर्तिपूजा ही मुळांत हिंदू धर्मातील पितृपूजक संप्रदायाची देणगी आहे. तेव्हा विठ्ठल ही शिवपूर्व देवता असणे शक्य आहे.

   Reply
   Replies

   
   AnonymousDecember 21, 2013 at 7:32 PM
   शरयू - माझ्या अंदाजानुसार मूर्तीपूजा हि आजच्या हिंदू समाजाने तत्कालीन बौधा धर्मापासून घेतली असावी,. कारण हिंदू धर्म ज्या गोष्टीवर उभा आहे त्या वेदात कुठेच मूर्तीपूजेला स्थान नाही. सिंधी संस्कृतीत आणि आदिवासी संस्कृतीमध्ये ती होती पण त्याला एवढे मोठे स्थान पारपत झाले नवते. बुद्धाचेच रुपांतर विष्णू मध्ये झाले ह्याला खूप पुरावे आहेत. बुद्ध विष्णूचा अवतार म्हणण्या पेक्ष्या बुद्धानेच विष्णूला जन्म दिला असे मी म्हणेन. कारण वेदकालीन ब्राह्मण हे गोमास भक्ष्य होते आणि यज्ञ करणारे होते.
   
   UnknownFebruary 24, 2021 at 7:22 AM
   Ashakya
   Reply
2. 
   bapatJuly 6, 2011 at 11:13 AM

   Thanks for this curious & precious information...
   नाहीतर अशी माहिती सहजासहजी वाचायला मिळणे अशक्यच.

   Reply
3. 
   Prof. Hari Narke प्रा. हरी नरकेJuly 19, 2011 at 1:45 AM

   APRATIM.SADHAR VIVECHAN.SAMARPAK YUKTIVAD.AJVARCHYA SARVACH SANSHODHANALA NAVI DISHA DENARI ABHINAV MANDANI.

   Reply
4. 
   VIkas GodageJuly 26, 2011 at 7:20 AM

   शरयू - माझ्या अंदाजानुसार मूर्तीपूजा हि आजच्या हिंदू समाजाने तत्कालीन बौधा धर्मापासून घेतली असावी,. कारण हिंदू धर्म ज्या गोष्टीवर उभा आहे त्या वेदात कुठेच मूर्तीपूजेला स्थान नाही. सिंधी संस्कृतीत आणि आदिवासी संस्कृतीमध्ये ती होती पण त्याला एवढे मोठे स्थान पारपत झाले नवते. बुद्धाचेच रुपांतर विष्णू मध्ये झाले ह्याला खूप पुरावे आहेत. बुद्ध विष्णूचा अवतार म्हणण्या पेक्ष्या विश्नुनेच बुद्धाला जन्म दिला असे मी म्हणेन. कारण वेदकालीन ब्राह्मण हे गोमास भक्ष्य होते आणि यज्ञ करणारे होते.

   Reply
   Replies

   
   AnonymousJuly 7, 2023 at 11:27 PM
   👍
   Reply
5. 
   VIkas GodageJuly 27, 2011 at 7:37 AM

   वरच्या पोस्त मध्ये मला - बुद्धानेच विष्णूला जन्म दिला आहे असे म्हणायचे होते - चूकभूल माफ

   Reply
   Replies

   
   AnonymousDecember 21, 2013 at 7:37 PM
   शरयू - माझ्या अंदाजानुसार मूर्तीपूजा हि आजच्या हिंदू समाजाने तत्कालीन बौद्ध धर्मापासून घेतली असावी, कारण हिंदू धर्म ज्या गोष्टीवर उभा आहे त्या वेदात कुठेच मूर्तीपूजेला स्थान नाही. सिंधी संस्कृतीत आणि आदिवासी संस्कृतीमध्ये ती होती पण त्याला एवढे मोठे स्थान प्राप्त झालेले नव्हते. बुद्धाचेच रुपांतर विष्णू मध्ये झाले ह्याला खूप पुरावे आहेत. बुद्ध विष्णूचा अवतार म्हणण्या पेक्षा बुद्धानेच विष्णूला जन्म दिला असे मी म्हणेन. कारण वेदकालीन ब्राह्मण हे गोमास भक्ष्यक होते आणि यज्ञ करणारे होते.
   
   UnknownJuly 4, 2017 at 3:00 AM
   मूर्तीपूजा हि हिंदूंतून बौद्ध धर्मात आलेली आहे।।। हो बाळ
   
   VikasNovember 24, 2018 at 2:35 AM
   Read Book 'Devalancha dharm ani dharmachi devale, Prabodhankar K S Thakarey
   
   LINK: http://prabodhankar.org/node/260
   Reply
6. 
   Datta's ThoughtsSeptember 23, 2012 at 12:21 PM

   आपला हा लेख फारच सुंदर आहे.वाचनीय आणि संग्राह्य आहे.
   त्यावर श्री,रा,चिं.ढेरे साहेबांच्या " विठ्ठल ;एक महासमन्वय " याची छाप आहे असे भासले.
   मला अजुन एक सुचवावेसे वाटते ,
   मी पूर्वी असे वाचले होते की शैव आणि वैष्णव यांनी पण एकमेकांच्या मंदिरांची नासधूस केली आहे.
   उभे आणि आडवे गंध लावण्यामुळे बरेच तंटे झाले आहेत.
   मी असे पण ऐकले आहे की हा पांडुरंग म्हणजे जैन दैवत आहे.हिंदू नव्हे .
   आपण आता जे मानतो की अमुक नासधूस मुस्लिमानी केली त्याऐवजी असेपण असू शकेल का की ती आधीच हिंदुनीच आपापसात केली असावी.
   इरावती कर्वे यांनी त्यांच्या युगांत या पुस्तकात वासुदेव हे विशेषण आणि वासुदेव हे एक पद मानून उहापोह केला आहे .त्याचाच धागा पकडून आपण काही लिहिले तर ते वाचायला आनंद होईल.खात्री आहे की ते वाचनीय असेल.
   मनःपूर्वक धन्यवाद.
   

   Reply
7. 
   SarikaDecember 27, 2012 at 10:35 PM

   WHAT ABOUT SANT TUKARAM,DNYNANESHWAR,GORAKUMBHAR

   Reply
8. 
   AnonymousDecember 21, 2013 at 7:10 PM

   संजयजी खालील मुद्दे सुद्धा विचार करावयास लावणारे आहेत!
   
   ‘पंढरीचा विठोबा , पंढरी महात्म्य वाचा . त्यात किती तथ्यांश आहेः यांचे वर्णन करा . देवस्थानापासून लोकांच्या जीवांची , द्रव्यांची व उद्यागांची किती हानी होत आहे याची कल्पना करा . विठोबा हा बौद्धावतार मानीला आहे . विठोबाचे मंदिर बौद्ध लोकांनी बांधलेले आहे . त्यात बुद्धाची मूर्ती स्थापित केलेली होती . जेंव्हा बौद्ध धर्मानुयाई लोकांचा मोड झाला ; तेंव्हा आर्य धर्म संथापाकानी ते देवूळ बळकावून त्या मूर्तीला विठोबा नाव दिले ’. (पहा “सार्वजनिक सत्यधर्म ”, जोतीराव फुले , प्रस्थावना : डॉक्टर . विश्राम रामजी घोले )
   
   संतवचने :
   संत नामदेव : मद्धे झाले मौन देव निजे ध्यानी I बौद्ध ते म्हणोनी नावेरूप I (२१०५ )
   संत तुकाराम : बौद्ध अवतार माझिया अत्ताष्ठ I मौन्य मुखे निष्ठा धरियेली I
   संत एकनाथ : नववा बैसे स्थिररूप I तया नाम बौद्धरूप I संत तया दारी I तिष्ठताति निरंतरी I (अभंग २५६० )
   बौद्ध अवतार होवून I विटे समचरण ठेवून पुंडरीक दिवटा पाहून I तयाचे द्वारी गोंधळ मांडीला I बया दार लाव I बौद्धई i बया दार लाव I (३९११ )
   बोधुनी सकळही लोक I बोधे नेले विविध तपावो I बौद्धरूपे नांदसी I बोलेविना बोलणे एक वो I साधक बाधक जेथे एकपणेची बोधविसी वो I उदो म्हणा उदो I बोधाई माऊलीचा हो I (३९२० , साखरेकृत सकाळसंतगाथेतील एकनाथांच्या ओव्या )
   लोक देखोनी उन्मत्त I दारांनी आसक्त I न बोले बौद्धरूप I ठेविले जघनी हात II........धर्म लोपला I अधर्म जाहला I हे तू न पाहसी I या लागे बौद्धरूपे पंढरी नांदसी II
   
   संत जनाबाई : होवूनिया कृष्ण कंस वधियेला I आता बुद्ध झाला सखा माझा I (३४४ )
   गोकुळ अवतारू I सोळा सहस्त्रांवरू I आपण योगेश्वरू I बौद्धरूपी I (१०५३ )
   व्रतभंगासाठी बौद्ध अवतार I झाला दिगंबर अवनीये I (१०९६ ) ऐसा कष्ठी होऊनी बौद्ध राहिलासी I (१०९८ )
   महिपतीबुवा ताहाराबादकर: आणि कलियुगी प्रत्यक्ष पाषाणरूपी I बौद्धरूपे असता श्रीपती I जनांसी दाखवुनी नाना प्रचीती I वाढविली कीर्ती संतांची I (भक्तविजय -५७ -९० )
   कालीयुगामाजे साचार I असत्य भाषण फार झाले I यास्तव बौद्ध अवतार I देवे सत्वर घेतला I (संतविजय अध्याय १० )
   
   संजय सोनवणी : याचा विचार कराल काय?
   
   विवेक पाटिल.
   

   Reply
   Replies

   
   AnonymousJuly 10, 2022 at 12:18 AM
   अगदी बरोबर
   Reply
9. 
   AnonymousDecember 21, 2013 at 7:12 PM

   होय पंढरपूरचा विठ्ठल हा बुद्धच :
   
   कवी जयदेव हा बाराव्या शतकात झाला. त्याने पुराणांच्या आधारावर नववा अवतार म्हणून बुद्धाचे गुणगान केले. मराठी संतांनी आपले आराध्यदैवत विठ्ठल यालाच बुद्ध मानले आहे. संत एकनाथ बुद्धालाच विठ्ठल मानताना म्हणतात, ’लोकांना उन्मत व धन-दारात आसक्त पाहून हे विठ्ठला, तू बुद्धरूप धारण करून, कमरेवर हात ठेवून, बौद्धावतार घेऊन विटेवर उभा आहेस’
   याच संदर्भात ‘पद्मपुरणाच्या ’ उत्तर खंडात दिलेली विठ्ठल शब्दाची व्युत्पत्ती लक्षात घेतली पाहिजे. त्यातील पाचव्या अद्ध्यायाचा विसावा श्लोक असा :
   विदा ज्ञानेन ठाण शून्यान लाति गृन्हानि या स्वयम I
   तस्मात विठ्ठल मी नामत्वं ध्यायस्व मुनीश्वर II
   विदा म्हणजे ज्ञानाने; ठाण म्हणजे अडाणी लोकांना, पतितांना, अपराध्यांना, लाति म्हणजे जवळ करतो. जो पतित लोकांना ज्ञान देवून जवळ करतो तो विठ्ठल (संत, पंत आणि तंत, माटे). भारतीय अध्यात्मिक साधनेच्या इतिहासात पतितांना ज्ञान देवून जवळ करणारा बुद्धाशिवाय दुसरा कोण महापुरुष झाला बरे? यातून बुद्धाचाच बोध होतो असे म्हणणे अत्युक्त वाटू नये. आणि संत जेव्हा बुद्धाला विठ्ठलच म्हणतात, तेंव्हा या संदर्भात विठ्ठल शब्दाचा उपरोक्त व्युत्पत्तीला खास अर्थ आहे हे नाकारता येत नाही. दुसरी महत्वाची गोष्ट अशी कि, बुद्धाने पंचवर्णीय भिक्षुंना आषाढी पौर्णिमेला प्रथामोपादेश केला. ह्या पौर्णिमेला गुरु पोर्णिमा म्हणतात (भागवत : सिद्धपुरुष व त्यांचा संप्रदाय , चिपळूणकर). आणि पंढरपूरला आषाढी पौर्णिमेलाच यात्रा भरते. या दृष्ठीकोनातून पंढरपुरचे विठ्ठल, पितांबर आणि गुरु-महात्म्य हे बौद्ध परंपरा व इतिहासाशी जुळत असल्याचे बौद्ध प्रभावाचेच द्योतक आहे, हे लक्ष्यात घेतले पाहिजे. अशा प्रकारे महायान धर्मातीलच न्हवे तर मूळ बौद्ध धर्मातील अनेक तत्वांचा आणि बौद्ध विहार व मूर्तींचा शैव व वैष्णव संप्रदायात समावेश करण्यात आला. पंढरपूर व तेथील विठ्ठल हे बौद्धधाम व बुद्धरूप असल्याबद्दल डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर व अ रा कुलकर्णी यांचीमते सर्वश्रुतच आहेत. खुद्द संत नामदेव आणि एकनाथ विठ्ठलाला बुद्धच मानतात .
   
   अरुण सावंत
   

   Reply
   Replies

   
   मूलनिवासी बळीवंशीयJuly 3, 2017 at 7:52 PM
   शास्त्र-पुराणांमध्ये विठठलाला बौध्य वा बोधराज म्हटले आहे. गरुड पुराणामध्ये वर्णन केल्याप्रमाणे बौध्य हा विशाल भाल असलेला, तेजस्वी नेत्रांचा, मौन धारण केलेला, कटि-कर ठेवून उभा असा आहे. हे वर्णन पूर्णपणे विठ्ठ्लाला लागू पडते. - wikipedia # विठ्ठल #
   Reply
10. 
    AnonymousDecember 21, 2013 at 7:13 PM

    चित्र आणि शिल्प या माध्यमातून विठ्ठल हा बुद्ध असल्याची धारणा प्रकट होते. दीर्घकालपर्यंत पंचांगांच्या मुखपृष्ठावर दशावताराची चित्रे छापत. या चित्रात नवव्या अवताराच्या स्थानी विठ्ठलाचे चित्र छापलेले असते. या चित्रावर बुद्ध असे नावही आढळते.
    
    दशावतारात बुद्धाच्या जागी विठ्ठल असलेली दोन शिल्पे आढळतात १. तासगाव येथे गणेशमंदिराच्या गोपुरावर आढळते. २. कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिराच्या प्राकारातील एका ओवरीत आढळते.
    
    विठ्ठलाच्या बौद्धात्वाचे पुरावे :
    १. पंढरपूर येथील विठ्ठल मंदिराच्या सभामंडपात दगडी खांबावर ध्यानस्त बुद्धाच्या कोरीव मूर्ती आढळतात.
    २.विठ्ठलाचा इतिहास कोठेच दिसत नाही. रामाचा रामायणात, कृष्णाचा भागवत पुराणात किंवा महाभारतात; मग विठ्ठलाचा इतिहास का आढळत नाही?
    ३.विठ्ठल मूर्ती एकटीच का? शेजारी कोणीच स्त्री नसून तो एकटाच विटेवर उभा आहे. रुक्मिणी (?) विठ्ठलाच्या शेजारी नसून दुसऱ्याच मंदिरात आहे. संन्याशाचे (श्रमण) स्त्री असणे असंभवनीय होय. विठ्ठल हा एकटाच असल्याने बुद्ध असणे संभवनीय आहे.
    ४.विठ्ठलाचा हात कमरेवर , हातात शस्त्र नाही.
    ५.मूर्तीचे सूक्ष्म अवलोकन केले तर तीत बुद्धत्वाच्या खुणा दिसतात. विठ्ठलाचे कान सुद्धा बुद्धासारखे लांब दिसतात. विठ्ठल पितांबरधारी आहे. बौद्ध श्रामाणांची वस्त्रे ‘पीत’ असतात.
    ६.वारकरी (मूळ शब्द्द वारीकारी) ह्या संप्रदायात प्रवेश करतो तेंव्हा त्याला (तुळशीची माळ घालताना) शपथ घ्यावी लागते. हि शपथ म्हणजे बुद्धाचे पंचशील (सदाचाराचे पाच नियम) होय. १) मी प्राण्याची हिंसा करणार नाही. २) मी चोरी करणार नाही. ३) मी व्यभिचार करणार नाही. ४) मी खोटे बोलणार नाही आणि ५) मी अपेयपान करणार नाही, हे ते पाच नियम होत.
    
    पंढरीच्या वारीला निदान पंढरपुरापुरते स्पृश्य-अस्पृश्य भेद विसरून एकत्र गोळा होतात. चातुर्मासात वारी हे वैदिक संप्रदायाप्रमाणे अयोग्य होय. बुद्ध हा जातिभेदा विरुद्ध होता. जातीव्यवस्ता व अस्पृश्यताविरोध हे बौद्धधर्माचे एक महत्वाचे वैशिष्ट्य आहे.
    
    पंढरपूरचा विठ्ठल बुद्धच आहे, अशी महाराष्ट्रात परंपरा आहे. विठ्ठल शब्दाची व्युत्पत्ती पुढीलप्रमाणे होय. विट + ठल. विट हा मराठी तर ठल हा पाली शब्द्द आहे. ठल या पाली शब्दाचा अर्थ स्थळ असा आहे. विट आहे स्थळ ज्याचे तो विठ्ठल. सम्राट अशोकाने बुद्धाची ८४ हजार देवळे बांधली, त्यापैकी हे एक मंदिर असावे. सुप्रशिद्ध पाश्चात्य पंडित जॉन विल्सन यांनी आपल्या “ Memoir of the Cave Temple” या ग्रंथात हे मंदिर बुद्ध मंदिर असल्याचे म्हटले आहे (धर्मपद, अ रा कुलकर्णी या ग्रंथाचे परिशिष्ठ पाहावे). म्हणजेच पंढरपूरचा विठ्ठल हा शैव वा वैष्णव आहे असे म्हणणे चुकीचे ठरणारे आहे.
    
    अलोक चोपडे
    

    Reply
11. 
    AnonymousDecember 21, 2013 at 7:15 PM

    मुस्लिमांनी अनेक हिन्दू मंदिरे पाडून त्याजागी मशीदी बांधल्या असा हिंदुत्ववाद्यांचा उर्फ वैदिकांचा एक लाडका सिद्धांत आहे. बाबरी मशिदीच्या जागी आधी राम मंदिर होते, व बाबराने ते पाडून तिथे बाबरी मशीद बांधली असेही हे लोक छातीठोक पणे सांगत असतात.
    भारतात आपण कोणत्याही ठिकाणी उभे राहिलात आणि ५० किलोमीटरच्या त्रिज्येमध्ये पाहिलेत, तर तुम्हाला सगळ्यात जूने अवशेष हे बौद्धांचेच दिसतील. महाराष्ट्रातील बहुतेक सगळ्या किल्ल्यांवर बौद्ध लेणी दिसतात. खुद्द पुणे जिल्ह्यातच कार्ले, भाजे, जुन्नर, लेण्याद्री या ठिकाणी तुम्हाला प्राचीन बौद्ध लेणी दिसतील. याउलट हिंदूंची जी कांही 'जूनी' धार्मिक ठिकाणे आहेत, ती फार नंतरची आहेत, आणि तीही बौद्धान्च्या लेण्यात घूसखोरी करून बनवण्यात आली आहेत. याची कांही उदाहरणे म्हणजे खुद्द पुण्यातील पातालेश्वर लेणी, कार्ल्याची एकवीरा देवी आणि लेन्याद्रीचा गणपती ही आहेत. अगदी अशीच स्थिती महाराष्ट्रभर आणि देशभर आहे.
    पंढरपूरच्या विठ्ठलाचे मंदिर मूळ बौद्ध मंदिर असावे याचे अनेक पुरावे आहेत.
    बौद्ध गयेचे प्रसिद्द मंदिर बौद्धांचे असुनही आज देखील ब्राम्हणांच्या ताब्यात आहे व ते त्यावरील आपला ताबा सोडायला तयार नाहीत.
    बाबरी मशीद येथे अगोदर राम मंदिर होते याचे पुरावे हिंदुत्ववादी देवू शकले नाहीत. भाजप सरकारने कोर्टात जे पुरावे दिले ते तेथे बौद्ध मंदिर होते याचे दिले! पुढे तेथे पुरातत्व खात्याने उत्खनन केले, बौद्ध मंदिरांचे रूपान्तर हिन्दू मंदिरांत कसे झाले याच्या सुरस कथा आपल्याला शिवलीलामृत या पोथीत वाचायला मिळतील.
    पांडव लेणी हा शब्द आपण ब-याचदा ऐकला-वाचला असेल. कांही पांडव लेणी आपण स्वत: बघितलीही असतील. ही पांडव लेणी पांडवांनी एका रात्रीत बनवली अशी एक भाकड कथा सांगितली जाते. त्या भाकडकथेचा अर्थ एवढाच की कोणीतरी एक रात्रीत त्या मूळच्या बौद्ध लेण्यात घुसखोरी करून ती आपल्या ताब्यात घेतली, आणि तिथे आपले देव बसवले.
    

    Reply
    Replies

    
    DasanudasDecember 9, 2017 at 6:24 AM
    तुम्ही कुपमनडुक वृत्तीप्रमाणे फार थोडी उदाहरण देऊन नसलेली गोष्ट सिद्ध करायचा प्रयत्न करत आहात. जरा दक्षिण भारतात बघा, केरळ, तामिळनाडू ई. मध्ये कुठे दिसतात हो बौद्ध वास्तू मोठ्या प्रमाणात? तिथे तर 2000 वर्षांपूर्वीची मंदिरे आहेत जी इतिहासाने मेनी केली आहेत
    
    AnonymousFebruary 18, 2020 at 9:04 PM
    चुप, खोटारड्या!
    Reply
12. 
    AnonymousDecember 21, 2013 at 7:16 PM

    पंढरीचा पांडुरंग भगवान बुद्धच!
    -विशू काकडे
    
    पंढरीचा पांडुरंग हा प्रत्येकाला आपला वाटत आला आहे. मग याच मातीतले संस्कार पचवणारे बौद्धधर्मीय त्याला अपवाद कसे असणार. पंढरपूर हे बौद्ध तीर्थक्षेत्र असल्याचे दावे ऐतिहासिक संदर्भ आणि खुद्द संतकवींच्या रचना यांच्या आधारे नेहमीच केले जात आहेत.
    ...............................
    
    गेली अडीच हजार वर्षे भगवान बुद्ध आपणा भारतीयांचा मार्गदर्शक राहीला आहे. त्याच्या प्रभावापासून त्याच्या कडव्या विरोधकांनाही कधी मुक्त होता आले नाही. बुद्धाची तात्त्विक उसनवारी करीतच त्यांना आपला प्रपंच प्रतिष्ठित करावा लागला. इतकंच नव्हे तर भगवान विष्णूच्या दशावतारांचा इमलाही त्यांना बौद्ध सिद्धांताच्या पायावरच उभारावा लागला. त्यांनी बुद्धाला विष्णुचा अवतार मानले आणि त्यांनीच बुद्धाला शिव्याशापही दिले. इतिहासात इतिहासात बुद्धासंतांवर शस्त्र-शास्त्रांच्या माध्यमातून अनेकदा आक्रमणं झाली. पण ती सर्व आक्रमण पचवून बुद्ध जगभर पसरला. भारताला गौरवांकित केले. बुद्धाच्या हयातीतच महाराष्ट्रात बुद्ध धर्माचे आगमन झाले होते. त्यानंतर पंधरा-सोळाशे वर्षे तो इथे बहरत होता. त्याच्या तात्कालीन वैभवाच्या शिल्पखुणा महाराष्ट्रातील प्रत्येक पर्वतराजी उरीपोटी बाळगून आहे. बौद्ध धर्माच्या इतिहासात महाराष्ट्राची कामगिरी अत्यंत भूषणास्पद आहे. सांप्रत भारतात जवळपास १२०० बौद्धलेणी आहेत. त्यातील ७०० पेक्षा जास्त लेणी एकट्या महाराष्ट्रात आहेत. काही लेण्यांवर बौद्धेतर कब्जा करुन बसले आहेत तर काही बौद्ध विहारांचे मंदिरात रुपांतर करण्यात आले आहे. पंढरपूरचे विठोबाचे मंदिर हे त्याचे एक उदाहरण आहे.
    
    इसवी सनाच्या आठव्या शतकातील पुराणींनी बुद्धाला विष्णूच्या दशावतारात स्थान दिले. महाबलीपूरम येथील एका शिलालेखात बुद्ध विष्णूचा नववा अवतार असल्याचे लिहिलेले आहे. हा शिलालेख आठव्या शतकातील आहे. वेरुळ येथील दशावतरांची लेणीही आटव्याच शतकातील आहे. आर. सी हाजरा विष्णूच्या दशावतारांची निश्चितक्रम परंपरा (मत्स्य ते कल्कि) आठव्या शतकापासूनच सुरू झाल्याचे सांगतात. आठव्या शतकातील राष्ट्रकूट - चालुक्य राजवटीतील एका शिलालेखात त्याचा मराठीत अर्थ होतो. ' टेकडीवरचा पांडुरंग ' असा उल्लेख आहे. यावरुन पंढरपूरचा विठ्ठल पांडुरंग म्हणून आठव्या शतकापासून ओळखिला जात असावा असे वाटते. परंतु या पांडुरंगाला अत्यंत लोकप्रिय केले ते मात्र मध्ययुगीन मराठी संतकवींनी. त्याला कारणही तसेच बलवत्तर होते !
    
    भारताचा मध्ययुगीन इतिहास हा परकीय आक्रमकांचे भयानक हल्ले, कत्तली, त्याबरोबरच धार्मिक आणि सांस्कृतिक विनाशाचा इतिहास आहे, हे काही अंशी खरे आहे. तरी त्यामुळेच आक्रमकांच्या मुळे का होईना, सनातन्यांनी चालविलेल्या कर्म छळाला शह बसला होता. म्हणूनच भारतीय इतिहासातील सध्यकाळ मूलतः पतन काळ होता, असे म्हणता येत नाही. कारण याच मध्ययुगात संतकवींनी उभी केलेली भक्ती चळवळ ही एक युगांतकारी घटना होती. महाराष्ट्रात या चळवळींचे नेतृत्त्व ज्ञानेश्वर - ज्ञाती बहिष्कृत ब्राम्हण (१२२९-७२), नामदेव- शिंपी (१२७०-१३५०), एकनाथ- ब्राम्हण (१५३३-९८), तुकाराम वाणी (१५२९-७२), नरहरी - सोनार, सावता - माळी, गोरोबा - कुंभार, सेना - न्हावी, चोखोबा - महार, शेख महंमद - मुसलमान, तुकाराम शिष्या बहिणाबाई - ब्राम्हण आणि कान्होपात्रा - नर्तकी इत्यादींनी केले. काही अपवाद वगळता हे सर्वच संतकवी बहुजन समाजातील होते. वरील सर्वांनाच सनातनी अत्याचारांच्या अनुभवातून जावे लागले होते. चातुर्वर्ण्य ब्रम्हाने वा कृष्णाने निर्माण केले असेल पण म्हणून का स्त्री, शूद्र, अतिशूद्रांना गुराढोरांसारखे वागवायचे ? आम्हालाही माणसांसारखे वागवा असा संतांचा आग्रह होता आणि तो त्यांनी चातुर्वर्ण्याच्या चौकटीत राहूनच व्यक्त केला !
    
    तरीही ब्रम्हवृंदांचे वर्चस्व असलेली धर्मसत्ता पाझरली नाही. शेवटी माणुसकीला पारखी झालेली बहुजन जनता पांडुरंगाला शरण गेली. त्यांची समतेची आणि ममतेची भूक करुणासागर पांडुरंगाने भागविली. तेव्हापासून संतांचा - भक्तांचा मेळा पांडुरंगाभोवती गोळा होऊ लागला. या करुणाकराची करुणा भाकताना भक्तांनी भगवंतांला कधी ' माऊली ', कधी ' बा ' तर कधी ' राया ' म्हणून पुकार केला. भगवंताचा आणि भक्तांचा हा सोयर संबंध आता एका विशाल संप्रदायात परिणाम झाला आहे. भगवंताचे दारी पंढरीची वारी करण्यासाठी भगवंत आणि भक्त वारकरी पंढरपूरी मोठ्या श्रद्धेने येत असतात. शेकडो वर्षांपासून चालू झालेला हा जनाचा प्रवाह आज बहुजनांची वहिवाट झाली आहे.
    
    आज पंढरीची वारी करणारे वारकरी पांडुरंगाला विश्वरुप मानत असो वा शिव रुप मानत असोत वा विष्णू शिवाचे एकात्म रुप मानत असोत. पण संतश्रेष्ठ एकनाथ महाराज आणि संत शिरोमणी तुकाराम महाराज मात्र पंढरीच्या पांडुरंगाला बुद्धरुपच मानत होते. CONT............
    

    Reply
13. 
    AnonymousDecember 21, 2013 at 7:17 PM

    एकनाथ महाराज आपल्या अभंगात म्हणतात.
    
    लोक देखोनी उन्मत्त वारानी आसक्त ।
    न बोले बुद्धरुप ठेवीले जयनी हात ।।
    संत तया दारी तिष्ठताती निरंतरी ।
    पुंडलिकासाठी उभा धन्य धन्य विठ्ठल शोभा ।
    बौद्ध अवतार घेऊन विटे समाचरण ठेवून ।।
    धर्म लोपला अधर्म जाहला हे तू न पाहसी ।
    या लागे बौद्धरुपे पंढरी नांदसी ।।
    
    संतशिरोमणी तुकाराम महाराज आपल्या एका अभंगात म्हणतात
    
    बौद्ध अवतार माझिया अदृष्टा ।
    मौन्य सुखे निष्ठा धरियेली ।।
    
    वरील अभंगावरुन संतश्रेष्ठ विठ्ठलालाच बुद्धरुप मानत होते हे स्पष्ट होते. संत साहित्यावर बौद्ध मताचा प्रभाव का आहे, याचे उत्तर या अभंगात आहे. मराठी संत कवींच्या उदयापूर्वीच महाराष्ट्रात बौद्धधर्माचा - हास झाला होता तरी बुद्धसंत मात्र बहुजन मानसात तग धरुन होते म्हणूनच संत साहित्यातून ते अभिव्यक्त झाले.
    
    मा. शं. मोरे आपल्या महाराष्ट्रातील ' बुद्धधम्माच्या इतिहास ' या ग्रंथात मानतात. महाराष्ट्रात बौद्ध धर्माचा लोप झाल्यावर अनेक बौद्ध विहार, लेणी, बौद्ध धार्मिक स्थळांचे हिंदुकरण करण्यात आले. एकनाथ, तुकाराम हे संतश्रेष्ठच जर विठ्ठलाला बुद्धरुप मानतात तर मग पंढरपूरचे विठ्ठल मंदिर बौद्धांचा विहार होता. हे सिद्ध करण्यासाठी आणखी पुराव्याची गरज काय ? सुप्रसिद्ध पाश्चात्त्य पंडित जॉन विल्सन आपल्या ' मेमॉयर ऑफ दी केव्ह टेंपल ' या ग्रंथात पंढरपूरचे विठठ्ल मंदिर बौद्ध असल्याची साक्ष देतो.
    
    या मंदिराच्या सभामंडपातील दगडी खांबावर ध्यानस्थ बुद्धाच्या कोरीव मुर्ती असले, वारकरी संप्रदायात प्रवेश करताना जी शपथ घेतली जाते ती बुद्धाचे पंचशील असणे. वारकरी संप्रदायातील लोकांनी निदान पंढरपूरपुरतं तरी जातिबंधनं, श्रेष्ठ - कनिष्ठता न पाळणे. कारण, जातिभेद नष्ट करणे ही बुद्धाची शिकवण आहे. पंढरपूरची यात्रा आषाढी पौर्णिमेस करणे कारण त्यादिवशी तथागतांनी पंचवर्गीय भिक्खुंना पहिले प्रवचन देऊन धर्मचक्र प्रवर्तन केले होते. CONT..............
    

    Reply
    Replies

    
    GCTSBApril 30, 2020 at 11:55 AM
    Thanks sir
    Reply
14. 
    AnonymousDecember 21, 2013 at 7:18 PM

    बुधवारच्या दिवशी पंढरपूर न सोडणे, विठ्ठल पितांबरधारी असणे कारण बुद्धाने स्वतःसाठी व भिक्खुंसाठी पिवळे व वस्त्र धारण करण्याचा नियम केला होता. याच ग्रंथात मोरे यांनी वासुदेव गोविंद आपटे यांच्या ग्रंथातील मजकूर उद्धृत केला आहे. त्यात ' विठोबाची मूर्ती खडकावर खोदलेल्या बुद्धमुर्ती, याच्या स्वप्नातील सदृश्य व विठोबा - रखूमाई यांची पृथक पृथक मंदिरे असणे, गोपाळकाल्याच्यावेळी जातीभेदाला फाटा देणे या गोष्टी सांप्रदायिक पद्धतीला सोडून आहेत. यावरुन हे क्षेत्र मूळचे बौद्ध असावे. बौद्ध धर्माच्या -हासानंतर बामण धर्माने त्या मूळच्या बौद्ध धर्माच्या आपल्या धर्मात समावेश करुन घेतला परिस्थितीजन्य पुरावा पहाता आजचे विठ्ठल मंदिर हा बौद्धांचा विहार होता त्याचे हिंदूकरण करण्यात आले हा त्यांचा निष्कर्ष अगदी योग्य आहे.
    
    डॉ. आ. ह. साळुखे (सर्वोत्तम भूमिपुत्रः गोतम बुद्ध) यांनी डॉ. रा. चिं. ढेरे यांच्या ' श्री विठ्ठल महासमन्वय ' या ग्रंथातील काही वाक्य उद्धृत केली आहेत. डॉ. ढेरे लिहितात ' मराठी संत साहित्यात विठ्ठल हा बुद्ध असल्याची धारणा जशी वारंवार शब्दात प्रकट झालेली आहे तशीच ती महाराष्ट्रात चित्र आणि शिल्प या माध्यमातूनही प्रकट झाली आहे. महाराष्ट्रात शिळाप्रेसवर पंचांगे छापली जाऊ लागल्यावर दिर्घ काळपर्यंत पंचांगांच्या मुखपृष्ठावर नवग्रहांची अथवा दशावतरांची चित्रे छापीत असत. या दशावताराच्या चित्रात नवव्या अवताराच्या स्थानी सर्वत्र न चुकता विठ्ठलाचे (एखाद्याचे अथवा रुक्मिणीसहीत) चित्र छापलेले दिसते. आणि त्याबाबतीत आपल्याला कसलीही शंक उरू नये, म्हणून त्या चित्रावर बुद्ध वा बौद्ध असे नावही छापलेले आठवते.... दशावतारातील बुद्धाच्याजागी विठ्ठल असल्याची दोन तरी शिल्पे मला माहीत आहेत. एक तासगाव (जिल्हा सांगली) येथे विंचूरकरांनी बांधलेल्या दक्षिणी शैलीच्या गणेश मंदिराच्या गोपूरावर आहे आणि दुसरे कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिराच्या प्रकारातील एका ओवरीत आहे. जानोबा-तुकोबांनी ज्या इंद्रायणीच्या प्रवाहातून वैश्विक करणेचा महापूर महाराष्ट्रभर पसरविला. त्या इंद्रायणीचा उगम तथागताच्या करुणामय जीवितातून स्फूर्ती घेणा-या असंख्य भिक्षुंच्या निवासभूमीत झाला आहे, हे सत्य सहजी डावलता येण्यासारखे नाही.
    
    डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना आपली पत्नी रमाबाईची पंढरीला जाण्याची इच्छा पूर्ण करता आली नाही. पण बौद्धाची स्वीकारापूर्वीचे त्यांच्या मनात पंढरीच्या विठ्ठल बुद्धरुपच असल्याचे पक्के झाले होते. आपल्या एका भाषणात त्यांनी ' पंढरपूरच्या विठोबाची मूर्ती ही वस्तुतः बुद्धाची आहे. आणि या विषयावर मला एक प्रबंध लिहायचा आहे. तो पूर्ण झाल्यावर पुणे येथील भारत संशोधन मंडळाच्या पुढे मी तो वाचणार आहे. विठ्ठलाचे पांडुरंग हे नाव पुंडलिक या शब्दापासून बनलेले आहे. पुंडलिक म्हणजे कमळ आणि कमळालाच पालीमध्ये पांडुरंग म्हणतात. म्हणजे पांडुरंग दुसरा कोणी नसून बुद्धच होय. ' मार्च १९५५मध्ये त्यांनी या विषयावर प्रबंध लिहायला सुरुवातही केली होती. परंतु पुढे हा प्रबंध अपुराच राहीला अशी नोंद त्यांचे चरीत्रकार धनंजय कीर यांनी केली आहे.
    
    संत शिरोमणी एकनाथ - तुकाराम यांनी विठ्ठलाला बुद्धरुप मानले आहे. विद्वानांनी विचारवंतांनी त्याला पूरक असे संशोधन केले आहे. त्याचा निष्कर्ष पंढरीचा पांडुरंग भगवान बुद्धच आहे याची खात्री पटविणार आहे.
    END.
    

    Reply
    Replies

    
    Sanjay Sonawani संजय सोनवणीMarch 31, 2014 at 2:44 AM
    बाराव्या शतकापर्यंत विठ्ठलाची मुर्ती उघड्यावर होती. विठ्ठलदेव नायक या पंढरपुरच्या यादवांच्या सामंताने तेथे लहानसे मंदिर बांधले. तसा शिलालेख उपलब्ध आहे. ्त्यामुळे विठ्ठलमंदिर मुलचे बौद्ध होते हा निष्कर्ष टिकत नाही. नंतर त्याचे वैष्नवीकरण झाले. तोवर बुद्ध हा विष्णूचाच अवतार मानला गेल्याने "वैष्णव" संत विठ्ठलात स्वाभाविकपणे कृष्ण-विष्णुबरोबरच बुद्धही पाहू लागले.
    
    
    
    
    AnonymousJuly 5, 2014 at 9:43 AM
    सोनवणी तुमची वरील टिप्पणी निखालस खोटी आहे!
    
    "सम्राट अशोकाने बुद्धाची ८४ हजार देवळे बांधली, त्यापैकी हे एक मंदिर असावे. सुप्रशिद्ध पाश्चात्य पंडित जॉन विल्सन यांनी आपल्या “ Memoir of the Cave Temple” या ग्रंथात हे मंदिर बुद्ध मंदिर असल्याचे म्हटले आहे".
    
    मा. शं. मोरे
    
    सत्यशोधकJune 1, 2015 at 6:56 PM
    Sanjay SonawaniMarch 31, 2014 at 2:44 AMबाराव्या शतकापर्यंत विठ्ठलाची मुर्ती उघड्यावर होती. विठ्ठलदेव नायक या पंढरपुरच्या यादवांच्या सामंताने तेथे लहानसे मंदिर बांधले. तसा शिलालेख उपलब्ध आहे. ्त्यामुळे विठ्ठलमंदिर मुलचे बौद्ध होते हा निष्कर्ष टिकत नाही. >>>>>>> हो तसा शिलालेख उपलब्ध आहे पण त्या शिलालेखात पुढे ' या देउळास जो तोशिस पोहोचवेल त्यास विठ्ठलाची आण असेही पुढे म्हटले आहे म्हणजे आधी सुद्धा तेथे मंदीर होते व झालेल्या हल्ल्यामुळे ते दुरुस्तीच काम केल असा निष्कर्ष निघतो म्हणजेच ते मंदीर मुळात बौद्ध विहार होते हिंदु आणि बौद्धांच्या संघर्षामध्ये त्या मंदीराला हानी पोहोचवली गेली होती
    Reply
15. 
    Niranjan ManeMarch 31, 2014 at 4:32 AM

    bhosari ( bhojnagari) hi nava nusar mag bhoj rajane vasavali asavi mag. vithal , Ram , Krishna he tatkalin samrthyashali raje nantar dev banavale gele he manya. Pan te vedik brahman hote vaa avaidik pashu palak hote asa mhanane kitpat khara ahe he mahit nahi?

    Reply
    Replies

    
    UnknownSeptember 18, 2018 at 8:02 AM
    वैदीक व अवैदीक भेदाभेद हा राजकीय डावपेचांचा भाग असल्याचे जाणवते.
    Reply
16. 
    PrakashOctober 31, 2014 at 6:45 AM

    itihaskarani Yaavar Sanshodhan kele Pahije.....

    Reply
17. 
    UnknownJuly 11, 2015 at 8:18 PM

    संजय सोनवणी साहेब, वरील सर्व प्रतिक्रिया वाचल्यानंतर तुम्ही विठ्ठलावर लिहिलेले पुस्तक आणि हा लेख म्हणजे ओढून-ताणून केलेली कसरत आहे, असेच म्हणावे लागेल! पौंड्र आणि पौंड्रिक या शब्दांचे मनाला वाटेल त्या पद्दतीने अर्थ लावून, नुसता संशोधनाचा आव आणून "खोटे बोला पण रेटून बोला" अशी तुमची अवस्था झालेली आहे. सुताला पकडून स्वर्ग गाठण्याचा तुमचा केविलवाणा प्रयत्न, बाकी काहीही नाही! तुम्ही आपल्या महान संतांना सुद्धा खोटे ठरविण्याचा प्रयत्न केला आहे. तुम्ही दिलेला शिलालेखाचा पुरावा अजिबात ग्राह्य मानता येणार नाही, कारण बाराव्या शतकात होऊन गेलेल्या कवी जयदेव याने सुद्धा विठ्ठलावर जे कवित्व केलेले आहे ते तुमच्या संशोधनाला अजिबात पूरक नाही. भावात्मक दृष्टीकोनातून या गोष्टींचा विचार करा, खोटे संशोधन बाद करून खरे संशोधन करून पूर्ण सत्य लोकांसमोर आणाल हीच अपेक्षा!!!

    Reply
    Replies

    
    UnknownSeptember 18, 2018 at 8:10 AM
    आपली अपेक्षा फोल ठरू नये हीच अपेक्षा. वैदीक-अवैदीक करून हींदूंमध्ये आणखी फूट पाडण्याचे षड़यंत्र तर नाही?
    Reply
18. 
    UnknownJuly 26, 2015 at 12:44 PM

    तुम्ही बौद्ध आहात का? मग कदाचीत बरोबर असेल तुमचे मत!!

    Reply
19. 
    UnknownSeptember 23, 2015 at 12:55 AM

    संजय सोनवणी हा मनुष्य प्रत्येक प्रसिद्ध व्यक्तीला "धनगर" सिद्ध करण्याचा अत्यंत शिकस्तीने प्रयत्न करतो.
    त्यामुळे सोनवणी हा प्राणी स्वभावाने आणि 'जातीने ' धनगर आहे हेच काय ते ह्या आणि ह्याच्या इतर लेखांवरून सिद्ध होते.

    Reply
20. 
    MilindJuly 12, 2016 at 5:25 AM

    पण बाबासाहेब आंबेडकर तर म्हणत होते की ठिकाण बौद्ध धर्माचे आहे. तिथल्या विठ्ठलाचा चेहरा हा गौतम बुद्धाच्या चेहराश्या साध्यर्म राखतो.

    Reply
21. 
    AnonymousJuly 16, 2016 at 9:27 AM

    संजय सोनवणी साहेब, वरील सर्व प्रतिक्रिया वाचल्यानंतर तुम्ही विठ्ठलावर लिहिलेले पुस्तक आणि हा लेख म्हणजे ओढून-ताणून केलेली कसरत आहे, असेच म्हणावे लागेल! पौंड्र आणि पौंड्रिक या शब्दांचे मनाला वाटेल त्या पद्दतीने अर्थ लावून, नुसता संशोधनाचा आव आणून "खोटे बोला पण रेटून बोला" अशी तुमची अवस्था झालेली आहे. सुताला पकडून स्वर्ग गाठण्याचा तुमचा केविलवाणा प्रयत्न, बाकी काहीही नाही! तुम्ही आपल्या महान संतांना सुद्धा खोटे ठरविण्याचा प्रयत्न केला आहे. तुम्ही दिलेला शिलालेखाचा पुरावा अजिबात ग्राह्य मानता येणार नाही, कारण बाराव्या शतकात होऊन गेलेल्या कवी जयदेव याने सुद्धा विठ्ठलावर जे कवित्व केलेले आहे ते तुमच्या संशोधनाला अजिबात पूरक नाही. भावात्मक दृष्टीकोनातून या गोष्टींचा विचार करा, खोटे संशोधन बाद करून खरे संशोधन करून पूर्ण सत्य लोकांसमोर आणाल हीच अपेक्षा!!!---------------> Real criticism....

    Reply
    Replies

    
    PrathmeshMarch 3, 2017 at 12:26 AM
    agadi barobar
    
    Reply
22. 
    UnknownApril 26, 2017 at 2:57 AM

    पण डॉ आंबेडकर म्हणत होते की हे पुर्वीचे बौद्ध विहार होते म्हणुन .
    
    ते पौंड्र वेगैरे फारसे पटत नाही .

    Reply
23. 
    Ravindra ShindeMay 6, 2017 at 12:17 AM

    मग विठ्ठलाच्या पंढरपूर येथील मूर्तीच्या मस्तकावर शिवलिंग कोरलेले आहे, जे अभिषेकाच्या वेळी स्पष्ट दिसते त्याबद्दल काय स्पष्टीकरण आहे?

    Reply
    Replies

    
    UnknownJune 22, 2017 at 6:45 AM
    काही नाहि. निळ्या कोल्ह्यांना इतरांच्या बापाला स्वतः चा बाप म्हणवून घ्यायची हौस.
    
    AnonymousJuly 9, 2017 at 7:40 AM
    आज विठ्ठलाच्या डोक्यावर असलेला उभट उंचवटा म्हणजे शिवलिंग आहे, अशी बहुतेकांची गैरसमजूत आहे. महापूजेच्या वेळी, पहाटे विठ्ठलमूर्तीला स्नान घालण्यासाठी जेव्हा देवाची वस्त्रे-आभूषणे उतरवली जातात, त्या वेळी देवाच्या मस्तकावरील उंचवटा ठळकपणे दिसतो.
    Reply
24. 
    UnknownJune 22, 2017 at 6:44 AM

    काही पळपुटे 1956 मधे आपल्या नेत्यासहित हिंदू धर्म सोडून पळून गेलेत. बरं गेले तर गेले. शांत तरी बसावं ना? तर तसे अजिबात नाही. स्वतःला अतिविद्वान आणि माझं तेवढंच खरं असे माणणा-या बौध्द इतिहासकारांचे एकच पेव फुटले आणि यांना कधी बालाजी बौध्द दिसू लागला तरी कधी विठोबा आणि संदर्भ कुठले तर ज्या व्यक्तींनी इतिहासाची पाने न चाळता फक्त आपल्या अनुयायांना स्वतःच्या सोयीपुरते देणा-या व्यक्ती. ना फुलेंच्या लेखनाला ऐतिहासिक संदर्भ आहेत ना आंबेडकर ांच्या. एक दोन ओवीमधे कुठे बौध्द, बूध्द असा उल्लेख आला कि लागले ओरडायला. विठ्ठल हा बौध्द आहे. अरे गाढवांनो तुम्ही कोणत्याही संताचे दाखले द्या. त्यात एक दोन ठिकाणी बुध्दाचा उल्लेख आढळतो; मात्र हरी, हर, विष्णू अशा हिंदु देवतांचा उल्लेख पदोपदी आढळेल। हिंमत आहे तर वारकऱ्यांसमोर हेच वाक्य म्हणून दाखवा.

    Reply
25. 
    AnonymousJuly 9, 2017 at 8:41 AM

    अहो, परशु धाकटे तुम्ही कोणत्या जगात वावरत आहेत. काय हि भाषा, काय हे लिखाण, डोके ठिकाणावर ठेऊन लिहीत चला! ना वाचन, ना अभ्यास उगीचच आकांडतांडव करीत बसायची तुमची जुनीच खोड आहे, असे दिसते. उगीच एखाद्या समाजाबद्दल असे वेडेवाकडे लिहिणे बरे नव्हे. वरच्या प्रतिक्रियांवर एक नजर जरी टाकली असती तर असे लिहिण्याची गरज पडली नसती.
    
    -अंकुश यादव.
    मलकापूर.

    Reply
26. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:16 AM

    पांडुरंग-विठ्ठल
    
    सत्यशोधक
    
    विठ्ठलावर आज पर्यंत अनेकांनी पुस्तक व लेख लिहिले. सर्वानी आपआपल्या परीने विठ्ठलाचं मूळ शोधण्याचा प्रयत्न केला.
    
    आजही त्याचं मूळ शोधण्याचा प्रयत्न संपलेला नाही. काही यशस्वी हि झाली असतील. आणि काही अपयशीही. तरी प्रत्येकाची काही ना काही मत आहेत. त्यांचा आधार घेत मी माझी मतं तयार केलेली आहेत. अर्थात सध्याच्या घडीला ती मी माझ्या पुरता अंतिम मानत असलो तरी नवीन माहिती समोर आल्यावर ती मी बदलूही शकतो.
    
    रा.ची. ढेरे 'विठ्ठल : एक महासमन्वय' या पुस्तकात म्हणतात:-
    "विठ्ठल या नावाचा स्पष्ट उलगडा अजून व्हायचा आहे. आणि कदाचित त्या उलगड्यातूनच विठ्ठलाच्या मुलरूपाचा शोध लागण्याचा संभव आहे......त्या आदिरूपाचा शोध घेण्यासाठी विठ्ठल नावाची निःशंक व्युत्पत्ती सापडायला हवी"
    
    ह्याच विठ्ठल नामाच्या व्युत्पत्तीच्या शोधासाठी हा लेख मी लिहिलेला आहे.
    
    महाराष्ट्राचं एकमेव प्रसिद्ध लोकदैवत म्हणजे विठ्ठल.
    
    विठ्ठलाला विठू, विठोबा, पांडुरंग, पंढरीनाथ या नावाने देखील ओळखलं जातं.
    
    विठ्ठलाच्या नावाची व्युत्पत्ती काही मान्यवरांनी सांगितलेली आहे ती पुढील प्रमाणे :-
    
    १. डॉ. रा. गो. भांडारकर यांनी 'विष्णु' या शब्दाचे कानडी अपभ्रष्ट रूप ' बिट्टी' असे होते. व बिट्टी वरून विठ्ठल हे रूप तयार झाले असे म्हटले आहे.
    
    २ वि. का. राजवाडे यांनी विठ्ठल हा शब्द ' विष्ठल ' म्हणजे दूर रानावनातील जागा यातून निष्पादावा असे म्हटलेले आहे.
    
    ३ विश्वनाथ खैरे यांनी 'इटु' शब्दाचा तामिळ अर्थ ' कमरेवर ज्याने हात ठेवले तो' असा अर्थ सांगितला आहे.
    
    ४ डॉ. रा. चि. ढेरे यांच्या मते धनगरांच्या इटल-ब्रमल या जोडदेवांपैकी एक असलेल्या इटलाच विठ्ठल रूप झाले असावे अस त्यांच म्हणणे आहे.
    
    ५ विटेवर उभा म्हणून विठ्ठल अशीही एक व्युत्पत्ती सांगण्यात येते.
    
    या सर्वांमध्ये वि. का. राजवाडेनी केलेली विठ्ठल नावाची व्युत्पत्ती बरीच जवळ जाताना दिसते. याची चर्चा आपण पुढे करणार आहोत.
    
    पांडुरंग या नावामुळे विठ्ठलाच बौद्ध रूप ध्यानी येत. अस अनेक विद्वानांच मत आहे.
    
    याबाबत डॉ. आंबेडकर म्हणतात - विठोबाचे ' पांडुरंग ' हे नाव पुंडरिक या शब्दापासून बनलेले आहे. पुंडरिक म्हणजे कमळ आणि कामळालाच पालीमध्ये पांडुरंग म्हणतात. म्हणजे पांडुरंग दुसरा तिसरा कोणी नसून बुद्धच होय ( डॉ. आंबेडकर चरित्र, कीर, पृ. ५०१)
    
    'सद्धर्म पुंडरिक' हा महायान पंथाचा प्रमुख ग्रंथ आहे.
    
    पृष्ठ १

    Reply
27. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:18 AM

    इंडियन अँटिक्वेरी (भाग दहावा) मध्येही पंढरपूर हे स्थान पूर्वी बौद्धांचे होते आता हिंदूंचे झाले असा उल्लेख आहे.
    ( श्री विठ्ठल आणि पंढरपूर, लेखक - ग. ह. खरे, पृ. १४९)
    
    बौद्धपूर्व या ग्रंथाचे लेखक श्री. वा. गो. आपटे यांनीही असेच मत व्यक्त केले आहे. (पृ. १६७)
    
    वारकरी पंथाचा भगवा झेंडा जो मराठा राज्याने स्वीकारला तो बुद्धाचाच होय. भगवा रंग हा भिक्षुचा वस्त्राचा रंग आहे. भगवान हे बुद्धाचेच नाव आहे.
    (पुराणकथा आणि वास्तवता, लेखक दामोदर धर्मानंद कोसंबी, पृ. ४१)
    
    अशोकाने बुद्धाची ८४ हजार देवळे बांधली त्यापैकी हे एक मंदिर असावे. सुप्रसिद्ध पाश्चात्य पंडित जॉन विल्सन यांनी आपल्या memoior of the cave temple या ग्रंथात मंदिर बौद्ध असल्याचे म्हटले आहे.
    (धर्मपद, अ. रा. कुलकर्णी, या ग्रंथाचे परिशिष्ट पहा)
    
    या मान्यवरांच्या मतानुसार विठ्ठल हा बौद्ध धर्माशी संबंधीत असावा हि खात्री पटते.
    
    संतांनी सुद्धा विठ्ठलाला बौद्धरूपात पाहिलेलं आहे :-
    
    होऊनिया कृष्ण कंस वधियेला ।
    आता बुद्ध झाला सखा माझा ।।- संत जनाबाई
    (३४४)
    
    बौद्ध अवतार घेऊन विटे समचरण ठेवून ।
    पुंडलिक दिवटा पाहून । तयाचे द्वारी गोंधळ मांडीला ।।बया दार लाव ।। बौद्धाई बया दार लाव ।।- संत एकनाथ
    (३९११)
    
    गोकुळी अवतारु सोळा सहस्त्रांवरू ।
    आपण योगेश्वरु बौद्धरूपी ।।
    व्रतभंगासाठी बौद्ध अवतार ।
    झाला दिगंबर अवनिये ।।- संत नामदेव
    (१०९६)
    
    बौद्ध अवतार माझिया अद्रुष्टा । मौन्य मुखे निष्ठा धरीयेली - संत तुकाराम
    
    मध्ये झाले मौन देव निजध्यानी । बौद्ध ते म्हणोनी नावेरूप - संत नामदेव
    (२१०५)
    
    अश्या प्रकारे संतानी विठ्ठलाला मौनी बुद्ध म्हणून पाहिलेलं आहे हे आपल्या समोर आहे.
    
    पृष्ठ २

    Reply
28. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:19 AM

    आता आपण विठ्ठल संबंधाने काही भौतिक पुरावे व काही चालीरीती पाहू.
    
    १ पंढरपूर येथील विठ्ठल मंदिराच्या सभा मंडपात दगडी खांबावर ध्यानस्त बुद्धाच्या कोरीव मूर्ती आढळतात.
    
    २ जुन्या काळी दशावताराची चित्रं छापताना नवव्या अवताराच्या ठिकाणी बुद्धा ऐवजी विठ्ठलाचे चित्र असे डॉ. रा चि. ढेरे यांनी नोंदवून ठेवले आहे.
    
    ३ दरवर्षी आषाढ पौर्णिमेला पंढरपूरची महायात्रा भरते. या पौर्णिमेला बौद्ध वाङमयात फार महत्वाचे स्थान आहे.
    
    ४ वारकरी ( मूळ शब्द वारीकरी) या संप्रदायात प्रवेश करते वेळी शपथ घ्यावी लागते. ही शपथ म्हणजे बुद्धाचे पंचशील होय.
    
    ५ चातुर्मासात वारी हि हिंदू संस्कृती प्रमाणे अयोग्य होय.
    
    ६ विठ्ठल पीतांबर धारी आहे. पीतांबर म्हणजे चिवर. बुद्ध जसे चीवर धारण करतात तेच चिवर विठ्ठलाला नेसवतात ज्याला पीतांबर म्हणतात.
    
    ७ पंढरपूरच्या वारीला निदान पंढरपूर पुरता तरी स्पृश्य-अस्पृश्य भेद विसरून सर्व एकत्र गोळा होतात.
    
    ८ बहिनाबाईंनी संत तुकाराम महाराज व विठ्ठलाच्या प्रेरणेतूनच बौद्ध महाकवी अश्वघोषाच्या वज्रसूची या चातुर्वर्ण्यविरोधी ग्रंथाचा मराठी अनुवाद केला.
    
    या परंपरामधून व भौतिक पुराव्यातूनही विठ्ठल बौद्ध धर्माशी संबंधित असावा असा निष्कर्ष निघतो
    
    विदा ज्ञानेन ठान शुन्यान लाति ग्रुव्हतिच स्वायम ।
    तस्मात विठ्ठल म नामत्व, ध्यायस्व मुनिश्वर ।।
    
    विठ्ठल हा शून्य तत्वज्ञान ग्रहण करून आपल्या ज्ञानाने इतरांच अज्ञान दूर करणारा आहे
    
    शून्य तत्वज्ञान हे महायान पंथाचा प्रवर्तक नागार्जुनाने बुद्धाच्या प्रतित्यसमुत्पाद यालाच पर्याय समजून घेतले आहे.
    
    पृष्ठ ३

    Reply
29. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:21 AM

    तोचि बौद्धरूपे जाण । पुढा धरिल दृढ मौन ।
    तेव्हा कर्माकर्म विवंचना । सर्वथा जाण कळेना ।
    तो तटस्थपणे सदा । प्रवर्तील महावादा ।
    
    इतर दृष्टीकोनातून विठ्ठलाचे स्वरूप थोडक्यात पाहूया.
    
    काही मान्यवरांनी विठ्ठल प्रमुख देव नसून पुंडरीकच (शिव)प्रमुख दैवत असून विठ्ठल हा शिवभक्त आहे असे म्हटलेले आहे.
    
    पुंडरिक हा शिव आहे. हे कळावं म्हणून त्यांनी काही घटक आपणासमोर ठेवलेली आहेत.
    
    १ पुंडरिक मंदिरात भव्य शिवलिंग आहे. पुंडरिकाची कसलीही मूर्ती नाही.
    
    २ पुंडरिक मंदिरा बाहेर आता विस्थापित असला तरीही एक नंदी आहे.
    
    ३ पुंडरिक लिंगाची पूजा शिवाप्रमाणे बेल फुल वाहून होते.
    
    ४ महाशिवरात्रीस येथे माघ वद्य दशमी पासून पाच दिवस उत्सव होतो.
    
    (विठ्ठलाचा नवा शोध - संजय सोनवणी)
    
    हे पुरावे पुंडरिक शिव होता. यासाठी प्रबळ आहेत. परंतु विठ्ठलाच काय ?
    
    तो हि शिवभक्तच होता काय ?
    
    लगेचच असा निष्कर्ष काढन चुकीचं होईल. इतिहास काय सांगतो ते आधी आपण पाहूया
    
    आद्य शंकराचार्यानी पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिराला भेट दिली होती असा उल्लेख 'चिदविलासयती' च्या शंकरविजयात आहे.
    
    पृष्ठ ४

    Reply
30. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:24 AM

    आचार्य दर्शनाला गेले आणि त्यांच्या तोंडून उदगार निघाले:-
    
    महायोगपीठे तटे भिमरथ्या वरं पुंडरिका दातृ मुनींद्रे: ।
    समात्याग तिष्ठता मानंदकंद परब्रह्म लिंग भजे पांडुरंगम ।।
    
    शंकराचार्य यांचा इतिहास आपण पाहिला तर बौद्ध धर्माच्या विरूद्ध त्यांनी आपल तत्वज्ञान निर्माण केलं व बौद्धांच्या विरोधात जीवन वाहून घेतलं होत.
    
    जगन्नाथ पुरी च्या संदर्भात माहिती देताना एल. एम. जोशी म्हणतात :-
    आद्य शंकराचार्य द्वारे स्थापित केंद्रांपैकी एक ओरिसातील पुरी येथे होते.स्वामी विवेकानंद जे शंकर संप्रदायाचे अर्वाचीन काळातील प्रमुख शिक्षक आहेत त्याच्या अनुसार ' जगन्नाथाचे मंदिर एक जुने बौद्ध मंदिर आहे , त्याला आणि तशाच काही अन्य मंदिरांना आम्ही घेऊन त्यांना हिंदू मंदिर बनवून टाकले. पुढे सुद्धा आम्हाला अशा प्रकारची अनेक कामे करावयाची आहेत. ( श्री. एल. एम. जोशी पृ. ५१ - १९७७)
    
    बदरीनाथ बद्दल श्री. दवे आणि एल. एम. जोशी यांच्या ग्रंथाचा दाखला देत डॉ. के. जमनादास यांनी आपल्या ग्रंथात नमूद केले आहे की परंपरेनुसार इ.स. ८-९ व्या शतकात आदय शंकराचार्याद्वारे बद्रीनारायनाच्या मंदिराचे निर्माण झाले. त्यांनी नारद कुंडात खोल डुबकी मारून तेथून हरवलेली मूर्ती काढून स्थापित केली. व इथे चार प्रमुख मठापैकी एकाची स्थापना केली.ज्याला उत्तरान्मय ज्योतिर्मठ म्हटल्या जाते.
    
    या विषयी लालमणी जोशी आवर्जून सांगतात की ही मूर्ती बुद्धाची आहे
    " बौद्धाची अन्य अनेक मंदिर ज्यांनी हिंदूंनी घेतली. त्यामध्ये उल्लेखनीय आहे गढवाल येथील बद्रीनाथाच मंदिर तेथे आज सुद्धा पूर्वीचीच आद्य बुद्धमूर्ती आपल्या स्थानी स्थित आहे आणि विष्णू म्हणून पूजल्या जात आहे. (श्री. एल. एम. जोशी, पृ. ५१ : १९७७)
    
    सारनाथ स्तूपाजवळ आजही त्याची मान्यता आहे की स्तूपाचं शिवलिंग करण्याचं काम शंकराचार्यानी केलं.
    (हिंदी संस्कृती आणि अहिंसा - कोसंबी)
    
    बौद्धांच्या मुरत्यांची नासधूस करून त्याला शंकर मूर्तीचा बाप्तिस्मा दिला.
    (देवळांचा धर्म आणि धर्माची देवळे - प्रबोधनकार ठाकरे)
    
    बुद्धाच्या विहाराशेजारीच ब्राह्मणांनी आपली विहारे बांधण्यास सुरवात केली......परकीय आक्रमणामुळे बुद्धभिक्खू देश सोडून गेले. त्यांच्या गैरहजेरीत ब्राह्मणांनी बुद्धाच्या नावाचा समूळ लोप करण्याच्या उद्देशाने बुध्द विहाराना पांडव लेणी म्हणू लागले. व बुद्धाच्या मूर्ती फोडून त्या ठिकाणी शिवलिंगाची स्थापना करू लागले.
    (डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आणि भाषणे, खंड-२०, पृ.३३४)
    
    
    पृष्ठ ५

    Reply
31. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:25 AM

    पंढरपूरचे विठ्ठल मंदिर आधी बौद्ध धर्माचे व नंतर शैव धर्माचे ठाणे होते
    (कर्मवीर विठ्ठल रामजी शिंदे)
    
    पुष्यमित्र शुंगाने कपटाने बृहद्रथाचा खून केला. सत्ता हस्तगत केल्यानंतर त्याने बौद्ध भिक्खुंचा छळ केला, हत्या केल्या.
    
    बुद्धगया हे हे बौद्ध धर्मियांचे एक अत्यंत पवित्र स्थान आहे. त्याला बौद्धांची काशी म्हणतात. येथे बुद्धाची एक भली जंगी मूर्ती होती. ती काढून पुष्यामित्राने तिच्या जागी शिवाची मूर्ती स्थापन केली. (अशोक चरित्र - वा. गो. आपटे)
    
    अशी इतिहासातील अनेक उदाहरणे आपणाला देता येतील.
    
    रा.ची.ढेरे आपल्या विठ्ठल : एक महासमन्वय या ग्रंथात म्हणतात :-
    "विठ्ठलाच्या उन्नयन प्रक्रियेत प्रथम शैवीकरणाची अवस्था सर्वत्र येते आणि नंतरच वैष्णविकरणाची अवस्था येते. असे सिद्ध होऊ शकत नाही.हि उन्नयन प्रक्रिया एकरेशीय नाही. तर बहुरेशिय आहे. उन्नयन प्रक्रियेत सापडलेल्या विठ्ठल-बिराप्पाच्या प्रत्येक ठाण्यात वेगवेगळ्या प्रकारे उन्नयन घडत राहिले आहे. हे सत्य केवळ विठ्ठल बिराप्पापुरतेच मर्यादित नाही, तर मुरुगन -अय्यपन -अय्यनार यांसारख्या दक्षिणेतील लोकदेवांच्या ठाण्यात अथवा लज्जागौरीसारख्या आदिम मातृदेवीच्या ठाण्यातही आपणास उन्नयनप्रक्रिये संबंधीच्या या सत्याचा स्पष्ट प्रत्येय घेता येतो"
    
    माणिकराव धनपलवार म्हणतात:-
    "विठ्ठलाचे जसे वैष्णवीकरण घडले तसे त्याचे शैविकरण हि घडले होते; शैविकरणाची प्रक्रिया हि वैष्णविकरणाच्या पूर्वी पार पडली होती."
    
    रा.ची ढेरे यांच्या मते विठ्ठल व त्यासारख्या इतर दैवतांचे शैवीकरण व वैष्णवीकरन झालेले आहे पण नेमकं आधी काय झालं व नंतर काय झालं हे सांगता येत नाही. व माणिकराव धनपलवार यांच्या मते विठ्ठलाचे वैष्णवीकरणाआगोदर शैवीकरन झालेलं आहे.
    
    बौद्ध विहाराच्या जागा (आर्य)हिंदूंनी बळकावल्या. व त्याचे हिंदू मंदिरात रूपांतर केलं गेलं. (उदा: लेण्याद्री) आजही हि क्रिया थांबलेली नाही. महाशिवरात्रीच्या दिवशी हजारो संख्येनं हिंदू भाविक बौद्ध लेण्यातील चैत्य स्तूपाना शिवलिंग म्हणून पुजताना दिसतील. काही ठिकाणी तर नारळ फोडून चैत्य स्तूपाना नुकसान पोहचवण्याच काम हि भाविक मंडळी करताना दिसतात. अश्या प्रकारे आजही बौद्ध लेण्यांचे हिंदुकरण करण्यात येत आहे.
    
    पृष्ठ ६

    Reply
32. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:29 AM

    पण सध्या जागरूक असणाऱ्या काही बौद्ध अनुयायांमुळे हे प्रमाण कमी होताना दिसत आहे.
    
    जगन्नाथ हे बौद्ध मंदिर होते हे अनेक विद्वानांनी सिद्ध केले आहे. जगन्नाथाला मौनी बुद्ध मानण्याची परंपरा आहे तसेच विठ्ठलाला देखील मौनी बुद्ध मानण्याची परंपरा आहे.
    
    स्कंद पुराणात पुंडरिकाशी संबंधित कथा आलेली असून त्याचा संबंध जगन्नाथ पुरीशी आलेला आहे.
    
    पुंडरिकाचा उल्लेख आगोदरच्या साहित्यात फार कमी वेळा उल्लेखलेला आहे.
    
    पांडुरंग व पुंडरिक हे नावदेखील एकसारखंच ( पुंडरीक च पांडुरंग झालेलं आहे ) आहे.
    
    पुंडरीक दुसर तिसरं काही नसून शिवलिंग आहे. हे पण आपण पाहिलं.
    
    याचा अर्थ मूळ विठ्ठलाची कीर्ती कमी करण्याच्या हेतूने विठ्ठलाच्या नावेच तिथे शिवलिंग मुख्य देव म्हणून उभारण्याचा प्रयत्न करण्यात आला ?
    
    श्री. म. माटे हे आपल्या 'पांडुरंगाचे स्थलांतर आणि पुंडलिकाचे रूपांतर' या लेखात काय म्हणतात ते पाहूया.
    
    " दुसरी गोष्ट ध्यानात घेण्यासारखी आहे. पुंडलिकाच्या देवळात पुंडलिकाची मूर्ती नाही. तेथे शिवाचे लिंग आहे; आणि लिंगावर पुजारी लोक पितळेचा मुखवटा घालतात. जर ती पांडुरंगाची समाधी आहे, तर पद्धती प्रमाणे पादुका बसवावयास हव्या होत्या. आणि त्या बसवलेल्या असत्या, म्हणजे पुजार्यानी पितळेचा मुखवटा बसवला असता असे वाटत नाही. तथापी समाधीवर महादेवाचे लिंग बसवण्याची चालही आहे. आणि पुंडलिकाची समाधी ज्यांनी बांधली, त्यांनी कल्पनेप्रमाणे शिवलिंगाची स्थापना केली असेल. पण या ठिकाणी एक विकल्प मनात येतो. या पुंडलिकाच्या देवळातले पुजारी कोळी आहेत. अनेक ठिकाणी महादेवाची पुजा कोळ्यांकडेच असते. पूजेचा पहिला मान कोळ्यांकडे किंवा जंगमांकडे असून त्यांच्यामागून ब्राह्मणांनी पूजा करावी अशी चाल असते पण हि चाल एखाद्या समाधीवर बसवलेल्या शिवलिंगाच्या बाबतीत नसावी, असे मला वाटते. मग येथे पुंडलिकाची समाधी आहे, आणि हे मूळचेच महादेवाचे स्थान नाही तर येथली पूजा कोळ्यांकडे कशी, या प्रश्नाचाहि शोध करावा लागेल"
    
    पृष्ठ ७

    Reply
33. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:34 AM

    येथे श्री. म. माटे यांच्या मते पुंडरीक मंदिरात शिवलिंग आहे. त्याला पितळी मुखवटा बसवलेला आहे. ते शिव मंदिर असण्याचीही शक्यता आहे. पण त्याच बरोबर ती समाधी असण्याची शक्यता दर्शवून समाधीवर लिंग उभारण्याची प्रथा आहे असेही ते सांगतात. पण त्यांच्या मनात एक शंका आहे ती म्हणजे अन्य महादेव मंदिरात प्रथम पुजेचा मान कोळी किंवा जंगम यांना असतो नंतर ब्राहमण पुजारी तेथे पूजा करतो. मग पुंडरीक मंदिरातील पुजारी कोळी कसे हा त्यांचा प्रश्न आहे.
    
    याच उत्तर त्यांनी पुंडलिक लिंगा ऐवजी आगोदर तेथे पुंडलिकाची मूर्ती असावी व नंतर तेथे लिंगाची स्थापना केली असावी असे मत त्यांनी मांडलेलं आहे
    
    रा.ची ढेरे यांनी मात्र त्यांच पहिले मत उद्धृक्त करून पुंडरीक हा लिंग स्वरूपातील शिव आहे असे मानतात.
    
    त्याला कारण म्हणजे त्यांच्याही मनात तोच प्रश्न आहे पुंडरीक मंदिरातील पूजारी कोळी कसे ?
    
    आणि हा प्रश्न स्वाभाविक आहे. त्याच उत्तर असे कि पुंडरीक हा स्वतः कोळी समाजातील प्रसिद्ध व्यक्ती होती. याचे दाखले लीळाचरित्र व धनगरी कथेत आलेले आहेत. लिलाचरित्रात स्पष्टपणे विठठलाचा आणि कोळी समाजातील एका व्यक्तीचा संबंध आलेला असून धनगरी साहित्यातील म्हालिंगराय ह्या विठ्ठल भक्तांचा संबंध असून कोळी समाजातील व्यक्तीच समजली जाते.
    
    अस जर असेल तर पुंडरिकाची पूजा कोळी लोकांनी करणं स्वाभाविकच आहे. पुंडरीक ज्याला म्हटलं जात तो कोळी समाजातील विठ्ठलाचा परम भक्त आहे. त्याच्या मृत्यूनंतर आदिम पद्धतीप्रमाणे त्यावर लिंग उभारणं हे हि स्वाभाविकच आहे ( लिंगपूजेचा संबंध प्रथम शिवपूजेशी नव्हता नंतर तो जोडण्यात आला हे वेगळ्या लेखात सविस्तर लिहीन)
    
    लीळाचरित्र व श्री.म. माटे यांनी 'पांडुरंगाचे स्थलांतर आणि पुंडलिकाचे रूपांतर' हा लेख वाचल्यावर हे कळेल कि आज जो पुंडरीक म्हणून ओळखला जातो ती एका कोळी समाजातील व्यक्तीची समाधी आहे. लिळाचारित्रात विठठलाबरोबर त्या कोळी व्यक्तीचा देखील संदर्भ आलेला आहे. आदिम समाजात समाधीवर पिंड उभारण्याची प्रथा असून ती प्रथा काही समाजात आजही टिकून आहे. त्याचप्रकारे ती बांधलेली असून त्याचे पुजारी कोळी आहेत. या समाधीचा आणि विठ्ठलाचा संबंध नंतर जोडला गेलेला आहे ? कि खरच तो विठ्ठल भक्त आहे ?
    
    पृष्ठ ८.
    

    Reply
34. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:35 AM

    तो भक्तच आहे व ती समाधीच आहे अशी संत परंपरा मानते व ते योग्य आहे. पण शैविकरण करताना पुंडरिकाला शिव बनवण्याचा प्रयत्न झाला. जसा मल्लीकार्जुन या जवळच्याच स्थानाचा झाला. बारा जोतिर्लिंगातील मल्लिकार्जुन हा मल्लाचं मूळ होय असे श्री. चांदोरकरांनी म्हटलेलं आहे.
    
    मल्लीकार्जुन या नावात अर्जुन असणं आणि विठ्ठलाला कृष्ण म्हणन हि गोष्ट या दोघांना गुरू शिष्य असल्याचे तर निदर्शक नाही ना ?
    
    इटल-ब्रमल या जोडदेवांपैकी विठ्ठल हा इटल आहे. तर ब्रमल हा विरमल्ल आहे असे रा.ची. ढेरे म्हणतात
    
    त्याच बरोबर ते असेही म्हणतात कि इटल हा कधीच एकटा नसतो. त्याच्यासोबत विरमल्ल असतोच असतो. पण पंढरीतला विरमल्ल कोण हे ते सांगत नाहीत.
    
    तो विरमल्ल मल्लिकार्जुनच आहे. त्याचेही आधी शैवीकरण करून त्याला शिव बनवले गेले.
    
    या मल्लिकार्जुनालाच मल्लिनाथ म्हटलं गेलेलं आहे. खंडोबाला देखील मल्लिनाथ म्हटलं गेलेलं आहे. कदाचित खंडोबा देखील विरमल्ल तर नाही ?
    
    विरमल्ला ला अर्जुन म्हणणं हे तो राजा असण्याशी संबंधित असून विठ्ठलाला कृष्ण म्हणनं हे त्याच्या गुरुत्वा कडे निर्देश करणारे आहे.
    
    विठ्ठलाला लीळाचरित्र व अन्य पुराण कथा ब्राह्मण म्हणतात. श्रमणांना ब्राह्मण बनवण्याची परंपरा वैदिकांमध्ये पूर्वीपासूनच आहे. विठ्ठल हा श्रमण असण्याची शक्यताच अधिक आहे.
    
    पुंडरीकमल्लिकार्जुनाच्या अग्र दर्शनाचा मान असण्याचं कारण हे दोनीही भक्त विठ्ठलाशी संबंधित लोकप्रिय भक्त होते.
    
    रखुमाईची मूर्ती विठ्ठलापेक्षा दूर अंतरावर आहे हेही विठ्ठल श्रमण असण्याचं निदर्शक आहे. रखुमाई हि काल्पनिक आहे असं माझ्या म्हणण्याचा अर्थ नाही. धनगरी गीतात रखुमाईचा मृत्यू झाल्याचे वर्णन आहे. अस जर असेल तर विठ्ठलाने सन्यास घेऊन श्रमण बनला असण्याचीही शक्यता आहे. आणि म्हणून विठठलाबरोबर राखुमाईची मूर्ती अंतरावर ठेवण हे त्यावेळी लोकांना योग्य वाटलं असावं. विठठलाला लिळाचरित्राने व अन्य पुराण कथानी ब्राह्मण का म्हटले असेल त्याचा अर्थ असा आहे.
    
    पृष्ठ ९

    Reply
35. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:40 AM

    विठ्ठलाचा काळ :-
    
    श्री.रघुनाथ भास्कर गोडबोले हे 'भरतखंडाचा अर्वाचीन कोश' या ग्रंथात लिहितात
    
    " पुंडरीक हा जातीचा ब्राह्मण होता व मोठा विद्वानही असे. जैन लोक असे म्हणतात कि युधिष्ठिर शक १७२४ मध्ये विद्यारत्नाकर नावाच्या एका जैन पंडिताशी याचा वाद होऊन याचा पराभव झाला. व हा जैन धर्म स्वीकारून अहिंसा धर्माप्रमाणे आचरण करू लागला. हा वाद भिमारथीच्या तीरी म्हणजे भीमा नदीच्या काठी असणाऱ्या लोहदंड क्षेत्रात झाला. व त्यावेळी चंद्रगुप्तांचा मुलगा व अशोक राजाचा बाप वारीसार याची राज्यकीर्ती होती"
    
    जैन लोक मल्लिकार्जुन व खंडोबाला मल्लिनाथ म्हणून ओळखतात. खरंतर जैनांच्या मल्लिनाथचा काळ व विठोबा आणि खंडोबाचा काळ यात फार तफावत आहे. फक्त नाम साधरम्यामुळेच ते खंडोबाला किंवा मल्लिकार्जुनाला जैनांचा मल्लिनाथ मानतात. मल्लिकार्जुन व खंडोबा हे मल्लिनाथ आहेत पण जैन लोक जो मल्लिनाथ मानतात तो मल्लिनाथ हे नाहीत.
    
    श्री. गोडबोले यांच्या मतानुसार युधिष्ठाराचा राज्याभिषेक होऊन १७२४ वर्षांनी हि घटना घडलेली आहे.
    श्री. काणे आणि श्री. अय्यर यांच्या मते महाभारताचा काळ इ.स.पु. १२०० हा आहे. मग हि तारीख खरी असेल तर पुंडरिकाचा काळ इ.स ५०० ठरतो. चंद्रगुप्त व अशोक हे मौर्य काळातील चंद्रगुप्त अशोक नसून गुप्त काळातील चंद्रगुप्त व अशोक आहेत (चंद्रगुप्त चा मुलगा समुद्रगुप्त हा स्वतःला अशोक म्हणवून घेत होता अस काही अभ्यासकांच मत आहे. ह्या काळातील मल्ल लोकांचा इतिहास शोधला तर सर्व माहिती मिळण्याची शक्यता आहे)
    
    श्री. त्र्यं. गं. धनेश्वर यांनी 'वेरूळची लेणी' या पुस्तकात खंडेराव हि इ.स. ६२० मध्ये होऊन गेलेली एक बौद्ध विरोधक एक ऐतिहासिक व्यक्ती असावी असे म्हटलेले आहे.
    
    श्री धनेश्वर यांच्या मतानुसार खंडोबाचा काळ इ.स. ६२० मानला आहे. जवळ-जवळ तोच काळ पुंडरिकाचा आहे हे श्री गोडबोले यांच्या दाखल्यावरून दिसून येते. धनेश्वरांनी खंडोबाला बौद्ध विरोधक व्यक्ती मानलेली आहे. खरंतर मिळणार्या पुराव्या वरून नेमकी परिस्थिती याच्या उलट दिसतेय.
    
    पृष्ठ १०

    Reply
36. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:42 AM

    विरमल्ल हा जर खंडोबा आहे व विरमल्लाचा आणि विठ्ठलाचा संबंध आहे. तर खंडोबा हा बौद्ध विरोधक व्यक्ती न ठरता बौद्ध समर्थकच ठरण्याची शक्यता आहे. जसा अशोक धनगर होता व बौद्ध होता. सातवाहनांना देखील काही लोक धनगर मानतात तेही बौद्ध धर्माबद्दल आदर दाखवत होते हे त्यांच्या काळातील बुद्ध लेण्यांवरून दिसून येईल तसेच धनगरांचा खंडोबा हा बौद्ध व्यक्ती नसली तरी बौद्ध विरोधक आहे याला कोणताही आधार दिसत नाही किंबहुना वरील विवेचनावरून ती बौद्ध समर्थक असावी अशीच शक्यता अधिक दिसते.
    
    तिरुपती बालाजी हा विठोबाचं आहे. त्याच्याही परंपरा बौद्ध धर्माशी संबंधित आहे. त्याला तिरुमल्ल म्हटलं जातं
    
    पुराणात पांडुरंग माहात्म्य या नावाखाली वेगवेगळया कथा पसरवून सुरुवातीला इतर देवतांना पांडुरंग बनवण्याचा प्रयत्न करण्यात आला पण तोही फसला.
    
    विठ्ठलाची कीर्ती ढळत नाही म्हटल्यावर विठ्ठलाच मूळ स्वरूप बदलण्याचा प्रयत्न केला गेला. त्यात विठ्ठलाच कृष्णकरण कऱण्यात आले व शिवाचा भक्त दाखवण्याचा प्रयत्न झाला.
    कृष्ण भक्त असणारे महानुभाव यांच्या पवित्र ग्रंथात लिळाचारित्रात विठ्ठलाचे तुच्छतापूर्वक वर्णन आहे.
    
    रामायणात राम भक्ताने बुद्धाला चोर म्हटले तश्याच प्रकारे लिळाचरित्रात कृष्ण भक्ताने विठ्ठलाला चोर म्हटले आहे.
    
    स्कंद पांडुरंग महातम्यातील वर्णनानुसार
    
    १ श्री. विठ्ठल बालाकृष्ण आहे.
    
    २ श्री. विठ्ठलाच्या हृदयावर षडाक्षरी मंत्र कोरला आहे ( यांच्या कूट मंत्राचा अनुवाद रा. चि. ढेरे यांनी श्री.कृष्णाय नमः असा केला आहे)
    
    ३ श्री. विठ्ठलाच्या कपाळावर तृतीय नेत्र आहे
    
    अशी लक्षणे असलेली मूर्ती माढे येथे स्थापित करण्यात आली. (पंढरपूरच्या विठ्ठलाच्या मूर्तीवर अशी कोणतीच लक्षण नाहीत) परंतु तिला पंढरपूर येथील विठ्ठला एवढ महत्व आलं नाही.
    
    पृष्ठ ११

    Reply
37. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:44 AM

    ...सर्व आदित्यांमध्ये मी विष्णू आहे....मी रुद्रामध्ये शंकर आहे...(भगवदगीता)
    
    सौप्तीक पर्वात महादेव अश्वत्थामा याला म्हणतात - कृष्णाने माझी पूजा केली. कृष्णाचा कार्योत्सव मोठा आहे. सत्य युद्धता प्रामाणिकपणा सहनशीलता चातुर्य स्वयंनियंत्रण हे श्री कृष्णाचे गुण आहेत. आता मला श्री कृष्णाहून प्रिय कोणी नाही.
    
    उपन्याया कडून कृष्णाने शैव पंथाची दीक्षा घेतली
    
    उपन्याया ब्राह्मणाने आठव्या दिवशी मला शास्त्रानुसार दीक्षा दिली. मी शीर्ष मुंडन केले. धृतमर्दन केले, हाती दंड घेऊन कुशमर्द घेऊन वल्कले धारण केली. कटीमेखला होतीच त्याने प्रायश्चित घेतले. मग त्याला महादेवाचे दर्शन घडले.
    
    अनुशासन पर्वातील उतारा :-
    
    पितामह ब्रह्मा पेक्षा हरी हा उच्च आहे. तो शाश्वत पुरुष आहे. तोच कृष्ण. सुवर्णकांती असलेला , मेघहीन आकाशात उगवलेला सूर्य , दश शस्त्रधारी , बलशाली , देवांच्या शत्रू चे नीरदालन करणारा , श्री वत्स लांछन असलेला तोच हा हृषीकेश देवाणीही ज्याची स्तुती करावी असा हा त्याच्या नाभी कमळातून ब्रह्मदेव निर्माण झाला मी ( शिव ) त्याच्या मास्तकातून निर्माण झालो.......
    
    (हिंदुत्वाचे कोडे - डॉ. आंबेडकर)
    
    अश्या प्रकारे कृष्ण शिवही आहे व विष्णूही. तो शिवभक्तं हि आहे. आणि शिवही त्याचा भक्त आहे.
    
    शास्त्राचा आधार आधीच होता कींवा निर्माण केला गेला. याचा उपयोग विठ्ठलाला कृष्ण करण्यात व पुंडरीक लिंगाला तेथे स्थापना करण्यास हातभार लागला.
    
    या सर्व गोष्टी करून सुद्धा विठ्ठलाच लोकांमधील स्थान त्यांना हलवता आलं नाही. त्याच स्थान तेच राहील जे आधी होत. त्याच्या स्वरूपा मध्ये बदल करण्यात मात्र (आर्य) हिंदू धर्मीय यशस्वी ठरले.
    
    अतिवादी नव्हे शुद्ध या बिजाचा । ओळखा जातीचा अंत्यज तो ।।
    
    पृष्ठ १२

    Reply
38. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:46 AM

    लेखाच्या सुरुवातीलाच विठ्ठल नावाची व्युत्पत्ती बघत असताना वि. का. राजवाडे यांनी दिलेली व्युत्पत्ती विठ्ठल नावाच्या सर्वात जवळ जाणारी आहे हे आधीच सांगितलेलं आहे.
    
    पुन्हा एकदा त्यांनी दिलेली व्युत्पत्ती आपण पाहूया.
    
    त्यांनी विठ्ठल हा विष्ठल म्हणजे दूर रानावनातील जागा यातून निष्पादावा असे म्हटलेलं आहे.
    
    विष्टि + ठल (पाली शब्द) = विष्ठल (विठ्ठल)
    
    पद्म पुराणात पुंडरिकाची जी कथा आली आहे त्या कथेत पुंडरिकाने विष्णूला बसायला दिलेल्या आसनासाठी "विष्टिर" हा शब्द वापरलेला आहे. (विष्टिरे तं निवेशितमं | २१५.२१)
    
    विष्टि चा अर्थ सांगताना कॉ. शरद पाटील यांनी म्हटलेले आहे:-
    
    विष्टिचा अर्थ सामंत प्रथाकाळात वेठबिगार असा होऊ लागला तरी अर्थशास्त्राने त्याचा मूळ अर्थ जतन केलेला आहे. विष्टी म्हणजे दासश्रम.
    
    डॉ. पी. ए. गवळी यांनी देखील बेगार पर्शियन शब्द किंवा वेठ (संस्कृत विष्टी चे रूपांतर) यांनी मिळून वेठबिगारी ही संकल्पना तयार झालेली आहे असे म्हटलेलं आहे.
    
    विष्टिच नारकीय जीवन यातना, तीव्र वेदना, पीडा, बाधा, व्यथा, कष्ट, प्रसूती वेदना, इ. दुखानी भरल्याचे अमरकोष म्हणतो (४६५-४६७)
    
    वि. का. राजवाडे यांनी केलेली विठ्ठल शब्दाची व्युत्पत्ती व त्याचा दिलेला अर्थ ( दूर रानावनातील जागा म्हणजे गावाबाहेरील जागा असेही आपण म्हणू शकतो) शरद पाटील यांनी विष्टी चा दिलेला अर्थ अमरकोष मधील विष्टी बद्दल माहिती यामुळे विठ्ठलाचा संबंध अंत्यजांशी असावा असे वाटते.
    
    वेठबिगारीच्या तापदायक रुढीमुळे कित्येक अस्पृश्याना गाव सोडून जावे लागे (प्रस्तावना - गंगाधर पानतावणे , पेशवेकालिन गुलामी व अस्पृश्यता)
    
    पृष्ठ १३

    Reply
39. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:48 AM

    बेगार म्हटले की महार पाहिजेच. तो नसेल तर बायको ती नसेल तर म्हातारा म्हातारी लहान मुलं रात्री-बेरात्री परंतु हजर पाहिजेच.
    
    अर्थशास्रानुसार (२:३१) खालील व्यक्तीची विष्टी वा वेठबिगार बनते.
    
    मार्जक - झाडूवाला
    
    आरक्षक - पहारेकरी
    
    धारक - वजन करणारा
    
    मापक - मापाडी ( चर्मकार ?)
    
    ......
    
    ......
    
    
    यातील महार म्हणजे जे आरक्षक म्हणून होते व त्या क्षेत्रात त्यांची पदोन्नती होऊन आरक्षकांचा प्रमुख (नायक) महाआरक्षक = महारक्षक = महार म्हणवला गेला. पुढे हीच पदवी प्राप्त करणार्याची जात बनलेली आपणास दिसते.
    
    पंढरपुरात मिळालेल्या प्राचीन लेखाचा डॉ. श. गो. तुळपुळे यांनी दिलेला मतितार्थ असा :-
    
    "श्री. शालिवाहन सौर शके १११ या वर्ष सौम्य संवत्सरी, शुक्रवार दिनी समस्त चक्रवर्ती (भिल्लम यादव राज्य करीत असताना) महाजन देव परिवार, मुद्रहस्त विठठ्ल देव नायक या सर्वानी (हे) लहान असे देऊळ (स्थापिलें)"
    
    हा लेख पंढरपुरात मिळाला आहे. त्या काळी पंढरपुरात दुसरी सुद्धा मंदिर असू शकतात. त्यामुळे त्या लेखात जे विठ्ठल देव नायक म्हणून जे नाव आहे ते विठ्ठल मंदिराचा निर्देश करण्याच्या हेतूनं दिलेलं आहे अर्थात ते नाव विठ्ठलाचे असावे असे वाटते. आणि नसले तरी त्याच्या पुढच्या वंशजाचे असावे.
    
    महारांच्या मागे लागणारा नाक हा शब्द नायक (नाईक) शब्दाचा अपभ्रंश असावा असे कित्येक विद्वानांच मत आहे.
    
    तर काहींच्या मते नाग या शब्दाचा अपभ्रंश नाक आहे
    
    महाभारताच्या शांतीपर्वात (१०९-९) अंत्यजांचा उल्लेख सैनिक असे करण्यात आला आहे.
    
    पृष्ठ १४

    Reply
40. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:50 AM

    कोरेगाव युद्धात महारानी जो पराक्रम गाजवला त्यातील काही नावे पुढील प्रमाणे :-
    
    १ सोमनाक कमळनाक नाईक
    
    २ रायनाक येसनाक नाईक
    
    ३ ......
    
    ४......
    
    
    जोहार हा एक प्रभावशाली शब्द आज महारातच आहे. व तो त्यांच्या पुरातन महार संस्कृतीशी निगडीत आहे.
    
    जोहार हा महारात अभिवादन करण्याचा प्रकार आहे. हा त्या जातिशिवाय इतर दुसर्या कोणत्याच जातीत आढळून येत नाही.
    
    ज्ञानेश्वरांपासून ते तुकारामांपर्यंत जोहाराचा वापर सर्वांनी केला.
    
    संत एकनाथांची जोहार कविता प्रसिद्ध आहे.
    
    ज्ञानेश्वरांनी जोहार रूपक प्रसिद्ध केलं आहे.
    
    तुकाराम महाराजानी जोहार लिहिले आहे.
    
    या संतांपैकी कुणीही महार नसताना त्यांना जोहार आपलासा करावा का वाटल असेल बरे ?
    
    ब्राह्मण तो नव्हे, सत्य त्याचे वेळे घडीला व्यभिचार । मातेशी व्यवहार अंत्यजाचा ।।
    
    ता. १५ मे २००३ रात्री गोपाळ कृष्ण नावाच्या ब्राह्मणाने पंढरपूरला तीर्थ कुंडात लघवी केली.
    
    (पकडला गेल्यावर त्याने आमची हीच परंपरा आहे असे सांगितले असे वाचनात आले परंतु या गोष्टीला माझ्याकडे भक्कम पुरावा नाही.)
    
    प्रेत बाहेर घालिजे । का अंत्यजू संभाषण त्याजिजे । हे असो हाते क्षाळिजे । कश्मळाते ।
    पृष्ठ १५

    Reply
41. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:57 AM

    प्रेताला स्पर्श करू नये , परंतु त्यास बाहेर काढण्याकरिता जसा स्पर्श करावा लागतो; अथवा अंत्यजाशी बोलू नये परंतु अंत्यजाचा त्याग करण्याकरिता ' दूर हो ' म्हणून बोलावे लागते. विष्ठेला हात लावू नये परंतु शौचाचे वेळी हाताने मळाला धुतले पाहिजे.
    
    ज्ञानेश्वरांसारख्या संताने अस्पृश्यांचा उल्लेख शौचाशी , विष्ठेशी केला आहे हे ध्यानी धरावे.
    
    ब्राह्मणांचे तीर्थ जे नर सेविती । हरिहर येती वंदावया ।
    
    विठ्ठलाचा बाट काढन्याची परंपरा सुद्धा पंढरपूर ला आहे
    
    या परंपरांचा अर्थ विठ्ठल खरोखरच अंत्यज होता. त्याची कीर्ती संपवता आली नाही म्हणून त्याच मूळ रूप बदलून आपल्या ताब्यात घेऊन त्याला अश्याप्रकारे भ्रष्ट करण्याचा प्रयत्न केला गेला.
    
    देहास विटाळ म्हणती सकळ । आत्मा तो निर्मळ शुद्ध बुद्ध ।
    
    पंढरपूर लक्ष्मी तिर्थाजवळ दिंडीर वन नावाचे ठिकाण आहे. या दिंडीरवनाच्या अवती भोवतीअस्पृश्यांची वस्ती आहे. या वस्तीजवळ लखूबाई नावाच्या देवीचे ठिकाण असून हि लखूबाई म्हणजेच कृष्णावर रुसून आलेली रुक्मिणी असे म्हणतात.
    (रा.चि. ढेरे - विठ्ठल एक महासमन्वय)
    
    1835 साली भारत सरकारने जी अस्पृश्य समाजाची यादी तयार केलि होती. त्या यादिमध्ये मुंबई प्रांतात आढळणारी विठोलिया नावाची एक अस्पृश्य जात आहे
    
    अश्या प्रकारे अंत्यजांचा संबंध विठ्ठलाशी येतो.
    
    महाड जवळची पांडव लेणी त्या लेण्यांवर ताबा महारांचाच होता. प्रतिवर्षी कोजागिरी पौर्णिमेला किती तरी महार स्त्री पुरुष लेण्यांवर जातात , खातात ,पितात, नाचतात रात्रभर मुक्काम करतात
    (महाडचा मुक्तिसंग्राम - प्रा. राम बिवलकर)
    
    पृष्ठ १६

    Reply
42. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 4:59 AM

    वेरुळला असलेल्या बौद्ध लेण्यांना धेड लेणी किंवा महार लेणी म्हटले जाते. धेड हा शब्द थेर (थेरिगाथा) ह्या बौद्ध शब्दापासून बनलेला आहे
    
    कान्हेरी लेण्यातील शिलालेखात नकनाक , अपरनाक, धमनाक , गोलनाक , व मित नाक यांचा उल्लेख आहे
    
    कार्ले लेण्यातील शिलालेखात महारठी अगिमितनाक , मित्तदेवनाक , उसभनाक यांचा उल्लेख आहे.
    
    महारठीय हे शब्द त्यांचं महार पद दर्शवणारे असावे. परंतु त्याचा संबंध काही अभ्यासक मराठा या जातीशी जोडतात.
    
    डॉ. आंबेडकर यांनी आपल्या अस्पृश्य मूळचे कोण ? या ग्रंथात अस्पृश्य (अंत्यज) हे ब्रोकन मॅन लोक होते व ते बौद्ध धर्मी होते हे साधार सिद्ध केलेले आहे.
    
    बौद्ध धर्मात महायान पंथाच्या निर्मितीनंतर बोधिसत्वांना फार महत्व प्राप्त झाले. हे बोधीसत्व समाजाच्या वेगवेगळ्या घटकातून निर्माण झाले होते.
    
    नागार्जुनाला महायान पंथीयांचा मानसपिता, महायान विचारसरणीचा जनक मानले जाते. चीन, जपान, तिबेट मधील बौद्ध त्यांना द्वितीय बौद्धच मानतात.
    
    असंग व वसुबंधु इ.स.४ थ्या शतकात, दिन्नाग ५ व्या शतकात, धर्मकीर्ती ७ व्या शतकात होऊन गेलेले महान बौद्ध विचारवंत होते. ८ व्या शतकात होऊन गेलेले आचार्य पद्मसंभव यांनाही बुद्ध मानले गेले.
    
    असाच मल्लांमध्ये होऊन गेलेला एक बोधिसत्व होता. त्यालाही बुद्धच मानलं गेलं. त्याच खर नाव जरी आपल्यासमोर नसले तरी तो आता पांडुरंग-विठ्ठल या नावाने ओळखला जातो.
    
    विठ्ठल अंत्यजांमधील महायानी बौद्ध श्रमण (बोधिसत्व) होता. म्हणून विठ्ठल हे नाव त्याच अंत्यज रूप दर्शवितं तर पांडुरंग हे नाव त्याच बौद्ध रूप.
    
    पृष्ठ १७

    Reply
43. 
    AnonymousJuly 12, 2017 at 5:03 AM

    संदर्भ :-
    
    १ पंढरीचा पांडुरंग बोधिसत्व होता - डॉ. जावळे बी. जी.
    
    २ विठ्ठलाचा नवा शोध - संजय सोनवणी
    
    ३ जगन्नाथ पुरी हे प्राचीन बौद्ध क्षेत्र - बबन लव्हात्रे
    
    ४ मासिक - मार्च/एप्रिल २०१३ - भारतीय जनता - संत साहित्य आणि डॉ. आंबेडकर - प्रा. अरुण कांबळे
    
    ५ आद्य शंकराचार्य जीवन आणि विचार - तर्कतीर्थ लक्ष्मण शास्त्री जोशी
    
    ६ हिंदुत्वाचे कोडे - डॉ. आंबेडकर
    
    ७ दास शुद्रांची गुलामगिरी खंड १: भाग १ - कॉ. शरद पाटील
    
    ८ पेशवेकालीन गुलामी व अस्पृश्यता - डॉ. पी. ए. गवळी
    
    ९ अस्पृश्य मूळचे कोण ? - डॉ. आंबेडकर
    
    १० महार एक शूर जात - शी. भा. गायसमुद्रे
    
    ११ महार कोण होते ? - संजय सोनवणी
    
    १२ महाराष्ट्राचा महार - वि. तू. जाधव
    
    १३ हिंदू विरुद्ध वैदिक - पार्थ पोळके
    
    १४ हिंदी संस्कृती आणि अहिंसा - धर्मानंद कोसंबी
    
    १५ महाराष्ट्रातील बौद्ध धम्माचा इतिहास - मां. शं. मोरे
    
    १६ श्री. विठ्ठल : एक महासमन्वय - रां. ची. ढेरे
    
    १७ दक्षिणेचा लोकदेव श्री. खंडोबा - रां. ची. ढेरे
    
    
    (विशेष टीप :- या लेखाचा उद्देश बौद्ध अनुयायांना विठठलाचा भक्त बनवणे हा नसून बौद्धांच्या विरूद्ध जी प्रतीक्रान्ती घडवली गेली. जिच्यात अनेक बौद्ध विहारांचे मंदिरात रूपांतर करण्यात आले. त्याचाच एक भाग म्हणून विठ्ठल मंदिराच सत्य शोधनाचा हा प्रयत्न होता)
    
    पृष्ठ १८
    
    
    सौजन्य: सत्यशोधक
    
    समाप्त

    Reply
44. 
    AnonymousJuly 13, 2017 at 4:31 AM

    वरील लांबलचक प्रतिक्रिया खुपच उद्बोधक वाटली, मूळ लेखासारखी किमान एकतर्फी तरी नव्हती. खूप माहित नसलेली माहिती मिळाली. धन्यवाद "सत्यशोधक"
    
    संजय कासेगावकर

    Reply
45. 
    AnonymousJuly 20, 2017 at 6:06 AM

    कानडा राजा पंढरीचा.........
    
    
    कानडा राजा पंढरीचा
    नाही कळला अंतःपार याचा
    
    निराकार तो निर्गुण ईश्वर
    कसा प्रकटला असा विटेवर
    उभय ठेविले हात कटिवर
    पुतळा चैतन्याचा
    
    परब्रम्ह हे भक्तांसाठी
    मुके ठाकले भीमेकाठी
    
    उभा राहिला भाव सावयव
    जणु की पुंडलिकाचा
    
    हा नाम्याची खीर चाखतो
    चोखोबांची गुरे रखतो
    पुरंदराचा हा परमात्मा
    वाली दामाजीचा
    
    -ग. दि. माडगूळकर

    Reply
46. 
    UnknownMay 4, 2018 at 8:55 AM

    लीळाचरित्राच्या ज्या लीलेत विठ्ठलाचा तुच्छतापूर्वक उल्लेख केलेला आहे, ती लीला अपभ्रष्ट आहे,हे त्या लीलेवरूनच स्पष्ट होते. डॉ. वि.भी. कोलते यांनी हेच स्पष्ट केलेले आहे. लीळाचरित्रात विठ्ठलाला वीर म्हटलेले आहे. गाईंचे संरक्षण करताना हा वीर हुतात्मा झाला, असा गौरवपूर्ण उल्लेख लीळाचरित्रात आलेला आहे. डॉ. रा.चि. ढेरे यांना हे मान्य नाही. त्यांच्या मते एवढ्या साध्या घटनेतून एवढे मोठे महात्म्य निर्माण होऊ शकणार नाही. खरे तर असा युक्तिवाद ढेरेसारख्या विद्वानांना शोभत नाही.
    प्राचीन काळी इथला समाज प्रामुख्याने पशुपालक होता. म्हणूनच या समाजाच्या दृष्टीने पशुपालन व पशुसंरक्षण ही कामे सगळ्यात महत्त्वाची ठरणे स्वाभाविक ठरणार नाही काय?
    खरे तर महाराष्ट्रातील सर्वच लोकदैवते ही पशुपालक समाजाची नायक असावीत. म्हणूनच त्याना एवढे महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. एवढ्या महत्त्वाची दैवते सर्वच धार्मिक गटांना आपलीच असणे आवश्यक वाटणे स्वाभाविक नाही काय?

    Reply
47. 
    rahul pawarSeptember 19, 2018 at 6:12 AM

    Sanjay Sonawani sir need to more study..

    Reply
48. 
    UnknownSeptember 23, 2018 at 10:13 AM

    फार साधकबाधक चर्चा
    वाचुन फार बरे वाटले
    नवनवीन माहीती मिळाली
    
    पौंड्रकपुर (पंढरपुर) हे तर्कसंगत वाटते

    Reply
49. 
    AnonymousJuly 11, 2019 at 11:07 PM

    आता रखुमाई कोण होत्या ? त्या शब्दाची व्युत्पत्ती काय ? यावरही संशोधन होऊ द्या की.मला वाटतं अद्भुत इतिहास बाहेर येईल.वैदिकांनी केलेली प्रतिक्रांतीच जबाबदार असेल ह्या सगळ्याला.वैदिकांनी नुसत्या सर्वांच्या देवता hijack केल्यात ह्याच निष्कर्षावर येऊया आपण.तुम्ही जर ह्या अश्या तर्कांना संशोधन म्हणत असाल तर well and good. राहा आपल्याच कोषात. वर काही जणांनी अभंगांचा उल्लेख दिलाय त्यात बौद्ध/बुद्ध शब्द आलाय असं सांगितलंय.आणि तेवढ्याच ओळी दिल्यात , जर पूर्ण अभंग दिले असते तर अर्थ कळला असता ना, दिशाभूल करता आली नसती.पण जर मूळ अभंग बघितले तर तो शब्द बोध्य असा आहे. आता बोध्य चा अर्थ काय होतो हे शोधा. सुतावरून स्वर्ग गाठण्याची सवयच झाली आहे.

    Reply
    Replies

    
    श्री स्वामी समर्थJune 30, 2020 at 7:47 AM
    बरोबर
    Reply
50. 
    AnonymousFebruary 15, 2021 at 1:42 AM

    वा खूपच छान, एकूणच तुम्ही सर्व "बुद्ध" जीवी कोण, तुमचे विचार काय आणि तुमचा सगळा हेतू काय हे सर्व काही उमगलं, माझा एकच प्रश्न आहे की हे बुद्ध आधी कोण होते बौद्ध की हिंदू बस्स..

    Reply
51. 
    UnknownOctober 4, 2021 at 1:00 AM

    आषाढी व कार्तिकी ला पशुपालक समाज येथे मध्यअश्मयुगीन काळापासून यात्रा करत आहे.

    Reply
52. 
    UnknownJanuary 27, 2022 at 9:10 PM

    विट्ठल पांडुरंग यांची उत्पत्ती कुठून व कशी झाली याबाबत फार छान विवेचन केले आहे पण रुख्मिणी बाबत आपण कोणतेही स्पष्टीकरण केले नाही.आपला अभ्यास अपुरा वाटतो.