ऱ्हाईन नदीकाठाने सायकल सफर

 

ऱ्हाईन नदीची तोंडओळख

जर्मनीतल्या माझ्या साडेचार वर्षांच्या मुक्कामात युरोपातील अनेक देश-प्रदेश बघायचा योग आला. एकीकडे ही भटकंती सुरु असताना सायकलवरून जवळपासच्या प्रदेशात मुशाफिरी चालूच होती. सायकलींसाठी असलेली वेगळी मार्गिका, वेगळे वाहतूक मार्गदर्शक, आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे इतर वाहनचालकांकडून मिळणारी सन्मानाची वागणूक या गोष्टींमुळे जर्मनीत सायकल चालवणे हा एक आनंददायी अनुभव ठरतो. शिवाय, ट्रेन, बस, किंवा ट्राम मधून सायकल घेऊन जायची सोय असल्यामुळे कधी दमछाक झालीच तर सायकल उचलून ट्रेनने घरी पोहोचायचा पर्याय कायम उपलब्ध असतो. अशी अनुकूल परिस्थिती असल्याने जर्मनीत सायकल हे अतिशय लोकप्रिय वाहन आहे. मीही एक मजबूत mountain bike खरेदी केली. त्याच्या जोडीला हेल्मेट, वेगमापक, सायकलीचा दिवा, इत्यादी साधनांची जुळवाजुळव केली आणि मोकळ्या वेळात मुशाफिरी सुरु केली. सुरुवातीला जवळपासची ठिकाणं, मग साधारण तीसेक किलोमीटरवरची शहरं आणि इतर प्रेक्षणीय स्थळं, असं करत करत मी माझ्या सायकल-भटकंतीचा परीघ वाढवत नेला.

थोडा आत्मविश्वास येताच लांबच्या सफारींचे नियोजन करू लागलो. ऱ्हाईन नदीचे मध्य खोरे (middle Rhine valley, mittlerhinetal in German) या जागेबद्दल बरेच ऐकले होते. ऱ्हाईन नदी ही युरोपातली दुसरी सर्वात मोठी नदी. स्वित्झर्लंडमधील आग्नेय भागात, आल्प्स पर्वतराजीमध्ये ती उगम पावते आणि जर्मनी, स्वित्झर्लंड व ऑस्ट्रिया या देशांच्या मध्यात स्थित असलेल्या कोन्स्टान्स सरोवराला (Lake of Constance, or Bodensee) येऊन मिळते. या सरोवरातून कोन्स्टान्स शहराजवळ नदीचा प्रवाह पुन्हा बाहेर पडतो. सुरुवातीला पश्चिमवाहिनी असलेली ऱ्हाईन बाझल (Basel)शहराजवळ उत्तरेकडे वळते. इथून पुढे फ्रान्स-जर्मनीच्या सीमेवरून वाहत पुढे कार्लसृहं(Karlsruhe) शहराजवळ जर्मनीमध्ये प्रवेश करते. जर्मनीमधले ऱ्हाईन नदीचे खोरे हे अत्यंत सुपीक जमीन आणि तुलनेने ऊबदार हवामान यांमुळे दाट लोकवस्तीचे आहे. अखेरीस हॉलंडमधील रोतरदाम (Rotterdam) शहराजवळ ही नदी उत्तर समुद्रात विसर्जित होते. अशी ही भलीमोठी ऱ्हाईन म्हणजे पश्चिम युरोपातली जीवन वाहिनीच.

ऱ्हाईन नदीचा नकाशा - आंतरजालावरून साभार

मध्ययुगीन काळात ऱ्हाईन नदी ही पवित्र रोमन साम्राज्याची (The holy Roman empire) उत्तर आणि पूर्व सीमारेषा होती. या नदीच्या काठावर रोमन सैनिक आणि जर्मन टोळ्या यांच्यात सतत खटके उडत. त्यामुळे या नदीवर जागता पहारा ठेवला जाई. दक्षिण युरोपला उत्तर युरोपशी जोडणारा हा एक महत्त्वाचा जलमार्ग होता. आजही ऱ्हाईन नदी युरोपमधील सर्वाधिक दळणवळण असणारा जलमार्ग आहे. पहिल्या महायुद्धानंतर व्हर्सायच्या तहात (Treaty of Versailles) ऱ्हाईन नदीकाठचा सुपीक प्रदेश जर्मनीकडून हिरावून घेण्यात आला. तहातल्या इतर अनेक अपमानकारक बाबींबरोबर ही गोष्टही जर्मन लोकांच्या मनातील असंतोषास कारणीभूत ठरली. त्याच्या पुढचा इतिहास तर सर्वज्ञात आहे. अशा काही महत्त्वाच्या ऐतिहासिक घटनांची ऱ्हाईन नदी मूक साक्षीदार आहे.

ऱ्हाईन नदीच्या संपूर्ण प्रवाहापैकी सर्वात विलोभनीय प्रदेश म्हणजे मध्य खोरे. जर्मनीतल्या बिंगेन (Bingen) शहराजवळ ऱ्हाईन नदी एका दरीत प्रवेश करते. तिथपासून कोब्लेन्झ शहरापर्यंत साधारण ६५ किमी अंतर नदीचा प्रवाह या दरीतून वाहतो. वर्षानुवर्षांच्या धुपीमुळे या दरीत वैशिष्ट्यपूर्ण भूदृश्ये निर्माण झाली आहेत. कधी ताशीव कडे, तर कधी हळुवार नदीला स्पर्श करणाऱ्या टेकड्या नदीच्या प्रवाहाची सोबत करतात. जलमार्गाने होणाऱ्या वाहतुकीवर लक्ष ठेवण्यासाठी नदीच्या काठाने असलेल्या डोंगरांवर अनेक किल्ले बांधले गेले. मध्य खोऱ्यात असे ४० किल्ले आहेत. ऊबदार हवामानामुळे या खोऱ्यातील जमीन द्राक्षांच्या लागवडीसाठी उपयुक्त आहे. त्यामुळे डोंगर उतारावर द्राक्षांचे मळे जागोजागी दिसतात. इथली वाईनही सुप्रसिद्ध आहे. अशा नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक वैशिष्ट्यांमुळे हे खोरे जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित करण्यात आले आहे. 

मध्य ऱ्हाईन खोरे

चुकलेली ट्रेन आणि सफरीचा श्रीगणेशा

अशा या मध्य ऱ्हाईन खोऱ्यात सायकलवरून भटकंती करण्यास मी फारच उत्सुक होतो. ऑगस्ट महिन्यातला सूर्यनारायणाची दिवसभर कृपादृष्टी असेल अशी शक्यता असलेला एक रविवार निवडला आणि ऱ्हाईन खोऱ्याला भेट द्यायचा बेत निश्चित केला. माझा मुक्काम तेव्हा हायडलबर्ग (Heidelberg) शहरात होता. तिथून बिंगेन साधारण १०० किमी वर. मात्र पोहोचायला सकाळच्या वेळेत थेट ट्रेन उपलब्ध नव्हती. त्यामुळे इंटरसिटी ट्रेनने कोब्लेन्झ (Koblenz) ला जायचे, तिथून नदीच्या काठाने सायकल चालवत बिंगेन पर्यंत यायचे, आणि बिंगेन हून संध्याकाळी हायडलबर्गला परतायचे अशी रूपरेषा मी ठरवली. ट्रेनच्या वेळेनुसार सायकल, कॅमेरा, आणि इतर सामुग्री घेऊन  मी स्टेशनवर पोहोचलो. यथावकाश गाडी आली. ट्रेनला सायकलींसाठी एक वेगळा डबा असतो. मी सायकल घेऊन आत चढताना दिसताच तिकीट तपासनीस वैतागलेल्या चेहऱ्याने बाहेर आला. माझ्याकडे सायकलीचे रिझर्वेशन आहे का म्हणून विचारू लागला. माझ्याकडे तसे काही वेगळे रिझर्वेशन नव्हते. Geht nicht! (चालणार नाही) असे ठामपणे सांगत त्याने मला सायकल चढवायला मनाई केली. म्हणाला, हा डबा मुळातच क्षमतेपेक्षा जास्त भरलेला आहे. आतमध्ये डोकावून पाहिले तर खरंच आत सायकलस्वारांची गर्दी होती. मी निराश होऊन खाली उतरलो. त्याच्याशी वाद घालणे म्हणजे वेळेचा अपव्यय होता. वेळ होताच गाडी निघून गेली. मी बापडा हताशपणे धडाडत जाणाऱ्या गाडीकडे पाहत उभा होतो. आता काय करायचे? सर्वसाधारणपणे आगाऊ रिझर्वेशन न करताही सायकल चढवायला जागा मिळून जाते. त्यामुळे मी काही तसे रिझर्वेशन करायची तसदी घेतली नव्हती. त्या दिवशीची गर्दी एकदमच अनपेक्षित होती. आता काय करायचे याचा विचार करत मी फलाटावर उभा होतो. एवढी तयारी करून बाहेर पडलो होतो. असेच माघारी फिरायची बिलकुल इच्छा नव्हती. त्यामुळे आता ऱ्हाईन मातेचे दर्शन घेऊनच घरी जायचे असा चंग बांधला आणि तिथे पोहोचायचे इतर पर्याय शोधू लागलो. 

कोब्लेन्झ कडे जाणारी पुढची गाडी दुपारी दोन वाजता होती. त्याने फारच उशीर झाला असता. मग रिजनल ट्रेनचे वेळापत्रक पाहिले. पुढच्या अर्ध्या तासात निघून दुपारी २ पर्यंत बिंगेन ला पोहोचवणारे एक कनेक्शन मला मिळाले. लगेच गुगल नकाशा काढून बिंगेन ते सांक्त गोआर (Sankt Goar) आणि परत अशी पर्यायी रूपरेषा मी आखली. या बेतानुसार घरी पोहोचायला रात्रीचे अकरा वाजणार होते. पण आज हे करायचंच असा दृढनिश्चय करून मी मार्गस्थ झालो. हायडलबर्ग ते मानहाईम (Mannheim), मानहाईम ते कैसरस्लॉटर्न(Kaiserslautern), आणि तिथून पुढे बिंगेन अशी वाटवळणं घेत तीनेक तासांत मी बिंगेन ला पोहोचलो. नशिबाने या रिजनल ट्रेनने अगदी वेळेत पोहोचवलं होतं. बिंगेन स्टेशनच्या बाहेर पडताच ऱ्हाईन नदीचा रम्य किनारा दृष्टीस पडला. मातकट हिरव्या रंगाचा प्रवाह तसा संथच होता. नदीकाठच्या उद्यानात दुपारची वेळ असल्याने फारशी वर्दळ नव्हती. उन्हाळ्याच्या दिवसातली एक आळसावलेली दुपार तिथल्या वातावरणात जाणवत होती. मी मात्र ऱ्हाईन नदीच्या स्वल्प प्रदक्षिणेसाठी उत्साहाच्या भरात होतो. नदीच्या काठाने सायकल चालवायला मी सुरुवात केली. तेवढ्यात नदीकाठाने जाणाऱ्या त्या सायकल मार्गिके बद्दल माहिती देणारा एक फलक दिसला. तिथून सांक्त गोआर २९ किमी अंतरावर होते. म्हणजे मजल-दरमजल करत दोन तासांत सहज पोहोचता येणार होते. तिथून परत बिंगेनला सूर्यास्तापूर्वी पोहोचणे सहज शक्य होते. मात्र अपेक्षेप्रमाणे ही सफर वेळेत पूर्ण होईल की नाही अशी थोडीशी शंकाही वाटत होती. मी गणपती बाप्पा मोरया म्हटले आणि माझी सफर सुरु केली.

ऱ्हाईन नदी, द्राक्षांचे मळे, आणि माझी सायकल

ओबरविझेल गाव आणि शुनबुर्ग   

नदीचे पात्र बरेच रुंद होते. मोठ-मोठ्या बोटीही ये-जा करत होत्या. दोन्ही बाजूंच्या डोंगर उतारांवर द्राक्षांचे मळे दिसत होते. द्राक्षवेलींच्या ओळींमुळे डोंगर विंचरल्यासारखे दिसत होते. डोंगर आणि नदी यांच्या मधून रस्ता आणि रेल्वेमार्ग जात होता. सायकल मार्गिका रस्त्याच्या कडेने आणि नदीच्या काठाने होती. वाटेत एखादे विस्तीर्ण उद्यान, एखादे बिअरगार्डन, एखादी कॅम्पसाईट, तर मधेच बोटींमध्ये चढण्या-उतरण्यासाठीची जेट्टी लागत होती. थोड्याच वेळात डोंगरमाथ्यावरचे सुप्रसिद्ध किल्ले दिसू लागले. काही एखाद्या राजवाड्यासारखे विशाल तर काही एखाद्या हवेलीसारखे टुमदार. १२व्या ते १४व्या शतकांच्या दरम्यान बांधले गेलेले हे किल्ले तत्कालीन स्थापत्यशास्त्राचा उत्तम नमुना आहेत. या किल्ल्यांचे आणि नदीचे फोटो घेत माझी सफर सुरु होती. इतक्यात ओबरविझेल (Oberwiesel) नावाचे गाव लागले. गावाच्या वेशीवरच एक मध्ययुगीन निगराणी मनोरा होता. गावामागच्या डोंगरावर एक टुमदार किल्ला दिमाखात उभा होता. हाच तो शुनबुर्ग किल्ला (Schünburg). या खोऱ्यातल्या अनेक किल्ल्यांपैकी हा किल्ला आणि ओबरविझेल गाव पर्यटकांमध्ये जास्तच लोकप्रिय आहेत. या गावाजवळ ऱ्हाईन नदी एक शानदार वळण घेते. त्यामुळे इथल्या सौंदर्यात अजूनच भर पडली आहे. इथे थोडे छायाचित्रण करून मी पुढे निघालो. 

मध्य ऱ्हाईन खोऱ्यातून जाणारा रेल्वे मार्ग, रस्ता, आणि सायकल मार्गिका  

लोरेली भेट आणि ऱ्हाईन खोऱ्याचे विहंगम दृष्य

लोरेली पहाड - फोटो आंतरजालावरून साभार 

काही वेळातच सांक्त गोआर गाव आले. या गावाजवळ एक जेट्टी होती. इथून पलीकडच्या किनाऱ्यावर जाण्यासाठी एक फेरी बोट ये-जा करत होती. बोटीवरून वाहनेही नेता येत होती. निव्वळ २.५० युरोच्या नाममात्र दरात मी पलीकडे पोहोचलो. हे गाव प्रसिद्ध आहे ‘लोरेली’ च्या दंतकथेसाठी. या गावाजवळ एक खडा पहाड आहे. या कथेनुसार लोरेली नामक सुंदर मुलीने तिच्या प्रियकराने केलेल्या विश्वासघातामुळे या पहाडावरून नदीत उडी मारून जीव दिला. तेव्हापासून लोकांना ती पहाडावर बसून गाणे गुणगुणताना दिसते. तिच्या रुपामुळे आणि गाण्यामुळे लक्ष विचलित होऊन अनेक खलाशांना अपघातग्रस्त व्हावे लागले आहे. त्यामुळे हा पहाड लोरेली पहाड अशा नावाने ओळखला जातो. विकिपीडियाच्या माहितीनुसार ही दंतकथा म्हणजे १९व्या शतकात लिहिल्या गेलेल्या काही कथा-कवितांमधून निर्माण झालेले आधुनिक पुराण आहे. कथेचा स्रोत काही का असेना, या कथेमुळेच हे ठिकाण पर्यटकांमध्ये अतिशय लोकप्रिय आहे. नदीतल्या एका बेटावर लोरेलीचा पुतळाही उभारण्यात आला आहे. आसपासच्या शहरांतून खास लोरेली दर्शनाच्या सहली निघतात. थोडक्यात, या गावातल्या लोकांच्या अर्थार्जनाची लोरेली च्या निर्मात्यांनी चांगलीच सोय करून ठेवली आहे. असो.

लोरेली चा पुतळा आणि दंतकथा सांगणारी कविता -
फोटो आंतरजालावरून साभार  

तर अशा या लोरेलीचे दर्शन घेऊन मी पुढे निघालो. एव्हाना पोटात भुकेचा आगडोंब उसळला होता. जवळच एक बिअरगार्डन दिसले. तिथे थोडी पेटपूजा करून मी मार्गस्थ झालो. अचानक ‘इथून पुढे सायकल मार्ग बंद आहे, वळणमार्गाचा वापर करा’ अशी पाटी दिसली. पुढे रस्त्याचे काम सुरु असल्याने ही पर्यायी मार्गाची सोय केली होती. मी निर्देशित मार्गाने सायकल चालवू लागलो. थोड्या वेळातच ती वाट डोंगरावर चढू लागली. आत्तापर्यंतची वाट सपाट असल्यामुळे ही चढण जरा अनपेक्षितच होती. भरल्या पोटी चढाई करावी लागल्याने मी जरा वैतागलोच होतो. आता किती अंतर चढाई करावी लागणार या विचारात मी सायकल रेटू लागलो. खडी चढण आणि कच्चा रस्ता यांमुळे जास्तच दमछाक होत होती. अखेरीस चढण संपली. जरा विश्रांती घ्यायला म्हणून मी थांबलो. पाहतो तर काय,  मी डोंगरामाथ्यावरच्या द्राक्षमळ्यात येऊन पोहोचलो होतो. तिथून वळणे घेत जाणारी ऱ्हाईन नदी विलक्षण सुंदर दिसत होती. दूरवरचे डोंगरमाथ्यावरचे किल्ले आता एका नजरेच्या टप्प्यात आले होते. सूर्य पश्चिमेकडे कलल्याने त्याच्या तिरप्या किरणांत ते दृश्य अजूनच उठून दिसत होते. मंद वाहणारा वारा आणि नीरव शांतता यांमुळे एक वेगळीच अनुभूती होत होती. एका वळणमार्गाने मला या सुंदर जागी आणून ठेवलं होतं. प्रवासात मिळणारे असे अनपेक्षित सुखद क्षण कायमचे स्मरणात राहतात. तिथलं दृश्य मनात साठवून आणि कॅमेरात बंदिस्त करून मी पुढे निघालो.

वळणमार्गावरून दिसलेले विहंगम दृश्य 

अखेरीस रुदल्सहाईम (Rüdelsheim) या बिंगेनच्या समोरच्या काठावरील शहरात पोहोचलो. इथून बोटीने नदी पार करून बिंगेनला पोहोचलो. एव्हाना संध्याकाळचे आठ वाजले होते. सूर्यास्ताची वेळ जवळ आली होती. सूर्यास्तापूर्वी ही सायकल भ्रमंती पूर्ण करण्यात मी यशस्वी झालो होतो. नशिबाने येताना इंटरसिटी ट्रेन मध्ये तुरळकच गर्दी होती. त्यामुळे सायकल घेऊन थेट मानहाईम पर्यंत तासाभरात पोहोचलो. तिथून घरी जाण्याचा मार्ग तर नेहमीचाच होता. एकूण ६५ किमी सायकलिंग झाले होते. आता पाय बोलत होते. मात्र एक अविस्मरणीय अनुभव गाठीशी बांधल्याचे समाधान मनात होते.